Н. П. Пешкова (зам отв редактора)

254 
 
2.
 
Глинкина Л.А. Этимологические тайны русской орфографии. –Оренбург, 
2001. 
3.
 
Крылов Г.А. Этимологический словарь русского языка. – С.-П., 2004. – 
428 с. 
4.
 
Рут М.Э. Этимологический словарь русского языка. – Екатеринбург, 2003.   
5.
 
Цыганенко Г.П. Этимологический словарь русского языка. – Киев, 1970. – 
242 с. 
6.
 
Черных П. Я. Историко-этимологический словарь современного русского 
языка: В 2т, – М.: Рус.яз., 1994. – Т. 1 – 2. 
7.
 
Шанский Н. М, Боброва Т. А.  Этимологический словарь русского языка: 
Значение и происхождение слов. – 2-е изд. – М.: 1997. – 530 с.  
© Ишмуратова Л.Н., 2012 
 
 
УДК 811.116.1 
Ишмуратова С.Р.  
г. Уфа (Россия) 
 
Речевое поведение с позиций статусно-ролевого взаимодействия 
 
Речевое  поведение  определяется  как  «речевые  поступки  индивидуу-
мов  в  предполагаемых  обстоятельствах»  (1,  с.5).  Оно  подчиняется  законам 
статусно-ролевого взаимодействия. 
Роль  –  это  типовая  модель  поведения  людей,  принятые  в  обществе 
правила поведения и общения для определѐнных стандартных ситуаций. 
Каждая  личность  в  общении  наделена  коммуникативными,  социаль-
ными  и  психологическими  ролями.  Коммуникативная  роль  определяется 
позицией участника общения. В коммуникации партнѐры используют роли: 
а)  говорящего  (адресанта);  б)  слушающего  (адресата);  в)  косвенного  (вто-
ричного)  адресата  как  активного  участника  общения;  г)  наблюдателя  как 
пассивного участника общения (2, с.82-83). 
Адресант (говорящий) направляет свою речь на адресата (слушающе-
го) как на объект своей речевой деятельности. Одновременно адресант рас-
сматривается  в  качестве  второго  субъекта  общения.  Специфические  отно-
шения между адресатом и адресантом наглядно проявляются именно в диа-
логе с присущей ему сменой коммуникативных ролей: каждый из  участни-
ков общения исполняет в диалоге то роль адресанта, то роль адресата, а раз-
ворачивающееся общение  отражает позиции  того и другого. Общение  ори-
ентируется  не  только  на  адресатов,  но  и  на  наблюдателей.  Наблюдатель  – 
это пассивная роль присутствующего. Он является опосредованным субъек-
том  и  объектом  общения.  С  одной  стороны,  общающиеся  учитывают  воз-
можных  или  реальных  наблюдателей  при  построении  диалогов.  С  другой 
стороны,  наблюдатель  оценивает  поведение  общающихся,  оказывает  эмо-

255 
 
циональное воздействие, приводит к принятию тех или иных решений. 
Социальная роль обусловлена социальным статусом говорящего. Она 
определяется профессией, родом деятельности, полом, возрастом, реальны-
ми отношениями людей в обществе. Коммуникативная роль связана с пове-
дением  человека  в  общении,  в  той  или  иной  коммуникативной  ситуации. 
Ролевые  признаки  речевого  поведения  проявляются  в  коммуникативном 
взаимодействии говорящих.  
Психологическая  роль  связана  с  программой  жизненного  сценария, 
выработанного в раннем детстве под влиянием родителей и также определя-
ет речевое поведение человека. Существуют три психологические роли (ре-
бѐнок, родитель, взрослый), которые актуализируются в процессе общения.  
В речевом поведении человека происходит постоянная демонстрация 
присущих ему психических и социальных признаков и проигрывание ситуа-
тивных ролей. Часто для определѐнного круга общения говорящим избира-
ется  социально-психологическая  роль  (мудрец,  правдолюбец,  знаток,  гово-
рун, молчун, соглашатель и т.д.), которая помогает выстраивать программу 
речевого общения.  
Вне учѐта социальных и психических факторов в общении, коммуни-
кативно-ролевых статусов говорящих невозможно оценить  успешность  или 
неуспешность речевых действий общающихся людей. 
Литература 
1.
 
Винокур Т.Г. Говорящий и слушающий. Варианты речевого поведения. 
– М.: Наука, 1993. 
2.
 
Формановская  Н.И.  Коммуникативно-прагматические  аспекты  единиц 
общения. – М.: Русский язык, 1998. 
© Ишмуратова С.Р., 2012 
 
 
УДК 801 
                    Кабирова Г.У.  
г. Стерлитамак (Россия) 
 
К вопросу о компетенциях языковой личности 
 
Понятие  «языковая  личность»,  введенное  Ю.Н.Карауловым,  в  лин-
гвокультурологических  исследованиях  последних  десятилетий  приобрело 
достаточно  прочный  статус.  Оно  призвано  свести  воедино  проблемы  меж-
дисциплинарных  наук  «в  общем  русле  потока  прагматических  вопросов  в 
том  аспекте,  в  каком  языковая  личность  проявляет  компетенции  личности 
говорящей» [2, с.12]. Уровень видов компетенций призван регулировать как 
успехи, так и неудачи в процессе межкультурной коммуникации. 
Как  известно,  языковая  компетенция  согласно  концепции 

256 
 
Н.Хомского  включает  фонологический,  синтаксический  и  семантический 
компоненты  лингвистического  знания.  А.А.  Залевская  вслед  за  Н.Хомским 
разграничивает  языковую  компетенцию  (linguistic  competence),  т.е.  «мен-
тальные репрезентации языковых правил, выступающие в роли  внутренней 
грамматики  идеального  говорящего-слушающего»,  и  лингвистическое  ис-
полнение (linguistic performance), т.е. «понимание и продуцирование речи в 
реальных ситуациях общения» [1, с.67, 82]. Языковая компетенция выходит 
далеко за рамки овладения правилами пользования языком – она предпола-
гает  расширение  собственной  концептосферы  и  модификацию  языковой 
картины мира на основе межкультурного опыта. 
Коммуникативная  компетенция  включает  механизмы,  приемы  и 
стратегии, необходимые для обеспечения эффективного  процесса общения. 
Выделяются  следующие  составляющие  коммуникативной  компетенции 
применительно к МК: (а) активность (умение интерпретировать специфиче-
ские для данной культуры сигналы готовности собеседника вступить в меж-
культурную  коммуникацию,  умение  адекватно  выразить  свою  мысль  и  по-
нять мысль собеседника, умение  направить  беседу в нужное русло, умение 
определить долю говорения и слушания в зависимости от ситуации и куль-
турных  норм);  (б)  уместность  (выбор  темы  беседы,  дискурсивного  жанра, 
вербальных и невербальных средств, речевых стратегий); (в) динамичность 
(эмпатия и способность к сопереживанию, гибкость в выборе и переключе-
нии тем, готовность к корректировке собственного коммуникативного пове-
дения).  
Еще одним существенным фактором, необходимым для эффективной 
межкультурной  коммуникации,  является  культурная  компетенция,  преду-
сматривающая  понимание  пресуппозиций,  фоновых  знаний,  ценностных 
установок,  психологической  и  социальной  идентичности,  характерных  для 
данной  культуры.  Это  наиболее  динамичной  вид  компетенции.  Наряду  с 
достаточно стабильными историческими и географическими данными суще-
ствуют элементы, связанные с текущей политической ситуацией, скандала-
ми, модой и т.д., которые быстро возникают и сглаживаются в памяти носи-
телей  культуры.  Этот  динамизм  требует  постоянного  пополнения  объема 
культурной компетенции. 
Понимание иноязычной картины мира может происходить «лишь че-
рез этап сознательного отстранения, сознательного превращения своего соз-
нания в tabula rasa‖ [3, с.112]. Для постижения новой культуры необходимо 
подключить весь спектр способов мировосприятия, включая и нелогические 
формы  –  ощущения,  чувства  и  т.д.  Все  это  должно  привести  к  тому,  что  в 
сознании постигающего иноязычную картину мира должна сформироваться 
вторичная  языковая  личность,  обладающая  всеми  необходимыми  компе-
тенциями. 
Литература 

257 
 
1.
 
Залевская А.А. Психолингвистические исследования. Слово. Текст. – 
М.: Гнозис, 2005. – 454 с. 
2.
 
Карасик В.И. Языковые ключи. – М.: Изд. «Гнозис», 2009. - 454 с. 
3.
 
Когнитивные исследования языка: Международный конгресс по ког-
нитивной лингвистике /отв. ред. Н.Н.Болдырев.  – Тамбов: Изд.дом ТГУ 
им. Г.Р.Державина, 2010. - 559 с. 
© Кабирова Г.У., 2012 
 
УДК 81'373 
Калиев Б.К.  
г.Алматы (Казахстан) 
 
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ КОНЦЕПТІЛІК ҚҰРЫЛЫМДАРЫ 
 
Концепт  -  басқа  салалар  сияқты  тіл  білімінде  де  басты,  ӛзекті 
ұғымдардың  біріне  саналады.  Ол  туралы  ойланғанда  тіл  білімінің  жеке 
тұрған бір не екі ұғымын емес, бір-біріне байланысты ірілі-уақтылы бірнеше 
ұғымдардың  бірігіп,  бір  бүтін  ірі  ұғымға  айналған  күрделі  ұғым  екендігі 
ескеріледі. Мысалға тіл білімінің «морфология» саласын алалық.  
Морфология – концепт. Ол зат есім, сын есім ... дегендер сияқты 9 сӛз 
табынан құралған. Мұндағы «зат есім», «сын есім» дегендер де концептілер. 
Бірақ  «морфологияға»  қарағанда  уағырақ  концептілер.  Біз  ірі  деп  отырған 
«морфология»  концептісі  қазақ  тіл  білімінің  ӛзі  типтес  «фонетика», 
«лексика», «синтаксис» концептілерімен бірігіп, «қазақ тіл білімі» деген ірі 
концептіні құрайды. 
Осы тұрғыдан концепт дегенге – «дүниенің тілдік бейнесін жасайтын 
элементтер  (концептілер  мен  фреймдер)  атауларының  жүйелі  жиындығы» 
деп  те  анықтама  беруге  болады.  Ол  «элементтер»  (зат  есім,  сӛз  табы, 
морфология,  тіл  білімі  т.б.)  мағыналары  мен  жұмсалуы  жағынан  бір-біріне 
жақын ұғымдар болып саналады және олар бірінсіз бірі ұғынылмайды. 
Қазақ тіл білімінің ғылыми бейнесін жасау үшін біз екі нәрсені тірек 
етеміз.  Бірі  –  қазақ  тіл  білімінің  концептері,  екіншісі  оның  ғылыми 
терминдері. 
Қазақ  тіл  білімінің  терминдерін  отандық  ғалымдар  аз  зерттеген  жоқ. 
Ол  туралы  5-6  адам  кандидаттық  диссертация  қорғап  (Ж.Молдажаров  – 
1978,  С.Баяндина  –  1996,  Г.Омарова  –  1998,  Е.Әбдірәсілов  –  1999, 
А.Т.Қоңырова  –  2003),  қазақ  тіл  білімі  терминдерінің  құрамы,  құрылым-
құрылысы,  жасалу  тәсілдері  жӛнінде  жан-жақты  сӛз  еткен.  Сондықтан  бұл 
жерде  біз  оған  уақыт  бӛліп,  босқа  әуреленіп  жатпаймыз.  Жалғыз-ақ 
қосарымыз:  тілдік  құрылымдарды  (концептілерді,  фреймдерді  т.б.) 
айқындауда  терминдер  басты  рӛл  атқаратындығын  осы  жерде  баса 
айтқымыз  келеді.  Қазақ  тіл  білімінің  ешбір  концептісі,  ешбір  фреймі 

258 
 
ғылыми терминдерсіз айқындалмақ емес. 
Ал концептінің ӛзіне келсек, жоғарыда айтылды, ол – дүниетанымдық 
тіл  білімінің  басты  ұғымдарының  бірі  және  тілдік  құрылымдарды 
зерттеудің, түсінудің, түсіндірудің ерекше тәсілі. 
Қазақ тілінде 9 сӛз табы бар екендігі белгілі. Кейінгі кезде ғалымдар 
оған оныншы сӛз табы ретінде шартты түрде «модаль сӛздер» дегенді қосып 
жүр [1, 16]. 
Қалай  болған  күнде  де  тіл-тілдегі  сӛз  таптары  мынандай  тӛрт  түрлі 
лексика-грамматикалық  белгілерімен  ерекшеленеді.  Олар:  1)  сӛздің  жалпы 
категориалды  мағынасы  (заттық,  сындық,  сандық  т.б.),  2)  сӛздің  түрлену 
формасы (кӛптеледі, септеледі, жіктеледі, шақ формаларымен ӛзгереді т.б.), 
3)  қойылатын  сұрағы  (кім?  қашан?  т.б.),  4)  сӛздің  сӛйлемдегі  атқаратын 
қызметі (бастауыш, баяндауыш т.б.). 
Айталық, сӛз таптарының бірі – зат есімдерді алып қарастырсақ, оның 
жалпы  категориалды  мағынасы  –  заттық  мағына,  түрлену  формалары  – 
кӛптелу, септелу, тәуелдену және жіктелу. Негізгі сұрақтары  – кім? не? Зат 
есімдердің  сӛйлемдегі  негізгі  қызметі  –  бастауыш  және  толықтауыш  болу. 
Міне, осы 4 белгісі арқылы зат есімдер басқа сӛз таптарынан ерекшеленеді. 
Зат есімдер, сондай-ақ, ӛз ішінде жалпы зат есімдер (қала), жалқы зат 
есімдер  (Алматы),  деректі  зат  есімдер  (қалам),  дерексіз  зат  есімдер  (қиял), 
жекеше  тұлғалы  зат  есімдер  (бала),  кӛпше  тұлғалы  зат  есімдер  (балалар) 
болып  тағы  бӛлінеді.  Зат  есімдер  сӛйлемде  бастауыш  пен  толықтауыштан 
басқа қосымша қызмет ретінде кез келген сӛйлем мүшесінің қызметін атқара 
береді.  Зат  есімдер  жіктеліп  келіп,  сӛйлемде  баяндауыш,  зат  есім  сӛздің 
алдында  тұрып,  атау  мен  ілік  септіктерінің  бірінде  келіп  –  анықтауыш 
(темір  күрек,  кітаптың  беті),  атау  мен  іліктен  басқа  септіктердің  бірінде 
тұрып  –  толықтауыш  немесе  пысықтауыш  (пойызбен  келді  –  немен  келді?; 
таумен келді – қалай келді?) қызметін атқарады. 
Бұл  айтылғандардың  үстіне  зат  есімнің  кӛптік,  септік,  тәуелдік 
жалғауларының 
даму 
тарихы, 
олардың 
этимологиясы, 
сӛзжасам 
жұрнақтарының  саралануы  мен  даралануы,  күрделенуі  және  зат  есімнің 
мағыналары  деген  сияқты  мәселелерді  әкеліп  қоссақ,  «концепт  –  күрделі 
құрылым» деген тіркестің мән-мағынасы айқындала түседі.  
Синтаксис  те  –  грамматиканың  бір  саласы.  Ол  «тілдік  тұлғалардың 
(жеке  сӛздердің,  жеке  сӛйлемдердің)  бір-бірімен  байланысы  кезінде 
туындайтын  мағыналық,  грамматикалық  қарым-қатынас»  [2,  347]  деген 
ұғымды  ғана  емес,  сонымен  бірге,  ол  сӛз  тіркесінің  синтаксисі,  жай 
сӛйлемнің  синтаксисі,  құрмалас  сӛйлемнің  синтаксисі  деген  сияқты  ірі-ірі 
грамматикалық  ұғымдарды  да  қамтиды.  Синтаксис  концептісі  туралы 
айтқанда  синтаксистік  байланыс,  синтаксистік  құрылым,  синтаксистік 
мағына,  синтагма,  синтагматика  деген  сияқты  ұғымдар  да  ассоциация 
арқылы еске  түседі.  

259 
 
Сондай-ақ, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу деген сияқты терминдер 
мен  осы  терминдердің  негізінде  туған  жалғаулықты  байланысу, 
жалғаулықсыз  байланысу,  салаласа  байланысу,  сабақтаса  байланысу, 
шылаулар  арқылы  байланысу  тәрізді  грамматикалық  ұғымдар  мен  тілдік 
ақпараттар ӛте мол.  
«Концепт  –  ӛте  күрделі  ұғым.  Онда  бір-біріне  байланысты  ұғымдар, 
тілдік  ақпараттар  мол  болады»  дегенді  айтқанда  біз  осылар  сияқты  толып 
жатқан ұғым-түсініктерді есепке алып отырмыз. 
Қазақ  тіл  білімінің  белгілі  бір  саласындағы  концептілер  бір-бірімен 
ғана  байланысып  қоймайды,  сонымен  бірге  олар  осы  ғылымның  басқа 
салаларындағы  концептілермен  де  тығыз  қарым-қатынаста,  байланыста 
болады.  Айталық,  «сӛз  тіркесінің  синтаксисі»  деп  аталатын  концептінің 
құрамына  кіретін:  қабысу,  меңгеру  атауларының  мән-мағыналарын:  қабысу 
–  екі  есім  сӛздің  жалғаусыз  байланысуы,  меңгеру  –  есім  сӛз  бен  етістік 
сӛздердің  жалғаулар  немесе  шылаулар  арқылы  байланысы,  -  деп  ұғатын 
болсақ,  осы  ұғымдардан  «сӛздердің  жалғаулар  арқылы  байланысуы», 
«сӛздердің жалғаусыз байланысуы» деген және «есімді тіркестер» (қабысу), 
«етістікті тіркестер» (меңгеру) деген ұғым-түсініктер туындайды. Яғни бұл 
– белгілі бір концептінің мән-мағынасын жете түсіну үшін сол концептінің 
құрамына  кіретін  уақ  концептілердің  мән-мағыналарын  жақсы  білу  керек 
немесе  бір  концептіні  жақсы  ұғу  үшін  оған  байланысты  екінші  бір 
концептіні білу шарт деген сӛз. 
Бірінші  ойдың,  яғни  «белгілі  бір  концептіні  жақсы  түсіну  үшін  сол 
концептінің  құрамына  кіретін  уақ  концетілерді  білу  керек»  деген  ойдың 
дәлелі  ретінде  жоғарыда  бір  мысал  («сӛз  тіркесінің  синтаксисі») 
келтіргенбіз. Енді соңғы ойдың, яғни «бір кіші концептіні жақсы тану үшін 
екінші  бір  кіші  концептіні  жақсы  білу  керек»  деген  ойдың  дәлелі  ретінде 
фонетика, лексика, морфология, синтаксис деп аталатын ірі концептілердің 
арасындағы байланысқа кӛңіл аударып кӛрелік. 
Шындығы  мынау:  «Фонетика»  (дыбыстаным)  концептісінің  мәнін 
білмей  тұрып,  «лексика» (сӛзтаным) концептісінің мәнін білу мүмкін емес. 
Ӛйткені  түбір  сӛз  –  дыбыстардың  заңды  тіркестерінен  жасалады.  Тӛл 
сӛздерде буын үндестігі, дыбыс үндестігі дегендер сақталады т.б. 
Дәл  осы  сияқты  «морфология»  концептісінің  мәнін  түсіну  үшін 
«лексикология» концептісін білу міндетті. Ӛйткені сӛздер тек дыбыстардың 
заңды  тіркестерінен  ғана  жасалмайды,  сонымен  бірге,  ол  морфемалардың 
қосындысы  арқылы  да  (яғни  түбір  морфема  мен  қосымша  морфемалардың 
қосындысынан да) жасалады. 
Басқаша айтсақ, фонетикасыз лексиканы, лексикасыз  морфологияны, 
морфологиясыз (түбірсіз, жұрнақсыз, жалғаусыз) синтаксисті сӛз ету мүмкін 
емес. Бұл –  «кіші концептілер ұғымы жағынан да, мағыналары жағынан да 
бір-бірімен 
тығыз 
қарым-қатынаста, 
байланыста 
болады» 
деген 

260 
 
тұжырымның қосымша дәлелі.  
Тіліміздегі  «сӛз  түрленімі»  терминімен  берілетін  ұғым  (концепт) 
туралы  ойласақ,  ең  адымен  түбір  морфема,  оған  қосылатын  қосымша 
морфема (жұрнақ пен жалғау) еске түседі.  
Қазақ  тілінде  түбірге  қосылатын  жалғаулардың  кӛпшілікке  белгілі 
тӛрт  түрі  бар.  Олар:  кӛптік,  септік,  тәуелдік,  жіктік  жалғаулары.  Бұлар 
түбірге  немесе  туынды  түбірге  қалай  болса  солай  жалғана  бермейді. 
Олардың  түбірге  жалғануының  ӛз  реті,  ӛз  жүйесі  бар.  Ең  алдымен  кӛптік, 
содан  кейін  тәуелдік,  үшінші  кезекте  септік,  тӛртінші  кезекте  жіктік 
жалғаулары жалғанады.  
Бұл  процесті  сценарий  немесе  сюжет  түрінде  кӛрсетсек,  іс-әрекеттің 
реті былайша сұлбаланады: 
Түбір  (бала)  +  кӛптік  жалғауы  (-лар)  +  тәуелдік  жалғауы  (-ыңыз)  + 
септік  жалғауы  (-дан)  +  жіктік  жалғауы  (-быз).  Нәтижесінде 
балаларыңызданбыз  немесе  қыздарыңызданбыз  деген  сияқты  тілдік 
бірліктер  жасалынып,  айтушы  мен  тыңдаушыға  белгілі  бір  ұғым,  түсінік 
туғызады. 
Қазақ тіл біліміндегі «сӛйлем мүшелері» деген кіші концептісі (ұғым, 
түсінік, тақырып) кімге болса да таныс. Аталған сӛз орамын естісек немесе 
айтсақ  болды,  есімізге    «сӛйлем  –  сӛйлем  мүшелерінен  құралады;  сӛйлем 
мүшелері  бастауыш,  баяндауыш,  толықтауыш,  пысықтауыш,  анықтауыш 
болып  бӛлінеді;  ол  мүшелер  бір-бірімен  логикалық  жағынан  да, 
грамматикалық жағынан да байланысып жатады», - деген тәрізді сан салалы 
ұғым,  түсінік  ойға  оралады.  Кез  келген  сӛйлемнің  негізгі  қызметі  –  белгілі 
бір  ойды  білдіру.  Ондағы  басты  мүше,  яғни  сӛйлемдегі  ойдың  тірегі 
(тұтқасы)  –  баяндауыш.  Баяндауыш  –  істелген  немесе  істелуге  тиісті  іс, 
процесс (предикат). 
 Баяндауыштан  кейінгі  басты  мүше  -  сол  істің  иесі,  істеушісі 
(субъектісі).  Ол  қазақ  тіл  білімінде  бастауыш  деп  аталынады.  Басты 
мүшелердің  тағы  бірі  –  толықтауыш.  Толықтауыш  дегеніміз  –  іс-әрекеттің 
нысаны (объектісі). 
Мысал  келтірсек,  сӛйлеуші  немесе  жазған  адам  «ол  оқыды»  дей 
салмайды. Баланың нені оқығандығын атап, «ол кітап немесе газет оқыды» 
деп  нақтылайды.  Сондықтан  болар,  біз  ӛзіміздің  «Сӛйлем  мүшелерін  тірек 
белгілер  арқылы  оқыту  әдісі»  деген  мақаламызда  «тұрлаулы  мүше  екеу 
емес,  үшеу»  деп,  оның  қатарына  бастауыш,  баяндауыштармен  бірге 
толықтауышты да қосқан болатынбыз [3, 64].  
Маңыздылығы жағынан сӛйлем құрамындағы толықтауыштан кейінгі 
орынды  –  пысықтауыш  алады.  Бұл  мүше  іс-әрекеттің  қашан,  қай  жерде, 
қалай  болғандығын,  яғни  іс-әрекеттің  амал-тәсілін,  қимыл-сынын,  жай-
күйін, болмаса іс-әрекеттің себебін, мақсатын білдіреді. 
Ал  анықтауыш  мүшеге  келсек,  ол  зат  есімнен  жасалатын  бастауыш 

261 
 
пен  толықтауыштың  алдында  тұрып,  сол  мүшелерді  анықтайды  (мысалы, 
жас  бала, ыстық сүт  деген сияқты); олардың басқа  баладан,  басқа  сүттен 
айырмашылығын (ерекшелігін) кӛрсетеді.  
Мұны  тек  сызбанұсқа  деп  қана  ұқпау  керек.  Сонымен  бірге,  ол  – 
фреймді  концеп.  Одан  сӛйлем  мүшелерінің  құрылым-құрылысын,  бір-
бірімен  байланысын,  ретін,  жүйесін  –  бәрін-бәрін  табуға  болады.  «Сӛйлем 
мүшелері»  деп  аталатын  ұғым-түсініктің  адам  санасындағы  бейнесін  кӛз 
алдымызға  осылай  елестете  аламыз.  Соның  арқасында  «сӛйлем  мүшелері» 
деген  ұғым  (фреймді  концепт)  бір-бірімен  байланысты  күрделі  құрылым 
ретінде танылады және олар бір-бірінен ажыратыла қарастырылады. 
Қазақ  тілі  оқулықтарындағы  «Сӛйлем  мүшелерін  талдау»  деген 
тақырыпта  да  осы  жүйе,  осы  реттілік  сақталынады.  Алдымен  тұрлаулы 
мүшелер  (үш  нүкте),  содан  кейін  тұрлаусыз  мүшелер  (үш  түзу  сызық) 
анықталады.  Бұл  айтылғандар  –  «фреймді  концепт  мүшелерінің  арасында 
байланыс,  реттілік,  жүйелілік  болса,  оны  тану  оңай;  ондай  байланыс 
болмаса,  дүниені  тану  қиынға  соғады»  деген  когнитивтік  тұжырымның 
растығын тағы да дәлелдей түседі. 
Тіл  білімінің  қазіргі  биігінен  қарасақ,  қазақ  тіл  білімі  -  кӛп  қабатты, 
сан  тармақты  және  толып  жатқан  концептілер  мен  фреймдердің  жүйесінен 
құралған біртұтас, бүтін құрылым. Біз  бұл  жерде концепт деп  – тек қазақ 
тіл білімін немесе оның басты-басты салалары болып табылатын фонетика, 
лексика, семасиология, фразеология, морфология, синтаксис дегендерді ғана 
айтып  отырған  жоқпыз,  сонымен  бірге  оған  осы  салалардың  құрамына 
кіретін  барлық  ұғым-түсініктердің,  атап  айтқанда,  морфологияның 
құрамына  кіретін  күллі  сӛз  таптарын,  сол  сӛз  таптарының  ӛрісіне  жататын 
барлық лексика-грамматикалық категорияларды, олардың мән-мағыналарын 
қоса айтып отырмыз. Саралай, даралай білсек, бұлардың әрқайсысы тағы да 
бірнеше жеке бӛліктерге бӛліне алады. 
Әрине,  кез  келген  атау,  кез  келген  термин  концепт  бола  алмайды. 
Концепт болу үшін атауда (терминде) танымдық ұғым болуы керек және ол 
ұғым  фрейм  құрай  алуы  қажет.  Бұл  оның  мағыналық  ауқымына, 
прагматикалық,  семантикалық  сипаттарына  байланысты.  Мәселен, 
«морфология»  -  концепт,  «сӛз  таптары»  -  концепт,  ал  «матасу»  -  концепт 
емес. Ол «сӛз тіркестері» концептісінің бір мүшесі (элементі) ғана.  
Пайдаланылған әдебиеттер   
1.Жанпеисов  Е.  Модальные  слова  в  современном  казахском  языке. 
Автореф.дисс.канд.филол.наук. А., 1958. 18 с. 
2. Қазақ тілі. Энциклопедия. – Алматы, 1998. -508 б. 
3.Қалиұлы  Б.  Сӛйлем  мүшелерін  тірек  белгілер  арқылы  оқыту  әдісі//Қазақ  тілі 
мен әдебиеті. 2005, №9. 64-68 б. 
© Калиев Б.К., 2012 

262 
 
УДК 811.512.1 

жүктеу/скачать 2,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: