Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

100 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 5-6(139-140). 2012 
Осындай  ой-тұжырымдар  азаттықты  аңсау, бо-
дандықтан босау идеясына қозғау салды. Бұл тұр-
ғыдан алғанда зар заман жырлары елдің ертеңі-
не елендеп, дабыл қағу міндетін атқарды. Күңгірт 
келешек, күмəнді қоғам, азған адам ұғымдары-
ның  ой-пікірге  өзек  болуы – отаршылдық  дəуір-
ге жиреніштің, назалы көңіл-күйдің көрінісі. 
Халықтың  өз  танымында  берік  орныққан 
«ел»  ұғымы  ақындар  шығармашылығында  əр 
қилы сипатта көрінді.  Көпшілігі оны адам бол-
мысымен  сабақтастыра  бейнеледі.  Осы  тұста 
қазақ  поэзиясында  шебер  шендестіру  мен 
ұтымды астарлаудың үлгілері мол байқалды. 
Мысалы, Дулат Бабатайұлының өлеңдерінде 
[3] «ел»  сөзімен  байланыстырылған  образдар 
жеткілікті. Мұндай бейнелі тіркестердің бəріне 
халықтың  ауыр  ахуалы,  қайғы-мұңы  өзек  болған. 
Соның ішінде мына екі жолдың орны бөлек: 
Ел тереңге сүңгіді, 
Қармайтұғын қалмай тал. 
Ақын  кейбір  күрделі  образдардың  əсерін 
күшейту  үшін  қиюласпасты  қиюластырады, 
логикалық  қисынды  əдейі  бұза  отырып,  сұлу 
сөзбен  сурет  салады. «Ел  тереңге  сүңгіді» – 
«суға  кеткен  тал  қармайдымен»  төркіндес  тір-
кес.  Яғни,  пəле-жаладан,  кесел-кесепаттан  құ-
тылу  үшін  жанұшырып-жанталасудың  белгісі. 
Қалыпты  мағынасы  «қармайтұғын  тал  қалма-
ған соң, ел тереңге батып кетті» дегенге саяды. 
Ал ақын бұған өзгеше өң беріп, жаңаша қисын 
түзеді.  Ел  тереңге  сүңгіді  (ерікті,  белсенді 
қимыл), қармайтұғын қалмай тал (құтқарар күш 
жоқ).  Халықтың  еш  нəрседен  қайыр  күтпей, 
заманның  ырқына  көніп,  ауыр  ахуалға 
мойынсұнуын  Дулат  осылайша  көркем  кесте-
леді.  Күллі  елдің  бір  адамдай  «тереңге  сүңгуі» 
бар бояуы келіскен əсерлі көрініс береді. 
«Ел»  ұғымын  адамдарға  тəн  нəрселер  ар-
қылы  бейнелеп,  алуан  түрлі  образдар  жасаған 
Дулаттың  үздік  үлгілерінің  бірі: «Ел  құлағы 
саңырау,  Кімге  айтамын  сөзімді?».  Қоғамды 
жайлаған ұғымсыздық, саңылаусыздық атаулы-
ның бəрі «ел құлағы саңыраудың» аясына сиып 
тұр.  Бұл – халықтың  рухани  құндылықтан  ал-
шақтап,  сыртқы  дүниенің  құбылыстарынан 
оқшауланып,  тұйыққа  тіреле  бастауының  да 
белгісі.  Ақынның  өзі  айтқандай, «Сөлі  кетіп 
қазақтың, Қалған кезде сіркесі», – дейтін кезең 
осы.  Заманның  зіл  салмағы  мойнына  түсіп, 
отаршылдардың  озбырлығын  көріп,  бойдағы 
қуатынан  айрылып,  сөлі  кетіп,  сіркесі  қалған 
қазақтың  бастан  кешкен  бейнеті  мен  тартқан 
тауқыметін  Дулат  «ел-адам»  образын  кейіптеу 
тəсілімен көрсетті: 
Арқасы елдің жауыр боп, 
Артқан жүгі ауыр боп, 
Төрт аяқтап ақсады-ай. 
Соңғы  жолдан  ақынның  елді  жүк  көтерген 
төрт  түліктің  біріне  балап  отырғаны  көрінеді. 
Төрт аяқтап ақсау, арқаның жауыр болуы – ел-
дің тереңге сүңгуінің себеп-салдары. Дулаттың 
танытқаны – əбден  титықтап,  тұралаған  жұрт-
тың  хал-жағдайы. «Жауыр  болу» – қасірет-
қайғының, «артқан  жүктің  ауырлығы» – зор-
лық-зомбылықтың  баламасы  ретінде  алынған. 
Халық  тіршілігінің  берекесізденуін («Тоғыңды 
елім шайқады, Тұнығыңды сапырды»), ағайын-
ның ауызбіршіліктен айырылуын («Ел ұйтқысы 
шайқалып,  Төгіліп  судай  ортайды-ай»)  ақын 
шеберлікпен жеткізді. Елдің «тұнығының сапы-
рылуы» – Дулаттың эстетикалық  зор талғамын 
аңғартатын  тіркес.  Жалпы,  ақын  өз  үшін  ең 
қадірлі  нəрселерді,  атап  айтсақ,  ішкі  сырын 
(«Тұманың  тұнық  суынан»),  жүректегі  жырын 
(«Тұнық  жырмен  жуынам»)  осы  тазалықтың 
белгісі – тұныққа  балайды.  Сол  «тұнықты  са-
пыру»  тіркесі  арқылы  сүттей  ұйып  отырған 
жұрттың  трагедиялық  ахуалға  ұшырағаны  ай-
тылады.  Ақынның  көбіне-көп  образбен  өрнек-
теген  халық  тағдыры  хақындағы  өкініш-күйі-
ніші: 
Ебі кеткен ел болды, 
Енді қайда мен барам?!, – 
деп түйінделді. 
Ел  тағдырын  бейнелеген  зар  заман  өлеңде-
рінде  қасірет-қайғы  ұғымын  білдіретін  тіркес-
тер  де  жеткілікті.  Дулаттың  «Ұйқы  беріп,  қай-
ғы  алам», – дегеніне  өзек  болған  ойды  Шор-
танбай Қанайұлы: «Түшіркеген ұйқы жоқ. Қай-
ғының  асқан  зарлығы» [4, 21], – деп  өрнек-
тейді.  Ал  Мұрат  Мөңкеұлы  «Қазтуған»  атты 
жырында  «Күндердің  күні  болғанда,  Қайғыға 
шіріп өлерсің» [5, 209], – деп ел-жұрттың келе-
шегіндегі  жаманшылықтан  хабардар  етеді. 
Осындағы  «қайғыға  шіріп  өлу»  тіркесі  «құса 
болуды»  өзгеше  түрлендіру  арқылы  жасалған. 
Адамның  қайғыға  шіруі  бейнелі  əрі  қалыпты 
тіркестен  əлдеқайда  əсерлі.  Кердері  Əбубəкір 
өлеңінде қасірет-қайғы образды түрде: 
Көздің жасын жинасаң 
Күніне аяқ толады [6,189], – 
деп  түйінделді.  Ойы  ұшқыр,  сөзі  сұлу  Дулат 
поэзиясында  кең  ауқымдағы  халықтық  қайғы-
шердің  мысалы  бар.  Бұған  бірінен  соң  бірі 
тақым  батырған  үлкенді-кішілі  ұлықтардың 
елге  көрсеткен  зəбірі  астар  болған.  Ел  билеген 
бектер  мен  еркінен  айырылған  халықтың отар-
шылдық  бодауындағы  хал-ахуалы  ақынның 
«Сүлейменге» дейтін өлеңінде ұтқыр сөз-образ-
дар арқылы көркем кестеленді: 
Б. Омарұлы

101 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 5-6(139-140). 2012 
 
 
Аяз қысса мүйізді,
 
 
Мүйіз қысып тұқылды. 
Қанталаса тұқылың, 
Алпыс екі тамырың 
Қаңсып қалған сықылды 
Дулат кейіптеген аяз – мүйіз – тұқыл желісін-
дегі ең төмеңгісінің жаншылып-мүжілуі  – бейнелі 
ұғымды  ел  тағдырына  орайластырғандығының 
көрінісі.  Тұқылдың  қанталауы – халықтық  траге-
дияның  астарлы  оймен  айтылуы.  Ат  басындай 
алып жүректі шалып жығатын қайғының күшін 
ұлғайту түріндегі бейнелі сөз танытып тұр. Осы 
екі  жолдың  образбен  өрнектелген  алдыңғысы 
құлаққа  əбден  сіңісті  болған  «қайғы  басып  шер-
леді» тіркесіне жаңаша рең, өзгеше  өң береді. 
Зар заман поэзиясында қазақтану, ұлттану  та-
лаптарының биігінен зер салсақ, құнды қазына-
ның  бағасы  одан  сайын  арта  түсері  сөзсіз.  Бұл 
жыр  жүйріктері  қазақ  ұлтының  көшпенділік-
тен ажырап, отаршылдықтың бұғауына  мойын-
сұнған  кездегі көрген  зорлық-зобалаңы мен  тарт-
қан қайғы-қасіретінің шерлі шежіресін жасады. 
Қазақ  халқының    белгілі  бір  дəуірдегі    ұлттық 
танымының тарихнамасын кейінгі ұрпаққа  мұра 
етіп қалдырды. 
Бұл шоғырдың тағы бір алыбы Албан Асан-
ның  шығармаларында  осы  əуен,  осы  байлам 
айна-қатесіз жалғасын табады. Айналасындағы-
ның  бəрінен  түңіліп,  жақсылық  пен  ізгіліктің 
бəрін  өткен  «өзбек  қайран  заманнан»,  яғни 
Қоқан  хандығының  билік  құрған  тұсынан  із-
дейтін, қазақ пен қырғыздың ұлттық табиғатын 
көршілес  қонып,  еншілес  жүрген  албан  мен 
бұғы  руларының  қарым  қатынасы  арқылы 
суреттейтін Асан Барманбекұлы да ұл мінезіне, 
ұрпақ тəрбиесіне соқпай өтпейді. «Құйын келіп 
ұрғандай  шым-шытырық  бір  замандағы»  қазақ 
баласына ақын былайша баға береді: 
Доңызшы қарар əкеге, 
Ұлдың өзі туғандай. 
Бар  малыңа өзі ие, 
Басқаны үйден қуғандай, 
Баланың қылған ісіне, 
Жүрегің мұздап суығандай... [7, 52] 
             *** 
...Ізет көрмей барасың 
Балаң менен ініңнен. 
Əдеп көрмей барасың, 
Қызың менен келініңнен [7,59], – 
дейді ақын «Заманнның түрі» атты толғауында. 
Ол  осы  жөнсіздіктің  себебін  өзінше  топшы- 
лап  көрсетеді.  Асанша  айтсақ,  бұл  ақыл-кеңес, 
ұлағат  айтатын  қариялардың  азайғандығынан. 
Əдетте,  ұрпақтың  орнын  ұрпақ  басады  деген 
қағидаға  сүйенсек,  алаштың  ақсақалсыз,  қазақ-
тың  қариясыз  болмайтыны  алғаусыз  ақиқат. 
Бірақ  Асанның  аңсары – көкірегінде – сəулесі, 
жүрегінде – иманы  бар  данагөй  қария.  Ұлттық 
дəстүрді  ұстанған,  салт-сананың    сырын  ұға-
тын, кейінгі ұрпағына айтары бар ақсақал. 
Ұлт тəрбиесі, ұрпақ қамы қырғыз ақындары-
ның  да  зар-мұңға  толы  шығармаларының  түп 
қазығы  болған.  Қырғыз  бен  қазақтың  арғы-бергі 
тарихтағы бар тауқыметті бірге тартқандығы идея-
сы, мақсат мұраты, өлеңдік өлшемі жағынан бір-
бірінен көп айырмашылығы жоқ зар заман жыр-
ларынан  айқын  аңғарылады.  Енді  олардың  ұрпақ 
тəрбиесі хақындағы өлеңдерінен мысал келтірейік: 
 
Қалығұл Байұлы: 
Келинден келбет кетээр, 
Катындан уят кетээр. 
Уулдан урмат кетээр, 
Кыздан кылык кетээр, 
Атаның тилин уул албас, 
Аганың тилин ини албас [8, 41]. 
Арыстанбек Бұйлашұлы: 
Бойго жеткен кыздардын 
Баштагыдай көркү жок, 
Той азаят дечү эле. 
Кыз онбешке чыкканда, 
Энесине баш бербей, 
Боюн күүлөйт дечү эле. 
Эмки азамат баарысын, 
Катын бийлейт дечү эле [9,54]. 
Молда Қылыш: 
Қыз-келиндин жаманы, 
Үй бүлдүргөн чычкандай [10,29]. 
 
Байыптап қарасақ, зар заманның сарынымен 
жырлаған қазақ ақындары да, қырғыз ақындары да 
отаршылдық  қысымының  ұлт  тəрбиесіне  əсері-
нен туындаған келеңсіздіктерді нысанаға алған. 
Олар  осыған  рухани  наразылық  танытып,  күн 
ілгері  дабыл  қақты.  Бүгінгі  күнгі  қырғыз  бен  қа-
зақтың ұлт мəселесіне, ұрпақ тəрбиесіне қатыс-
ты түйткілдерді зар заман ақындары сол кездің 
өзінде-ақ  тайға  таңба  басқандай  етіп  көрсетіп 
берді. Олардың шығармалары сонысымен де құн-
ды. Тағы бір атап көрсететін жайт–жыр жүйрік-
терінің өздері наразы болған замандағы бозбала 
мен бойжеткеннің  жөнсіз  қылықтарын  таяп келе 
жатқан  ақыр-заманның  белгісі  деп  білуі  екі  елдің 
əдебиетіне де тəн. 
Қазақ  халқының  отаршылдық  дəуірдегі  қа-
сіретін  жеткізген  зар  заман  жырлары  арқылы 
поэзияда елдікті сақтау, бірлікке шақыру, салт-
дəстүрлерді ардақтау идеясы берік қалыптасты. 
«Отаршылдық экспансия отарлаушылардан тек 
əскери  күш  қолдануды  ғана  емес,  басып  алған 
елін  белгілі  бір  мөлшерде  зерттеп-білуді  де 
талап етті» [11,9], – деп Н.И.Конрад айтқандай, 
жаулық  пиғылды  танып,  ұлттық  мүддені  қыз-
ғыштай  қорыған  бұл  өлеңдердің  мəн-мазмұны 
кейінгі  дəуір  ақындарының    шығармаларында 
жаңаша жаңғырды. 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №5-6 (139-140). 2012
 
Ұлт ақыны жəне ұлт тағдыры

102 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 5-6(139-140). 2012 
Бұл  шығармалар  өз  ұлтына  жаны  ашитын 
ақындардың  қайраткерлік  тұлғасын  да  таны-
тады.  Олар  отаршылдықтың  ұлттық  болмыс-
бітімге    əсерін  жан-жақты  саралап  көрсетті,  
елді  билеп-төстеудің  амал-айласының  сырын 
ашып,  халық  ішінде  қоғамдық  пікір  орнық-
тырды,  түйткілі  көп  нəрселерге  жұрттың  көзін 
жеткізді.  Зар  заман  жырлары  отаршылдықтың 
бүкіл  саяси  əдіс-тəсілдерін    əшкерелейді,  мақ-
сат-мүддесін толық аңғартады, қазақты күйреп-
күйзелуге  ұшыратқан  қайғылы  шежіреге  қа-
нықтырады.  Күші  тең  емес  жауды  ығыстыру 
ниетімен бас көтерген қозғалыстардың жеңіліп-
жаншылуынан  сабақ  алған  ақындар  рухани 
қарсылықты  алдыңғы  кезекке  қояды,  ұлттық 
азат  болу  идеясын  елдің  санасына  сіңіреді.  За-
манның  тозғанын,  адамның  азғанын  бар  бояуын 
қалыңдатып,  сүмірейте  суреттеу  арқылы  жыр 
жүйріктері қазақтың намысын  жануды, іс-əре-
кетіне қозғау мақсат тұтты. 
Зар заман ақындарының ой-пікірлерінің өмір-
шеңдігі,  халықтық  педагогиканың  мұраттары-
мен үйлесім табуы олардың шығармаларын тек 
танымдық  тұрғыдан  ғана  емес,  тəрбие  тұғыр- 
 
намасы  ретінде  үйренуге  де  міндеттейді.  Сон-
дықтан жоғарыда аталған зар заман  ақындары-
ның  мұраларын  бір  жағынан  баға  жетпес  ру-
хани құндылық ретінде санасақ, екіншіден, ұр-
пақ  тəрбиесінде  басшылыққа  алатын  өмірлік 
қағидаларды топтаған  жəдігерлік дүниелер деп 
танығанымыз жөн. 
Ақындардың  ой-тұжырымдарын  олардың  өз-
дері  ғұмыр  кешкен  кезеңге  көзқарастарының 
жиынтығы  тұрғысынан  бағалағанның  өзінде  
жыр  жүйріктерінің  мұраларынан  ғибрат  аларлық 
нəрсе аз емес. Тіршілік толғамдары, ғалам сыр-
лары, адами болмыс, руханилық мəселелері ха-
қындағы  өлең  өрімдері  бұл  топтағы  ақындар-
дың  заманның  тамыр  соғысын  тап  басып,  шы-
найы хал-ахуалын айшықтай білгендігін көрсе-
теді. 
Қорыта  айтқанда,  отаршылдар  билеген  дəуір-
дегі  халықтың  қасірет-қайғысын  жырлаған 
ақындар  шығармашылығында  елдік  мүддеміз 
мен ұлттық болмысымыз ойлы образдар, тосын 
теңеулер арқылы жан-жақты көрініс тапты. Ұлт 
тағдырын жырға қосқан ұлт ақындарының бол-
мысы сонысымен де əрқашан биік тұрады. 
 
Əдебиеттер 
 
1 Байтұрсынов А. Ақжол. Алматы: Жалын, 1991. – 464 б. 
2 Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ университеті, 1992.-352 б. 
3 Дулат. Заман сазы. Алматы: Жазушы, 1991. – 160 б. 
4 Шортанбай. Толғаулар, айтыстар, дастан. Алматы: Айқап, 1993. – 80 б. 
5 Алқаласа əлеумет (Қашаған Күржіманұлы, Шынияз Шанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Насихат Сүгірұлы шығармалары). 
Алматы: Жазушы, 1991. – 240 б. 
6 Кердері Əбубəкір. Қазағым. Алматы. Жазушы, 1993. – 288 б. 
7 Ақыр заман (Албан Асан сөздері). Алматы: Қазақстан көркем əдебиет баспасы, 1934. – 104 б. 
8 Кыргыз эл ырчылары. Бишкек: Адабият жана искусство институту, 1994. –180 б. 
9 Арстанбек. Ырлар. Бишкек: КЭ Башкы редакциясы, 1994.-180 б. 
10 Молдо Кылыч. Казалдар. Фрунзе: Адабият, 1990.-256 б. 
11 Конрад Н.И. Запад и Восток М.: Гл. ред. Восточной литературы, 1966. – 518 с. 
 
References 
 
1 Baytyrsynov A. Aқzhol. Almaty: Zhalyn, 1991. – 464 b. 
2 Қabdolov Z. Sөz өnerі. Almaty: Қazaқ universitetі, 1992.-352 b. 
3 Dulat. Zaman sazy. Almaty: Zhazushy, 1991. – 160 b. 
4 Shortanbay. Tolғaular, aytystar, dastan. Almaty: Ayқap, 1993. – 80 b. 
5 Alқalasa əleumet (Қashaғan Kүrzhіmanұly, Shyniyaz Shanayұly, Mұrat Mөңkeұly, Nasihat Sүgіrұly shyғarmalary). Almaty: 
Zhazushy, 1991. – 240 b. 
6 Kerderі Əbubəkіr. Қazaғym. Almaty. Zhazushy, 1993. – 288 b. 
7 Aқyr zaman (Alban Asan sөzderі). Almaty: Қazaқstan kөrkem ədebiet baspasy, 1934. – 104 b. 
8 Kyrgyz el yrchylary. Bishkek: Adabiyat zhana iskusstvo institutu, 1994. –180 b. 
9 Arstanbek. Yrlar. Bishkek: KE Bashky redaktsiyasy, 1994.-180 b. 
10 Moldo Kylych. Kazaldar. Frunze: Adabiyat, 1990.-256 b. 
11 Konrad N.I. Zapad i Vostok M.: Gl. red. Vostochnoy literatury, 1966. – 518 s. 
 
 
Б. Омарұлы

Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
ТІЛДІ ОҚЫТУ ƏДІСТЕМЕСІ 
МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА 
 
 
 
 
 
 
УДК 373.1.02:372.8 
 
О.Б. Алтынбекова 
д.ф.н. профессор КазНУ им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы 
E-mail: OliviaEC@mail.ru 
 
Методический комментарий к учебному материалу  
о субстантивации причастий 
 
В  статье  рассматриваются  методы  обучения  адекватному  использованию  в  письменной  и  устной  речи 
субстантивированных  причастий  учащимися 7-х  классов  общеобразовательных  школ  Казахстана  с  русским 
языком  обучения,  применяемые  в  базовом  учебнике  «Русский  язык» (Алматы:  Атамура, 2012). Учебный 
материал о процессе субстантивации – переходе причастий в класс существительных – содержит разно-уровневые 
задания,  способствующие  выработке  навыков  и  умения  проводить  как  лингвистический  анализ  текстов  из 
классической русской и казахской литературы, сравнивая разные синтаксические функции причастий, так и 
правильно употреблять их в устной речи. Выводы: подобный подход к обучению морфологии современного 
русского языка способствует формированию и развитию не только языковой и лингвистической, но и ком-
муникативной и лингвокультурологической компетенций школьников, изучающих русский язык как родной. 
Ключевые  слова:  общеобразовательная  школа,  учебник  русского  языка,  субстантивация  причастий, 
развитие компетенций. 
 
О.B. Altynbekova 
The methodical comment to a training material about substantivation of participles 
 
In article methods of training in adequate use in written and oral speech of substantivized participles by pupils of 
the 7th classes of comprehensive schools of Kazakhstan with the training Russian, applied in the textbook "Russian" 
(Almaty:  Atamura, 2012).  The training material about substantivation process – transition of participles to a class of 
nouns – contains the tasks of different levels promoting development of skills and ability to carry out as the linguistic 
analysis of texts from the classical Russian and the Kazakh literature, comparing different syntactic functions of 
participles, and it is correct to use them in oral speech.  Conclusions:  similar approach to training of morphology of 
modern Russian promotes formation and development not only language and linguistic, but also communicative and 
others competences of the school students studying Russian as native. 
Key words: comprehensive school, Russian textbook, substantivation of participles, development of competences. 
 
О.Б. Алтынбекова 
Есімшелер субстантивациясы туралы оқу материалына əдістемелік  түсіндірме 
 
Мақалада  Қазақстанның  орыс  тілінде  оқытатын  жалпы  білім  беретін  мектептерінің 7 сынып  оқушыла-
рына  «Орыс  тілі» (Алматы:  Атамұра, 2012) оқулығында  қолданылатын  субстантивтенген  есімшелерді  жаз-
баша  жəне  ауызекі  тілде  дəл  пайдалануды  оқытудың  əдістері  қарастырылады.  Субстантивация  үдерісі – 
есімшенің  зат  есім  сөз  табына  ауысуы  туралы  оқу  материалдарын – есімшенің  əр  түрлі  синтаксистік  қыз-
меттерін салыстыра отырып, орыс жəне қазақ классикалық əдебиетінен алынған мəтіндерге лингвистикалық 
талдау жүргізуге, сондай-ақ оларды ауызекі тілде дұрыс қолдана білу мен дағдыларын жаттықтыруға ықпал 
ететін  əр  деңгейлі  тапсырмаларды  қамтиды.  Қорытынды:  қазіргі  орыс  тілінің  морфологиясын  оқытуға 
қатысты  мұндай  тəсіл  тілдік  жəне  лингвистикалық  қана  емес,  сонымен  қатар  орыс  тілін  ана  тілі  ретінде 
оқитын  оқушылардың  коммуникативтік  жəне  лингвистикалық-мəдениеттану  құзыретін  қалыптастыру  мен 
дамытуға да ықпал етеді.  
Түйін сөздер: жалпы білім беретін мектеп, орыс тілі оқулығы, есімшені субстантивтендіру, құзыретін дамыту.
 
___________________________
 
Издательством  «Мектеп»  к  новому 2012–13 
учебному  году  уже  в  третий  раз  переиздан 
учебник  «Русский  язык»  Э.Д.  Сулейменовой, 
О.Б. Алтынбековой, Г.Б. Мадиевой для 7 класса  
 
общеобразовательных  школ  с  русским  язы- 
ком  обучения,  получивший  положительные  
оценки  методистов  и  учителей  школ  Казах-
стана [1]. 
© Al-Farabi Kazakh National University, 2012 

104 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№5-6 (139-140). 2012 
В продолжение методических рекомендаций 
к учебному материалу, содержащемуся в учеб-
нике, о морфологических и синтаксических при-
знаках,  образовании  и  правописании  одной  из 
сложных для усвоения частей речи – причастии, 
изложенных в ряде статей [2], необходимо рас-
смотреть  процесс  субстантивации  причастий – 
их  переход  в  класс  существительных,  а  также 
особенности  употребления  в  письменной  и 
устной  речи  субстантивированных  причастий. 
Целесообразно  сделать  это  вкупе  с  субстанти-
вацией  прилагательных,  изученных  в 6 классе, 
морфологические  и  синтаксические  признаки 
которых хорошо известны учащимся. В связи с 
этим  параграф  в  учебнике  так  и  называется – 
«Переход причастий и прилагательных в разряд 
имен существительных» [1, 73]. 
Изучение  семиклассниками  субстантивации 
начинается  с  задания  определить  и  сравнить 
синтаксические  функции  прилагательных  и 
причастий  в  разных  предложениях,  Учащимся 
легче дается усвоение субстантивации прилага-
тельных, чем причастий, поэтому в задании 160 
[1, 73] в первых двух парах предложений даны 
именно  прилагательные  и  лишь  ниже – при-
частия.  При  выполнении  этого  задания  очень 
легко доказать ученикам, что прилагательные и 
причастия  в  предложении  могут  выступать  и 
как  подлежащие,  для  чего  необходимо  сделать 
синтаксический  разбор  предложений  и  под-
черкнуть  эти  части  речи  в  соответствии  с  их 
синтаксической  ролью,  например:  И  днем  и 
ночью кот ученый все ходит по цепи кругом. – 
На  форуме  выступили  известные  ученые  из 
разных  стран.  Люди,  отдыхающие  в  санато-
рии,  проходят  курс  лечения. – Отдыхающие 
соблюдают строгий распорядок дня. Выполняя 
задание, учащиеся приходят к выводу, что при-
частия,  как  и  прилагательные,  в  разных  кон-
текстах  могут  выступать  также  в  роли  имен 
существительных.  
На  эмоциональном  и  эстетическом  уровне 
это  подтверждается  чтением  стихотворения  
Д.  Кедрина  «Я»,  где  употреблено  много  суб-
стантивированных причастий:  
 
Много видевший, много знавший,  
Знавший ненависть и любовь,  
Все имевший, все потерявший  
И опять все нашедший вновь. 
Вкус узнавший всего земного 
И до жизни жадный опять, 
Обладающий всем и снова 
Все боящийся потерять. 
 
После  выразительного  чтения  стихотворе-
ния необходимо провести его лингвистический 
анализ.  Текст  интересен  тем,  что  в  нем  нет  ни 
одного  глагола – только  действительные  при-
частия. Причем причастия настоящего времени 
появляются  лишь  в  двух  последних  строках, 
когда  автор,  рассказав  о  своем  прошлом,  гово-
рит  о  чувствах,  владеющих  им  сегодня.  Разби-
рая стихотворение, важно подвести учащихся к 
выводу,  что  причастия  могут  быть  использо-
ваны  в  иной  роли,  нежели  их  традиционная – 
быть в предложении определением. 
Следующее упражнение [1, 74] усложняет за-
дачу,  так  как  учащимся  необходимо  составить 
свои  собственные  примеры,  где  бы  причастия 
выступали  в  одних  предложениях  как  опреде-
ления,  в  других – как  подлежащие  или  допол-
нения,  например:  Мужчина,  вошедший  в  ком-
нату,  был  среднего  роста.  Все  с  удивлением 
посмотрели  на  вошедшего.  Такая  работа  над 
сравнением  синтаксических  позиций  одного  и 
того же слова является очень полезной для школь-
ников. Однако важно проследить за правильной 
пунктуацией составленных предложений, т.к. у 
некоторых  учащихся,  к  сожалению,  вырабаты-
вается навык обособления причастий вне связи 
с их синтаксической функцией. 
Интересным  для  школьников  является  зада-
ние  проанализировать  любопытную  надпись, 
сделанную  в XV веке  на  дверях  одной  биб-
лиотеки: «Всякий, изучающий науки, входящий 
сюда,  не  хлопай  дверью  и  не  стучи  грубо 
ногами – это  неприятно  музам.  Если  ты  най-
дешь  кого  здесь  уже  сидящим,  почтительно 
поклонись  молча  и  не  занимайся  болтовней: 
здесь  умершие  говорят  с  занимающимися» [1, 
74].  В  задании  учащимся  необходимо  опре-
делить,  какие  причастия  выступают  здесь  в 
своей собственной роли, а какие являются суб-
стантивированными, и соответственно подчерк-
нуть их. 
Очень  ярко  показана  синтаксическая  функ-
ция  причастия  в  роли  подлежащего  (либо  до-
полнения)  в  отрывке  из  романа  М.  Ауэзова 
«Путь Абая» (задание 164), например: Старый 
обычай  требовал,  чтобы  приезжающие  для 
поминок  летели  к  аулу  умершего  вскачь,  с 
печальным кличем; Поднявшись на бугор перед 
аулом,  скачущие  сразу  заметили  траурный 
стяг и понеслись к нему стремительно и бурно, 
точно  весенняя  река.  После  чтения  отрывка 
важно  найти  грамматические  основы  предло-
жений с тем, чтобы ученики убедились в доста-
точно  частом  использовании  в  тексте  субстан-
О.Б. Алтынбекова

105 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №5-6 (139-140). 2012 
 
 
тивированных  причастий  и  имен  прилагатель-
ных.  Необходимо  также,  чтобы  учащиеся  для 
сравнения  обнаружили  в  тексте  причастия, 
выступающие в их обычной роли определения, 
например:  Абай,  скакавший  в  средних  рядах, 
различил  около  тридцати  мужчин,  стоявших 
за белой юртой. 
Завершает  тему  «Комментированное  письмо» 
[1, 75], в  котором  даны  причастия  в  роли  су-
ществительных, что должны установить и дока-
зать  учащиеся,  сделав  синтаксический  разбор 
предложений  и  подчеркнув  субстантивирован-
ные причастия как дополнения (Счастье дается 
только знающим (К. Паустовский); И печаль по 
погибшим, и радость первой победы – все пере-
житое вылилось в новую песню Курмангазы (А. 
Алимжанов))  или  подлежащие  (Дорогу  осилит 
идущий (Посл.); Разве высший смысл жизни не 
в том, чтобы каждый пришедший в этот мир 
заботился  о  себе  и  своих  потомках,  оставляя 
их  после  себя  на  этой  прекрасной  земле?  
(А.  Алимжанов)).  Во  втором  предложении  в  
 
функции прямого дополнения выступает отгла-
гольное прилагательное (Бережёного бог бере-
жёт (Посл.)). 
Любопытство  и  интерес  вызовут  у  школь-
ников  те  случаи,  когда  этимологические  при-
частия,  причем  с  яркими  формальными  при-
знаками  (суффикс,  возвратность),  восприни-
маются  в  современном  русском  языке  только 
как существительные (пресмыкающиеся, млеко-
питающие, учащийся и некоторые другие). 
Учащиеся  могут  самостоятельно  или  по 
подсказке  учителя  назвать  подобные  примеры 
со словами, этимологически являющимися при-
лагательными (запятая, столовая, ванная, при-
хожая,  рабочий,  ученый),  но  либо  совсем  не  
используемыми  в  речи  в  своей  исконной  
роли, либо крайне редко. Такие занимательные 
лингвистические  факты  вызывают  у  учащихся 
интерес  и  развивают  любознательность,  вы- 
рабатывая  языковой  вкус  и  побуждая  к  
поиску  собственных  лингвистических  откры-
тий. 
 

жүктеу/скачать 18,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: