Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

85 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 5-6(139-140). 2012 
 
 
 
 
 
ƏОЖ 82(091)  
П. Бисенбаев 
əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың aға оқытушы, Қазақстан, Алматы қ. 
E-mail: 
Fazyl_bisenbaev@mail.ru
 
 
«Қисса Жүсіп» дастанының зерттелуі 
 
Мақалада  «Қисса  Жүсіп»  дастанының  нұсқалары,  көркемдік  кестесі,  образдар  жүйесі,  шығарманың 
парсылық  версиялары:  Ансари,  Фирдоуси,  Жəмилердің  «Жүсіп-Зылихасы»,  Дүрбектің  «Жүсіп-  Зылихасы» 
туралы  үлкенді-кішілі  зерттеулердің  бағыт-бағдарына,  ғылыми  ұстанымдарына  шолу  жасалады.  Автор  
сонымен  бірге  «Қисса  Жүсіптің»  хатқа  түскен  мезгілі,  шыққан  өңірі  туралы  зерттеулер  жазған  белгілі  
ғалымдардың  пікірлеріне  тоқталып,  оларға  лайықты  бағасын  береді.  Түркітану  саласында  қыруар  іс 
тындырып жүрген орыс, татар, түрік, өзбек ғалымдарының еңбектері барынша  қамтылған.  
Түйін сөздер: бейне,  көркемдік кесте,  нұсқа,  мотив, сюжет, композиция.  
 
P. Bysenbaev 
About the research of poem “Kissa Zhusip” 
 
The review direction and primary source purposes of dastan "Kissa Zhusip", vision of decorative appearance, 
system of images of Persian is given to the version of authors "Zhusip and Zuleikh Ansari, Ferdousi, Zhami and 
Durbeka is given in the article. At the same time the author, based on the research of scientists about time of text 
writing of dastan`s genre, places of its real embodiment gives his appreciation. The author pays much attention to 
investigations of the Russian, Tatar, Turkish, Uzbek scientists and specialists in Turkic philology, carrying out big 
scientific investigations in this direction. 
Besides the author, carrying out the comparative analysis of texts "Zhusip and Zuleikh", reveals essential changes 
and achievements in a statement of the vision by each author of work. His appreciation of the option written by Ali – 
simplicity and clearness to the ordinary reader. In simplicity, by words, the author the nationality as the main 
substantial idea and images are taken from Turkic folklore is looked through. Originality of a statement of idea of 
author`s work calls also that Ali in the creativity not blindly follows former Persian authors, and the known 
composition writes special style – a quatrain where one of lines doesn't correspond to the general rhythmic outline. 
Key words: image, decorative appearance, primary source, motive, plot, composition, manuscript, poetics, form, 
esthetics, bibliography, language features, dastan, idea, contents, style, tasks. 
 
П. Бисенбаев 
Об исследовании дастана  «Кисса-Жусип» 
 
В  статье  дается  обзор  направлений  и  установок  первоисточника  дастана  «Кисса  Жусип»,  художест-
венного  оформления,  системы  образов  персидских  версий  авторов  «Жусип  и  Зулеиха  Ансари,  Фердоуси, 
Жами и Дурбека.  Вместе с тем автор, основываясь на исследования ряда ученых о времени написания текста  
жанра    дастан,  места  его  реального  воплощения,  дает  свою  оценку.  Большое  внимание  автор    уделяет 
исследованиям  российских,  татарских,  турецких,  узбекских  ученых  тюркологов,  проводивших  большие 
научные изыскания в данном направлении. 
К  тому  же  автор,  проводя  сравнительный  анализ  текстов  «Жусип  и  Зулеиха»,  выявляет  существенные 
изменения и достижения в изложении своего видения каждым автором произведения. Его оценка варианта, 
написанного  Али, – простота  и  понятность  рядовому  читателю.  В  простоте,  по  словам  автора,  про-
сматривается  народность,  так как    основная  содержательная  идея  и  образы  взяты  из  тюркского  фольклора. 
Оригинальность  изложения идеи произведения  автор называет и  то, что Али в своем творчестве не слепо 
следует прежним персидским авторам, а  свое известное сочинение пишет особым стилем – четверостишием, 
где  один из строк не соответствует общей рифмической канве. 
Ключевые  слова:  образ,  художественное  оформление,  первоисточник,  мотив,  сюжет,  композиция, 
рукопись,  поэтика,  форма,  эстетика,  библиография,  языковые  особенности,  дастан,  киса,  идея,  содержание, 
стиль, задачи. 
 
_________________________
    
Əлидің  «Қисса  Жүсіп»  поэмасы XIII ғасыр 
басындағы түркітілдес поэзияның көрнекті туын-
дысы  болып  саналады,  ол,  міне,  бір  жарым  ға-
сырға жуық уақыт бойы шығыстанушы ғалым-
дардың  назарын  аударып  келеді.  Кейінірек  ол 
тілші-түркологтардың да зерттеу нысанына ай- 
 
налды,  олардың  ішінде  М.  Хоутсма  да  бар.  
Голландтық  ғалым  ескерткіштің  Дрезден  жəне 
Берлин  қолжазбаларын  салыстыра  келе,  олардың 
сюжеттік  жəне  тілдік  сараптамаларын  жасады, 
сөйтіп, ол поэманың ежелгі түркі əдеби тілі мен 
поэзиясы тарихындағы мəнін атап көрсетті.                             
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №5-6 (139-140). 2012
 
«Қисса Жүсіп» дастанының зерттелуі 

86 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 5-6(139-140). 2012 
М.  Хоутсманның  мақаласымен  бір  мезгілде 
Қазанда «Қисса Жүсіп» поэмасының татар хал-
қының  мəдени  өмірінде  алатын  орны  жайын-
дағы  тарихи  еңбек  жарық  көрді.  Бұл – Шига-
буддин  Маржаннидің  «Қазан  мен  Бұлғар  жайын-
дағы  пайдалы  мəліметтер»  атты  кітабы.  Онда  
ғалым поэманы «Қисса Жүсіп» деген халықтық 
атаумен енгізген. 
XX  ғасырда.  поэмаға  деген  қызығушылық 
арта  түсті.  Карль  Броккельман  өзінің  неміс 
тілінде шыққан зерттеуінде терең тілдік анализ 
жасау арқылы поэманың қай ұлтқа тиесілі екенін 
анықтауға  тырысты.  Оғыз-қыпшақ  элементтері 
көптеп  кездесетініне  қарамастан,  ол  келісімді 
түрде  ескерткіштің  түркі  халықтарына  тиесілі 
екенін  айтты.  Оның  зерттеулерінің  нəтижесіне 
сүйене  отырып,  түрік  əдебиеттанушысы  Мех-
мед  Фуад  Кюпрюлюзаде  алғаш  рет  «Қисса 
Жүсіптің»  поэтикалық  ерекшеліктеріне  назар 
аударып,  оның  формасын  ежелгі  түрік  халық 
поэзиясының дəстүрімен байланыстырады. 
Кеңес  ғалымдарының  еңбектерінде  де  тың 
ойлар айтылды. Атап айтқанда, акад. А.Н. Самой-
лович  шетелдік  зерттеушілердің  қортындыла-
рын  мұқият  қарастыра  келе,  ортағасырлық 
ескерткіштерді тілдік жəне поэтикалық жақын-
дығына  қарай  топтастырып,  осылайша  ежелгі 
түрік  əдебиетінің  ірі  шығармаларының  тілдік 
жəне поэтикалық тарихи контекстерін анықтау-
ға ұмтылды. Соның нəтижесінде Əлидің «Қисса 
Жүсіп»,  Құтбтың  «Хұсрау-Шырын»  жəне  Хо-
резмидің  «Мұхаббат-наме»  поэмаларының  өзара 
тілдік жəне поэтикалық байланыстары анықталды. 
Сол  сияқты  А.К.  Боровков  та  өз  зерттеуінде 
«Қисса  Жүсіп»  поэмасы  тілінің  ортаазиялық 
сипатына  назар  аударды.  Ал  Е.Э.  Бертельc 
поэмаға əдеби ескерткіш ретінде қарай отырып 
оның сюжеттік желісіне  баса  көңіл бөледі, сөй-
тіп, ежелгі түркі шығармаларының поэтикалық 
формасы жайлы құнды тұжырымдар жасайды.  
Əдебиетшілер  О.Г.  Газиз  бен  Гали  Рахим 
поэманы  татар  əдебиетінің  тарихы  контексінде  
алып қарастырады. Олар ескерткіштің поэтика-
лық тілінің халықтық сипатына назар аударып, 
оның  көркемдік  қалтарыстарына  үңілуге  ты-
рысты.  Татар  əдебиетшілерінің  еңбегі  белгілі 
бір  деңгейде  шетелдік  ғалымдардың  зерттеу 
нəтижелерін толықтыра түсті. Г. Газиз бен Гали 
Рахим - М. Хоутсма, К. Броккельмен жəне М.Ф. 
Кюпрюлюзаде  еңбектерімен  жақсы  таныс 
болған. Олар ескерткіштің отаны ретінде Орта-
лық  Азияны    атады  жəне  алғаш  рет  поэманың 
эстетикалық құндылықтары жайлы ой қозғады. 
А.Н.  Самойлович  жəне  одан  кейінгі  зерттеу-
шілер  жоғарыдағы  ғалымдардың  еңбектеріне 
сүйенді. 
Ескерткіштің зерттелуіне айрықша үлес қос-
қан - татар əдебиетшісі Б.А. Яфаров болды. Ол 
ақын  есімінің XVIII ғ.  татар  жазушы  Таджит-
дин  Ялчиголұлының  бабаларының  бірінің  есі-
мімен  сəйкес  келетінін  айтып,  осының  негізін-
де  поэманың  бұлғарлық  сипатын  сөз  еткен  
Ш. Маржанидің тұжырымын қолдады. Сондай-
ақ, ол поэманың сюжеттік схемасындағы фоль-
клорлық  желіге  назар  аударып,  ондағы  халық-
тық  идеяға  айрықша  көңіл  бөлді,  поэманың 
музыкалық  орындалуының  бұлғар-татар  музы-
калық  мəдениетінің  дəстүрлерімен  байланысы 
бар екенін анықтады.  
Джавад  Алмаздың  да  ескерткішті  зерттеу-
дегі  рөлі  зор.  Ол  Əли  поэмасын  арнайы  жəне 
кешенді  зерттеуді  алғашқы  боп  қолға  алды. 
Тілдік  фольклорлық  жəне  тарихи-этнография-
лық  материялдар  негізінде  ол  поэманың  татар 
халқының  көркемдік  ойлау  жүйесіне  жақын 
екенін  анықтады. «Қисса  Жүсіп»  поэмасының 
авторлығы  жөніндегі  мəселеде  ол  Б.  Яфаров-
тың тұжырымына сүйене отырып, көлемді биб-
лиография құрастырып шығарды [1,22]. Кейбір 
шешімдерінің асығыстау жасалғанына қарамас-
тан,  оның  жұмыстары  ескерткішті  зерттеудегі 
маңызды  қадам  болып  табылады.  Шығыстану-
шылардың XXV конгресіндегі  баяндамасынан 
кейін  осы  бір  ежелгі  түркі  поэмасына  деген 
қызығушылық арта түсті.  
Ескерткіштің зерттелуіндегі тағы бір маңыз-
ды еңбектердің бірі А.Т. Тагирджановқа тиесілі 
[2,8]  ол  салыстырмалы  əдісті  қолдана  отырып, 
өнімді  нəтижелерге    қол  жеткізді.  Ленинград-
тық ғалым сюжет желісіндегі детальдардың  сəй-
кестігіне  назар  аудара  отырып,  Фирдоусидің 
"Жүсіп  Зылиха"  поэмасының    Əлидің  «Қисса 
Жүсіп» поэмасына айтарлықтай ықпалын тигіз-
генін  атап  өтті.  Сондай-ақ  Шайяда  Хамзаның 
«Жүсіп-Зылиха»  поэмасы  мен  «Қисса  Жүсіп» 
арасындағы байланыс жайлы өз ойын білдірді.  
Поэма нұсқаларының сюжеттік  желісін тал-
дау  мен  салыстырмалы  анализ  жасау  нəтиже-
сінде Əзірбайжан ғалымы А. Гулиев те өз моно-
графиясында тұжырымды ой айтты. Осылайша 
«Қисса  Жүсіп»  поэмасына  деген  қызығушы-
лық  күшейе  түсті.  Бір  жылдың  ішінде  поэма 
туралы екі үлкен мақала жарыққа шықты. Ол - 
Э.Н. Нажип пен Ф.С. Фасеевтің еңбектері. Нажип 
замандастарының  тəжірибесі  мен  жеке  өзіндік 
талдауына  сүйене  отырып,  ескерткіштің  тілдік 
құндылықтары  жайлы  тұжырым  жасауға  ты-
рысты.  Алайда  мақала  мəселені  біржақты  көз-
П. Бисенбаев 

87 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 5-6(139-140). 2012 
 
 
қарас  тұрғысынан  қарастырған.  Ол  поэманың 
тілдік  ерекшеліктері  мəселесін  шешуде  бірқа-
тар  аспектілерге,  атап  айтқанда,  тарихи-этно-
графиялық,  əлеуметтік-саяси,  мəдени-экономи-
калық  жəне  фольклорлық-əдеби  жағына  назар 
аудармайды.  Біздің  ойымызша,тек  қана  лекси-
калық  анализ  негізінде  бұл  мəселені  шешу 
мүмкін емес. 
Ф.С.  Фасеевтің  мақаласында  бұл  мəселе  қа-
рама-қарсы  ұстаным  тұрғысынан  қарастыры-
лады.  Ол  көпқырлы,  жан-жақты  зерттелуімен 
ерекше.  Автор  сюжеттік  дереккөздерді  егжей-
тегжейлі  қарастыра  келе,  поэманың  авторлығы 
жайлы да өз пікірін білдіреді. 
«Қисса Жүсіп» поэмасы жекелеген түркі ха-
лықтарының əдебиет тарихындағы жаңа еңбек-
терде  де  мұқият  қарастырылуда.  Ескерткіштің 
сараптамалық  талдауы  мен  қысқартылған  мə-
тіні  «Бұрынғы  татар  əдебиеті»  деп  аталатын 
ғылыми-хрестоматиялық  еңбекке  енгізілді.  Бұ-
рынырақта  поэма  үзінділері  «Татар  поэзиясы-
ның антропологиясы» деп аталатын татар жəне 
орыс  тілдерінде  шыққан  кітапта  жарық  көрді. 
Онда  поэманың  поэтикалық  құндылықтарына 
баға  берілді.  Поэма  татар  мектептерінің 8-
сыныбының оқу бағдарламасына енгізілді.  
Түрікмен ғалымдары бұл ескерткішке түрік-
мен əдебиеті тарихынан ойып орын берген.  
«Қисса  Жүсіп»  поэмасының  терең  зерттелуі 
мəселесіндегі  негізгі  жұмыстар  тілшілердің 
мойнына  артылмақ.  Сондай-ақ,  арнайы  əдеби 
зерттеуді  де  қажет  етеді:  əсіресе  қазіргі  таңда 
оның  өзектілігі  айрықша  сезілуде,  өйткені  əр 
ұлттың  тарихы  жайлы  жекелеген  көп  томдық 
еңбектер  шығып  жатыр.  Бұл  мəселеде  татар 
əдебиеттанушылары  мен  фольклортанушыла-
рының айрықша белсенділігін атап өткен жөн. 
Осы  күнге  дейін  «Қисса  Жүсіп»  дастанын 
зерттеуші  ғалымдардың  басты    назары,  негізі-
нен,  шығарманың  қандай  мəдени-тілдік  аймақ-
тың еншісіне жататынын анықтау мен қай ұлт-
тың əдеби ескерткіші екенін дəлелдеу жағында 
болды.. Əрине, əдеби талдау жасайтын ғалымға 
оның мəн-маңызы шамалы. Ал оны қай ұлттың 
мəдени мұрасы дегенде, біз, сөз жоқ, Э.Н. Нажип 
пен  М.З.  Закиев  еңбектеріндегі  дəлелді  тұжы-
рымдарды  құптаймыз.  Өйткені  аталмыш  пікір-
лер  ғылыми  негізі  бар,  тарихи  тұрғыдан  өте 
əділ  шешімдей  көрінеді.  Шындығында  ежелгі 
түркі  əдебиетінің  дамуына  əсер  еткен  əдеби 
ескеркішті көне жазба дүниелері бар жекелеген 
түркі  халықтарының  мəдени  мұрасынан  бөле-
жара  қарастыру  жасандылық,  мұндай  көзқарас  
атақты  дастанды  көне  түркі  əдебиетінің  даму 
бағытынан сырт қалдырып, халықтар əдебиеті-
нің байланыстарын бағамдауға зиянын тигізген 
болар  еді.  Бізге  мəлімі,  Э.  Нажип  шығарманы 
күллі  түркі  жұртына  ортақ  əдеби  ескерткіш 
ретінде  қарастыруды  ұсынады[3,17]  Ғылыми 
еңбектерде  түркі  мəдени  əлеміндегі  үш  аймақ-
тың ескерткіш отаны болуы мүмкін екені айты-
лады. Олар: 1) Кіші Азия, 2) Орта Азия 3) Еділ 
өзенінің жағалауы. 
Шығарманың  отаны  Кіші  Азия  деп  білетін 
ғалымдардың  басты  дəлел-дəйегі  оның  тілінде. 
Осы  көзқарасты  қолдайтын  неміс  ғалымы  
К.  Броккельман  дастан  тіліндегі  оғыздық  эле-
менттердің  басымдығына  назар  аударады.  Бір-
інші  болжамға  қарсы  пікірдегі  ғалымдардың 
бұл  мəселеге    қатысты  айтары  дастан  мəтінін-
де қыпшақ тілі элементтерінің болуы. Бұл жайт 
ақынның  қыпшақ  ортасымен  байланысын  ай-
ғақтай түседі. Тағы бір салмақты дерек XIII ға-
сыр  басында  Кіші  Азияда  əдебиеттің,  негізі-
нен,  парсы  тілінде  жазылғанын  мəлімдейді. 
Жəне  өңірде  орын  алған    мұндай  құбылыстың 
селжүк  сұлтандарын  əбден  қанағаттандырға-
нын мақұлдайды.. Демек, «Қисса Жүсіп» сияқты  
маңызды туындының түркі тілінде жазы-луына 
ықпал еткендей  жайлы орта ол тұста болмаған. 
Дастанда  суфизм  белгілерінің  көрініс  таппауы 
да оны  суфизм үстемдік құрған Кіші Азия əде-
биетінен алыстата түседі. 
Ал енді дастанның шыққан өңірін Орта Азия 
өлкесі  деп  білетін  зерттеушілердің  айтары  да 
шығарманың  оғыз-қыпшақ  тілінде  жарық 
көруі..  Орта  Азиядағы  оғыз-қыпшақ  тайпала-
рының тығыз қарым-қатынаста болуы, оғыздық 
халық  əдебиетіне  жақын  софылық  поэзияның 
өркен  жаюы  түрік  ғалымы  Кюпрюлюзаде- 
нің  осындай  тоқтамға  келуіне  түрткі  болады. 
Е.Э.  Бертельс  пен  А.Н.  Самойлович  те  осы  пі-
кірді құптайды. 
Алайда  Н.Ш.  Хисамов  ғалымдардың  бұл 
уəжінің  қате  екенін  айта  отырып,  былай  дейді; 
«Егер  Орта  Азия  əдебиетінің  тарихындағы  екі 
маңызды  дерекке  ден  қойсақ,  онда  екінші 
болжамның  қайшылықты  қырлары  айқындала 
түседі. Біріншіден, Өзбек ақыны Дүрбек (XV ғ.) 
өзінің «Жүсіп-Зылиха» дастанын түркі тіліндегі 
алғашқы шығарма деп біледі, екіншіден, Навои 
өзінің  «Маджалис-ан-нафаис»  атты  трактатын-
да «Қисса-Жүсіп» авторының есімін атамайды» 
[4,5]. 
Ал  енді  үшінші  болжамды  жақтайтындар-
дың айтар уəжі не екен, соған келейік. Олардың 
сөзіне құлақ түрсек, дастан Орал өңірі мен Еділ 
жағалауындағы  татарлар  арасына  кең  тараған. 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №5-6 (139-140). 2012
 
«Қисса Жүсіп» дастанының зерттелуі 

88 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 5-6(139-140). 2012 
Оның  барлық  қолжазба  үлгілерін  (жалпы  саны 
жүзге  жуық)  Қазан  татарларынан  шыққан  кө-
шірушілер  хатқа  түсірген.  Тіпті  дастанның  ең 
көне  үлгісі  саналатын  Дрезден  нұсқасы  да  Қа-
зан  төңірегінен  табылған.  Көне  түркі  əдебие-
тінің  бірде  бір  жазба  ескерткіші  қолжазба  үл-
гілерінің  саны  жағынан  бұл  дастанға  тең  кел-
мейді. 
Жалпы  дастанның  шыққан  ортасы  туралы 
ілгеріде сөз болған болжамдар əдебиеттану мен 
тіл  білімі  саласында  күні  бүгінге  дейін  қатар 
айтылып келеді.  Əр тарапқа тартқан  ғалымдар  
бұл  мəселеге  қатысты  əлі  бір  ортақ    тоқтамға 
келе қойған  жоқ.  
Дастанның  көркемдік  болмысына  баға  бер-
ген  кейбір  ғалымдар  оның  көркемдік  құнды-
лықтарына  күмəнмен  қарайды.  Кеңес  дəуірін-
дегі  зертеушілерден  Түрікмен  Ғылым  акаде-
миясының  мүше-корреспонденті  З.Б.Мухаме-
дова  дастанның  көркемдігін  «қарапайым»  деп 
есептейді.  Өзбек  ғалымы    Ф..Сүлайманова  бар 
болғаны «діни шығарма» деп біледі. Туындыны 
əдеби  ескерткіш  ретінде  жоғары  бағалаған  
М.  Хаутсма  оның  «көпсөзділігі  мен  сылбыр» 
жазылған дүние екенін көрсетеді. 
Дастанның  көркемдік  сипатына  қатысты 
айтылған  ғалымдардың  теріс  пікірлері  «Түрік 
энциклопедиясындағы»  тұжырымдармен  үнде-
седі.  Онда  былай  жазылған; «Бұл  əңгіме  көр-
кемдік  құндылығы  жағынан  емес,  тілдік  ерек-
шелігі  тұрғысынан  бағалы».  Басқа  зерттеуші-
лер дастанға жоғары баға береді. М.Ф. Кюпрю-
люзаде  шығарманың  пішініндегі  «туындыла-
рын  үстем  тап  өкілдеріне  бағыштаған  ақындар 
тұтынбаған» өте сирек кездесетін ұлттық бояуы 
үшін  қадірлейді.  Түрік  ғалымы  В.М.  Қожатурк 
дастанның  халықтық  стилі  мен  қарапайымды-
лығына бас иеді. 
Дастанның  көркемдігіне  қатысты  осындай 
қайшылықты  пікірлердің  қалыптасуына  осы 
уақытқа дейін шығарманың түркі əдебиетіндегі 
орны  туралы  ортақ  пікірдің  болмауы  себеп. 
Қиссаның  идеялық  мазмұнына  дендеп  барлау 
жасамайынша,  оның  даралық  сипатына  көз  жет-
кізбейінше,  тұтас  объективті  баға  беру  мүмкін 
емес. 
Арнайы  жазылған    ғылыми  еңбектерде  шы-
ғарманың  көркемдік  қасиеті  бұрмаланды,  өз 
деңгейінде  бағаланбады.  Аруза  жүйесіне  негіз-
делген  шығыстың  классикалық  поэзиясынан 
нəр  алған  оқырманға  Құл  Əлидің  дастаны  ра-
сында  да  «жұтаң», «қарапайым»  көрінуі  мүм-
кін. Əсіресе, ұлы Жəмидің жаңашыл  жыр мон-
шақтарынан  бастары  айналған  шығыс  поэзия-
сының  батыстық  табынушылары  «Қисса  Жү-
сіпті»  атақты  версияға  теңгермесі  анық.  Біз  де 
дəп  осындай  өлшемге  бой  алдырсақ,  онда  көп 
ұзамай  субъектевизмге  ұрынарымыз  хақ.  Əрине, 
Жəми Жүсіп туралы сюжеттен тек қана махаб-
бат  тақырыбын  бөліп  алып,  батыл  қадам  жа-
сады.  Қасиетті  кітаптан  енген  эпизодтар  мен 
кейіпкерлер əрекеті оның поэмасынан тыс  қал-
ды.  Алайда  ондағы  мөлдір  махаббаттың  жар-
қын  суреттері  мен  сұлу  кейіпкерлер  кескінде-
месі  софылық  идеяны  жеткізу  үшін  қажетті 
көркемдік амалдар ғана. 
Біздің  міндетіміз  бір  нұсқаны  мінеп,  екінші 
нұсқаны  жеріне  жеткізе  асқақтату  емес,  əрбір 
нұсқаның  жетістігін  анықтау.  Ал  Əли  нұсқа-
сының  артықшылығы  дəп  осы  қарапайымды-
лығында. Қиссадағы қарапайымдылықтың негі-
зінде  түркі  фольклорынан  алынған  маңызды 
идеялар  мен  пішіндердің  халықтығы  жатыр. 
Дастанның  осындай  ерекшелігін  атап  өткен 
Е.Э. Бертельс былай деп жазады; « Алайда Құл 
Əли  парсылық  автарлардың  жетегінде  кеткен 
жоқ. Өзі ұнатқан халықтық формаға адалдығын 
танытып,  əйгілі  туындысын  төрттаған  (қара 
өлең ұйқасы) үлгісінде (ааба) жазды. Бұл форма 
көптеген  түркі  тайпаларының  фольклорында 
көрініс тапты» [5,7]. 
Ғалым  осы  еңбегінде  өзінің  дастан  туралы 
ой-тұжырымдарын нақтылай түседі. Ғалымның 
ескертпелерінің  ауқымдылығына  қарамастан 
ақынның дастанды жазу барысындағы көздеген 
мақсатын  анықтау  жағы  кемшін  түсіп  жатыр. 
Бертельс «автордың негізгі мақсаты Құран аңы-
зының  түркі  тайпаларына  беймəлім  араб  тілін-
дегі түпнұсқасын көпшілікке түсінікті формада 
жеткізу болды», - деп жазады.[5,7] Рас, ол шы-
ғарма  формасының  халықтығын  бұл  жерде  де 
атап өтеді. 
Шамасы, кейінгі авторлар  дастанның «дінге 
қатыстылығы»  туралы  тұжырымдарын  Бер-
тельске  сүйеніп  айтқан  болуы  керек.  Ғалым-
дардың  бұл  пікірлері  көңілге  қона  бермейді. 
Өйткені  олардың  еңбектерінде  жоғары  баға-
ланған  Жүсіп  жайындағы  сюжеттің  түркі-пар-
сылық версиялары «дінилігі» жағынан Əли вер-
сиясынан  кем  түпейді.  Оның  үстіне  Бертельс 
Дүрбектің  «Жүсіп-Зылиха»  дастаны  туралы 
мақаласында  арнайы  осы  мəселеге  тоқталып; 
«Мұндағы (Дүрбек шығармасы) діни мотивтер-
дің  алатын  орны  өзге  дастандағылардан  артық 
емес», - деп жазады [5,8]. 
Ал  Дүрбек  версиясы  Құл  Əли  дастанының 
мазмұнына  көп  жақын.  Əрі  қарай  Құлғалидың 
қайталанбас  авторлық  қолтаңбасы  шығарма-
П. Бисенбаев 

89 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 5-6(139-140). 2012 
 
 
ның сыртқы пішінінде ғана емес, сонымен бірге 
оның  мазмұнынан  да  байқалады.  Нақтырақ 
айтсақ, Зылиха бейнесінің жаңа қырын (сюжет-
ке кейіпкердің түсіндегі махаббатты енгізу) ашу-
дағы  басымдық  түркі  жұрты  мен  бүтін  мұсыл-
мандық шығыс поэзиясында Құлғалиға тиесілі. 
Бертельс  мұны  Дүрбек  дастанындағы  жаңа-
шылдық  деп  біледі.  Əрине,  ол  ғалымның  біл-
местігі емес. Өйткені ол тұста  дастанның жеке-
леген  версияларын  ұсақ  бөлшектеріне  дейін 
салыстыра  қарастыру,  олар  пайдаланған  дерек 
көздерін  зерттеу  жағы  енді  ғана  қолға  алына 
бастаған  болатын.  Бізге  оның  Дүрбек  дастаны-
ның  даралық  деңгейін  анықтау  үшін,  оны  пар-
сылық  түпнұсқамен  салыстыра  қарау  қажет 
деген  сөзі  өте  маңызды.  Ғалым  Лондонда  сақ-
талған  қолжазбаның  Əли  дастанының  жазы-
луына септігі тиген алғашқы   материял болуы 
мүмкін  екенін  де  көрсетеді.  Бұл  міндетті  кейін 
Бертельстің  шəкірті  Э.Р.Рустамов  орындап 
шықты.  Ғалым  сюжеттің  прозалық  нұсқасы 
саналатын  «Анис ал-муридин уа шамс ал-мад-
жалис» деген атпен мəлім болған Герат шейхы 
Абдолла  Ансариге  телініп  келген  лондондық 
нұсқаны  зерттеп,  оны  Дүрбек  дастанымен  са-
лыстырып  қарастырды.  Өзбек  ғалымы  екі  вер-
сияның  арасындағы  байланысты  сенімді  түрде 
дəлелдеп  берді.  Құл  Əли  дастанымен  Ансари 
шығармасын салыстыру барысында  оның Əли 
версиясының  да  негізгі  дерек  көзі  екені  анық-
талды. Дұрысы, XIII ғасырда өмір сүрген түркі 
ақыны  бұл  дерек  көзіне  алғашқылардың  бірі 
болып  назар  аударды.  Жүсіп  туралы  сюжетті 
өлең  өріміне  енгізіп  өңдеу  тарихындағы  көп- 
 
теген  мəселелердің  жаңаша  шешімін  тапты.  
Одан  кейін  бұл  тəпсірге  Жəми  ден  қойды,  сəл 
кейінірек  Дүрбек  жəне  басқа  түркі  ақындары 
көңіл аударды. 
Əли  мұрасы  мен  «Жүсіп-Зылиха « дастаны-
ның  түркі  тіліндегі  нұсқаларын  зерттеп,  тану 
мəселелерінен  қазақ  ғалымдары  да  шет  қалған 
жоқ.  Ұстаз-ғалым  Алма  Қыраубайқызы  өзінің 
«Шығыстық  қисса  –дастандар»  атты  моногра-
фиясының  ауқымды  бөлігін  Əлидің  «Қиса 
Жүсібі» мен Ж.Шайхулисламовтың «Жүсіп-Зы-
лиха”  дастанының    көркемдік  ерекшеліктерін 
анықтауға арнады.  
Ғалым  алдымен  Əли  шығармасының  зарт-
телу  тарихы  мен  түрлі  нұсқаларының  сақталу 
деңгейіне  ден  қояды.  Берлин,  Дрезден,  Қазан, 
Петербург  қалаларында  сақталған  «Қисса  Жү-
сіп» дастанының қолжазба үлгілерін басқа вер-
сиялармен  бірлікте  қарастыған  Бертельс,  Та-
гирджанов,  Хисамов,  Рустамов  сынды  белгілі 
ғалымдардың еңбектеріне шолу жасайды. 
Жалпы «Қисса Жүсіп» дастаны туралы жаз-
ған  ғалымдар  осы  шығармадағы  идеал  əкім 
бейнесіне  тоқталмай өтпейді. А.Қыраубайқызы 
еңбегінде  аталмыш  мотивтің  көне  түркі  əде-
биетіндегі  орны  мен  оның    Əли  шығармасына 
əсер-ықпалы  туралы  айтылады.  Автор  Өтікен 
бектері,  Баласағұнидың  ел  басқарған  билерге 
қояр  талабын  т.б.  тілге  тиек  ете  отырып, «XIII 
ғасырдағы түрік əдебиетінде осы дəстүрді жал-
ғастырушы Əли «Қисса Жүсіпте» негізгі кейіп-
кер Жүсіп бейнесі арқылы «əділ де қадірлі пат-
ша  қандай  болу  керек?» - деген  сұраққа  жауап 
іздейді “, - деп көрсетеді [6,68]. 
 

жүктеу/скачать 18,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: