Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
Жеті мүше. Ажары кіріп желікті Күннен күнге тыңайып Жүдеген әйел серікті. Жеті мүше
жүктеу/скачать 0,61 Mb. Pdf көрінісі
|
| Жеті мүше.
Ажары кіріп желікті Күннен күнге тыңайып Жүдеген әйел серікті. Жеті мүше бәрі де Жазылып тәні ерітпі (Құбығұл). Бұл тіркестегі жеті саны, әрине, дерексіз ұғымда емес. Төрт мүше (екі аяқ, екі қол), алпыс екі тамыр (алпыс екі мүшеге тараған тамыр) деп, ағзаларды санмен топтастыра айту халық тіліндегі дәстүрлі құбылыс. Бір назар аударатын нәрсе, жеті мүше атауы «Құтадғу білік» (XII ғасыр) тәрізді түркі халықтарының байырғы әдебиетінде де кездеседі. Бұл – қазақ тіліндегі жеті мүше атауының із-соқпағының әріде жатқандығын көрсетеді. Шығыс шайырларының шығармаларындағы жеті мүшені санамалаудың мынадай екі нұсқасын көрсетіп жүр: а) бас, екі қол, екі аяқ, кеуде, іш; ә) бас, екі қол, екі аяқ, және дененің төрт жағы: кеуде жақ, арқа жақ, оң және сол бүйір. Біздіңше, бұл дұрыс емес. Казақ тіліндегі жеті мүше он екі мүшенің бір нұсқасы. Ол былайша таратылады: 1. Бас, 2. Омыртқа,3. Жамбас, 4. Жауырын, 5. Тоқпақ жілік, 6. Асық жілік, 7. Қара жілік. Жеті жұт. Бұл тіркестегі жеті де жұмбақ санға айналып бара жатқан сөз. «Жұт жеті ағайынды содырмен сегіз, салақпен тоғыз, олақпен он» деп мақалдай отырып, қария кісілер «ағайынды жетіге» мыналарлы жатқызады: жұт, қуаншылық, індет (көлденең кесел), зілзала, сел, өрт, соғыс. Сөз себепсіз айтылмайды. Халықтың байырғы кезде бұларды «ағайынды жеті»деп атауы тегін болмаса керек. «Елге ел қосылса – құт, селге жел қосылса– жұт» дейді мақалда. Ақ қар, көк мұз жұтының аяғы да кауіпті, тасқын болып сел жүреді. Оны қайталаманың ақ бораны дейді. Ақ қар, көк мұздың жұты (ақ жұт ) тәрізді тігерге тұяқсақалтай, тазқара тәрізді тазалықшы (санитар) құстар жұтқа ұшыраған малдың өлексесінен даланы 15 «арылтып»үлгере алмаса керек. Кейбір жылнамаларда келтірілген дерекке қарағанда, біздің жыл санауымызға дейінгі 68-жылы болған жұтта хундар 60% малынан айрылған. Мұның салдарынан халықтың тең жартысы қырылған (Знание-Сила", 1978, М.). Жұттан титықтап шыққан жұртқа соғысқұмар көршілерінің көз алдартар кезі де осы тұс. Қар мүлде аз түсіп, қатқақ болатын қара жұттың аяғы кұрғақшылыққа айналып, өрт жиі шығады. Ы.Алтынсарин «Жұт туралы» жазбасында қар түспеген жұттан кейін Торғай өлкесіндс куаңшылық болып,өрттің көп шыққанын айтқан 7 . Жеті амал. "Жеті амал жаман өткен жоқ, қыс, сірә, жайлы болар" дейді. Жеті амал атауын байырғы кезде, көбіне есепшілер (халық астрономдары) қолданған. Олар табиғаттың саналуан құбылыстарын, жіті көзбен бақылай отырып, ауа райы туралы ұзақ мерзімді болжаулар айта білген. Ы.Алтынсариннің келтірген дерегіне қарағанда, есепшілер жұттың болатынын алдын-ала біліп, елді сақтандырған (Ы.Алтынсарын. «Жұт туралы»). Ондай болжалдардың шаруа адамына тигізер көмегі аз болмаған. Қыстың қатты не жұмсақ болатындығын, көктем мен жаздың қалай өтетіндігін, жауын-шашын мөлшерін шаруа адамы есепшілерден сұрап-біліп отырған. Ерте кезде есепшілер жеті амалға табиғаттың мынадай құбылыстарын жатқызады: Күннің тоқырауы, қарашаның қайтуы, Үркердін батуы, мұздың қатуы, киіктің матауы, айдың тоғамы, тоқсанның кіруі 8 .Бұл тәрізді жеті амалды білдіретін тұрақты тіркестердің мағыналарын екінің бірі жыға тани бермейді деуге болады. Сондықтан бұлардың әрқайсысын қысқаша баяндай кету артық емес. жүктеу/скачать 0,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|