Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

96 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
5 Геворкян К.У. Кинесический язык (Введение в кинесику): Автореф. дис. д-ра. филол. наук. – Ереван, 1991. – 33 с. 
6 Мұқанов С. Өмір мектебі. – Алматы, 1970. – 487 б. 
7 Есенберлин І. Көшпенділер. – Алматы, 2002. – 758 б. 
8 Есенберлин І. Көлеңкеңмен қорғай жүр. – Алматы, 1974. – 224 б. 
9 Формановская Н.И. Употребление русского речевого этикета. – М.: Русский язык, 1982.  – 193 с. 
10 Момынова Б.Қ., Бейсембаева С.Б. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі. – Алматы, 
2003.  – 136 б. 
11 Майлин Б. Таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1977. – 543 б. 
 
Referenses 
 
1 Gorelov I.N. Neverbalnyye komponenty kommunikatsii. – M.: Nauka, 1980. – 104 s. 
2 Mұқanov S. Shyғarmalar zhinaғy. – Т. 5. – Almaty, 1974. – 244 b. 
3 Yesenberlin І. Ғashyқtar. – Almaty, 1992. – 190 b. 
4 Әuyezov M. Shyғarmalar zhinaғy. – Т. 5-10. – Almaty, 1982. – 432 b. 
5 Gevorkyan K.U. Kinesicheskiy yazyk  (Vvedeniye v kinesiku): Avtoref. dis. d-ra. filol. nauk.      – Yerevan, 1991. – 33 s. 
6 Mұқanov S. Өmіr mektebі. – Almaty, 1970. – 487 b. 
7 Yesenberlin І. Kөshpendіler. – Almaty, 2002. – 758 b. 
8 Yesenberlin І. Kөleңkeңmen қorғay zhүr. – Almaty, 1974. – 224 b. 
9 Formanovskaya N.I. Upotrebleniye russkogo rechevogo etiketa. – M.: Russkiy yazyk, 1982.         – 193 s. 
10 Momynova B.Қ., Beysembayeva S.B. Қazaқ tіlіndegі ym men isharattyң қazaқsha-oryssha tүsіndіrme sөzdіgі. – Almaty, 
2003.  – 136 b. 
11 Maylin B. Taңdamaly shyғarmalar. – Almaty, 1977. – 543 b. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
М. П. Ешимов 

97 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
 
 
 
 
  ӘОЖ. 306.440.89 
 
Ж. И. Исаева 
 
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің доценті, 
ф.ғ.к., Түркістан қ., Қазақстан 
e-mail: jazirhon79@mail.ru 
 
Ұлттық паремиологиядағы «тағдыр» концептісі 
 
Бұл  мақалада  қазақтың  паремиологиялық  дүние  суретіндегі    адам  болмысы»,  яғни  адамның  тағдыры, 
күнделікті өмір тіршілігінде көрген рахаты мен тартқан азабы бірінен бірі туындап, бірімен-бірі сабақтасып 
келіп, «адам  және  оның  ортасы», «адам  және    ақиқат  шындық»  арасындағы    күрделі  қарым-қатынастарды 
реттеуші тілдік тетік қызметінде жұмсалып қана қоймайды, ұлттық мәдениеттің төл тума болмысына қатыс-
ты құнды мәлімет беретін этномәдени ақпараттар қоймасы – концептілік аяның қалыптасу негізі болады. Бұл  
концептілік аяның ауқымына енген әрбір паремиялардың (мақал-мәтел)  өз бойына ғалам бейнесінің бірнеше 
фрагменттерін  тоғыстырылады.  Автор  мақал-мәтелде  кездесетін  әр  концептің  ерекшелігіне  тоқталып,  Шерхан 
Мұртаза тіліндегі қазақ дүниетанымының «қазығы» боларлық «тағдыр», концептісіне, сонымен бірге ұлттық 
танымдық  құрылымдар  негізінде  қалыптасқан  паремиялар  этнос  болмысының,  мәдениетінің  рухани  дүние-
танымының көріністері екендігін талдаған. 
Түйін сөздер: паремиология, мақал-мәтелдер, концепт,  концептілік ая, реалды дүние бейнесі, т.б. 
 
 
Ж. И. Исаева 
Концепт «судьба» в национальной паремиологии 
  
В  данной  статье  исследуются  проблемы  паремиологической  картины  мира,  а  именно  вопросы  челове-
ческой жизни и судьбы, счастья и тягот бытовой жизни, о взаимосвязанности и взаимообусловленности всех 
этих сторон жизни, результатом которых является  сложный механизм отношений «человек и окружающий 
мир», «человек  и  жизненная  правда»,  где  определяющим  является  не  только  языковой  механизм  деятель-
ности,  но  и  формирование  концептуальной  картины  мира,  как  основного  источника  национального  само-
сознания и национальной культуры народа. В языке Шерхана Муртазы «основой» казахского миропонимания 
считается  концепт  «судьба»,  где  данный  концепт  является  выражением  духовного,  культурного,  истори-
ческого развития народа. 
Пословицы и поговорки, являющиеся неотъемлемой частью концептуальной картины мира, включают в 
себя  различные  фрагменты  окружающего  мира.  Автор  подробно  останавливается  на  особенностях  каждого 
концепта. 
Ключевые слова:  паремиология, пословицы, поговорки, концепт, реальный образ мира, концептуаль-
ная картина мира. 
  
Zh. I. Isaeva 
The concept of “fate” in national paremeology 
 
 This article deals with the description of human nature and fate, daily joy and difficulties of people. In the 
sphere of this concept, several fragments of world image intersect in every proverb. The author tells about 
peculiarities of each concept in proverbs. As a core of Kazakh view the concept of ‘fate’ in Sherkhan Murtaza’s 
works is analyzed as means of ethnocultural and spiritual view of nation.    
Key words:  paremeology, proverbs and sayings, concept, the sphere of concept, real world image etc.    
___________________________________ 
      
Кез  келген  ұлттық  ұжым  негізінде  қалып-
тасқан қоғамда ұлттық паремиологияның ерек-
ше  көңіл  бөліп,  өзінің  барша  мазмұн-мәніне 
арқау етіп келе жатқан тақырыптарының бірі – 
«Адам болмысы», яғни адамның тағдыры, күн-
делікті  өмір  тіршілігінде  көрген  рахаты  мен 
тартқан  азабы  бірінен  бірі  туындап,  бірімен 
бірі  сабақтасып  келіп, «адам  және  оның  орта-
сы», «адам және  ақиқат шындық» арасындағы  
күрделі  қарым-қатынастарды  реттеуші  тілдік 
тетік  қызметінде  жұмсалып  қана  қоймайды, 
ұлттық мәдениеттің   төл тума болмысына қа-
тысты  құнды  мәлімет  беретін  этномәдени  ақ-
параттар қоймасы – концептілік аяның қалып-
тасуына  да  негіз  болады.  Бұл      концептілік  ая 
ауқымына  енген  әрбір  паремия  (мақал-мәтел)  
Ұлттық паремиологиядағы «тағдыр» концептісі 

98 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
өз бойына ғалам бейнесінің бірнеше фрагмент-
терін тоғыстырып, тілдік дүние бейнесін  қазақ 
ұлтының  мәдени  дүние  бейнесімен  ұштасты-
рады.  
Осы тұрғыдан келгенде мақал-мәтелдер қа-
зіргі заман лингвистикасындағы өзекті пробле-
малардың бірі – «тілдегі  адам факторы» мәсе-
лесін  зерттеуде  маңызды  тілдік  дереккөз  қыз-
метін атқарады.  
Белгілі  ғалым  Ә.Қайдар  мақал-мәтел  ту-
ралы  былай  дейді: «Қазақ  мақал-мәтелдерінің 
халықтың  өткен  өмірі  мен  бүгінгі  болмысын 
танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этно-
лингвистикалық жағынан мәні өте зор. Себебі, 
дүниеде,  қоғамда,  табиғатта  қалыптасқан  құбы-
лыстардың  бәріне  мақал-мәтелдердің  қатысы 
бар.  Дүние  болмысының  өзінде  о  бастан-ақ 
қалыптасқан  табиғи  реттілік  бар.  Ол  реттілік 
барша заттар мен құбылыстарды үлкен үш са-
лаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасы-
на қарай шоғырландырып қарағанда ғана көрі-
неді» [1, 142]. 
Халық  даналығының  сарқылмас  көзі  ма-
қал-мәтелдер  бір-бірімен  үзіліссіз  қатысты-
лықта,  тығыз  қарым-қатынаста,  өзара  байла-
ныста болып келетін дүниенің мәдени бейнесі 
мен  дүниенің  тілдік  бейнесі  тарамдалатын 
реалды  дүние  суретіне  барып  саятындығымен 
маңызды. Бізді қоршаған реалды дүние қалай-
болса  солай  құрылған, бей-берекет әлем емес, 
ол  өзінің  онтологиялық  негізіне  ұқсастықтар 
мен  айырмашылықтар  және  т.б.  қарым-қаты-
настарды жинақтайтын жүйелі құрылым. «Реал-
ды  әлемдегі  ұқсастықтар  мен  айырмашылық-
тар  қарым-қатынасы  туралы  түсінік  біздің  са-
намыздың  фундаменталды  бөлігі  болғандық-
тан,  олар  біздің  іс-әрекетіміздің    кейбір  түр-
лерін,  атап  айтқанда,  концептуализация    және 
категоризация  процестерін  анықтайды.  Адам 
миында,  психикасында    концептуалды  құры-
лымдардың,  концептердің,  тіптен  бүкіл  кон-
цептік  жүйенің  түзілуіне  алып  келетін  ақпа-
раттарды  адамның  түсіну,  қорыту  әрекетін 
концептуализация  дейміз,  ол  процесс    «адам-
зат тәжірибесінің  ең кіші бірлігін» айқындау-
ға  бағытталады.  Демек    концепт – концептуа-
лизацияның нәтижесі» [2, 11].   
Ұлттық  танымдық  құрылымдар  негізінде 
қалыптасқан  паремиялар  этнос  болмысының, 
мәдениетінің  рухани  дүниетанымының  көрі-
ністері.  Ал  «этнос»  ұғымы  «ұлт»  ұғымына 
қарағанда  тереңірек  уақытты  қамтиды.  Атап 
айтқанда, ол сатылап даму барысында аналық, 
аталық,  рулық,  тайпалық,  ұлыстық    та  дәуір-
лерді  басынан  кешірген  адамдар  қауымдасты-
ғын  танытады.  Олай  болса,  этностың  басынан 
кешірген  жоғарыда  көрсетілген  барлық  кезе-
ңінен  толық  мағлұмат  тек  оның  тіл  қазына-
сында ғана  сақталады.  Ұлтқа  ғана  тән  мәдени 
концептілер  туралы  В.Н.Телия: «Это  в  самом 
общем виде интерпретация денотативного или 
образно-  мотивированного,  квазиденотативного 
аспектов  значения  в  категориях  культуры» 
деуі осының айғағы [3, 288]. 
Осыған байланысты «тіл әлемі» –    этнос-
тың өзін танып білудің қайнар көзі. Осы кезең-
ге тән ғаламды танудың, ойлау жүйесінің түрі 
ұлттық танымның мазмұндық межесі деп баға-
ласақ, оны бейнелеудің, тілде сақтаудың және 
қолданудың  тұрпаттық  межесі  (план  выраже-
ния) – тілдегі  мақал-мәтелдер.  Ғалым  Ислам 
Айбарша: «Дүниенің  тілдік  суреті  дегенімізді 
біз  тілде  көрініс  тапқан  жалпы  ұлт  өкілдеріне 
ортақ ұжымдық ұлттық мәдени тәжірибе негі-
зінде  жиналған  білім  жүйесі.  Дүниенің  тілдік 
суреті феномені тіл мен ойлаудың өзара қаты-
насын  танымдық  (когнитивтік)  ғылымы  шең-
берінде  қарастыру  қажеттігін  туындатады» – 
деген тұжырым жасайды [4, 13].  
Тіл  білімінде  пікірталас  туындатқан  «кон-
цепт»  термині  когнитивтік  лингвистика  ғылы-
мының    қажеттілігінен  туындайды. «Концеп-
тің» «ұғымнан»  басты  айырмашылығы  соңғы-
сында энциклопедиялық ақпарат беріледі, яғни   
«концепт» «ұғымнан» кең мағынаға ие. «Ұғым» 
ғылыми  білімнің  нәтижесін  білдірсе, «кон-
цепт»  сөздіктегі  мағынамен  қатар, «алғашқы 
формасы  (этимологиясы),  басты  тарихи  белгі-
лерін  ғана  қалдырып  өте  ықшам  формасын, 
қазіргі  заман  ассоциациясын,  бағалау  моду-
сын» жинақтаған көпқабатты құрылым. Демек, 
концепт  ұғымдық  ақпараттан  басқа  психоло-
гиялық,  этимологиялық,  прагматикалық,  мә-
дени ақпараттарды да білдіреді. 
Лингвомәдениеттануда  «концепт»  жалпы 
белгілі бір этнос мәдениетінің басты элементі, 
адамның  менталды  әлемінің  басты  ұяшығы 
деп  танылады.  С.Г.Воркачевтың  пікірі  бойын-
ша  «мәдени  концепт – тілдік  бейнесі  және 
этномәдени ерекшелігі бар ұжымдық білім/са-
наның  бірлігі» [5, 48]. Концептің  орыс  мә-
дениетіне  қатысты  Ю.С.Степановтың  «орыс-
тардың және орыс қоғамының рухани өмірінің 
ұжымдық  қазынасы» [6, 57] деген  анықтама-
сын  басқа  мәдениеттер  контексі  негізінде  де 
қолдануға әбден болады.  
Концептің  басты  белгілерінің  бірі – оның 
мәдени  реңкте  болуы.  Сондықтан  ол  ұлттық 
ерекше  дүниетанымды  түсінуде  басты  ком-
понент болып саналады. Сонымен, концепт де-
Ж. И. Исаева 

99 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
геніміз – этномәдени санада сақталған, белгілі 
бір ұлттың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін ықшам, 
әрі  терең  мағыналы  шындық  болмыс,  ұлттық 
мәдени  құндылықтары  жөніндегі  сан  ғасыр-
лық түсінігін білдіретін құрылым.  
Мәдени  концептілердің  ұлттық  үлгілеріне 
тән  ортақ  және  ерекше  белгілерін  айқындау 
үшін  олардың  тілдік  көрінісін,  қандай  да 
болмасын  ұғымды  білдіретін  сөздің  этимоло-
гиясы,  синонимиясы  мен  антономиясы,  тір-
кесу,  контекстік  қолдануы,  семантикалық  ая-
лары,  образды  ассоциациясы,  модустік  баға-
лануы,  фразеология  және  тілдік  шаблондар 
құрамында  берілуі – бұның  барлығы  әрбір 
ұғымды  білдіретін  басты  концептілердің  өзін-
дік «тілін», оларды қайта өңдеуге (реконструк-
ция жасауға), адам санасындағы алатын орнын 
айқындауға  мүмкіндік  береді.  Міне,  осындай 
сараптама,  өмірлік  мәні  бар  дүниетанымдық 
концептілердің шынайы мәнін ашады. 
Мақал-мәтелде  кездесетін  әр  концептің 
ерекшелігіне  тоқталайық.  Барлық  адамзат, 
соның  ішінде    қазақ  дүниетанымының  «қазы-
ғы»  боларлық  «тағдыр»,  концептісіне,  соны-
мен  бірге  оларды  жете  танып  түсінудегі  қа-
зақтың ұлттық дүниетанымдық ерекшеліктері-
не тоқталуды мақсат еттік.  
«Тағдыр»  концептісі  қандай  да  болмасын 
халықтың  мәдени  мәні  бар  концептілердің  бірі, 
әрі қазақ дүниетанымында да басты орын ала-
ды. Ол өзінің абстракциялы сипаттамасы бойын-
ша өте күрделі. Жалпы, бұл концептіні теолог-
тар мен философтар белгілі бір дәрежеде зерт-
теген. Біз өз тарапымыздан осы концепті түсі-
нудегі қазақтардың дүниетанымдық түсінігінің 
дүниенің тілдік суретіндегі мақал-мәтелдегі ұлт-
тық танымдық көрінісі сөз етіледі.  
Ислам  бойынша  «тағдыр»  Алланың  жаз-
мышы,  яғни  алдын  ала  белгілеп  қоюы,  оған 
мұсылман  адам  күнделікті  санада  ешбір  қар-
сылықсыз,  шыдамдылықпен  көнеді.  Адамның 
шыдамдылық, сабыр еткені, қанағат тұтып шү-
кіршілік  еткені  үшін  Құдірет  сый  көрсетеді 
деген ұғым орын алады. Бәлкім осындай түсі-
нік негізінде құдайға сенуші жалғаннан – өмір-
ден  түнілмей,  оның  сәтті  де,  бақытты  кезең-
дерін  күтіп,  «тағдырдың»  келеңсіздіктерін 
шыдамдылықпен,  мойымай  басынан  өткізеді. 
Түркі халықтарында, соның ішінде қазақтарда 
осы  концептіні  түсінуде  тағдырға  көнумен 
қатар,  оның  алдында  дәрменсіздігі  жазушы 
Шерхан  Мұртазаның  «Ай  мен  Айша»  рома-
нындағы  паремиялық  қолданыстарында    көрі-
ніс тапқан:  
Поэтикалық тіркестер арқылы жазушы азап-
ты  өмірдің  тақсіретін  тартып,  шаршап,  шал-
дыққан  жанның аянышты халін, әркімнің бет-
бетімен  бытырап  кеткен  тұстарын, аша түскен 
қабатын  қолдану  арқылы  ойды  тереңдете  тү-
седі:  Шешем Құлыханның бауырлары  әлі сол 
Бектөбеде    тұрады.  Сәли,  Қали,  Бөпетай,  Са-
тай….Е,  оларды  да    көрмегелі  көп  заман  бол-
ды. Мұртаза барда бәрі де келіп-кетіп тұрушы 
еді.  ”Балапан  басымен,  тұрымтай  тұсымен”  
дегендей болып кетті ғой [7, 32]. 
“Балапан–басымен,  тұрымтай–тұсымен” 
мақалында  аласапыран,  қилы-қилы  заманда  
әркім өз басын  сауғалап, өз күнкөрісін  діттеп, 
бет-бетімен  кетудің сипаты, ел басына  келген 
қиындық пен қасірет ел-жұрттың басын бірік-
тірмей,  бет-бетімен  кетуіне  мәжбүр  еткендігі 
айтылған.   
“Әкесіз жетім–арсыз жетім, шешесіз же-
тім–шерлі жетім” деген тіркеспен мына жол-
дарды  қарайық:  Әлі  есімде:  қыстың  күні  жа-
ман жалғыз көрпесін жамылып жүретін. Ақта-
мақ  Сұлтаннан  Науат  дейтін  бір  қыз  тапты. 
Бейшара  бүкір  еді.  Омыртқасы  жарақаттанып, 
тумай  жатып  мүгедек  болып  қалды.  Жанары 
ботаның  көзіндей  жәудіреп,  адам  көрсе  бір 
жәрдем  тілейтіндей  жаутаң-жаутаң  еткенде, 
жаның  шырылдап,  жүрегің  жылағандай  бола-
сың… 
Қуанышбай жылқыны санап болып: 
–  Қайта  бер, –деді.  Жаз  болса  да  жаурап 
тұрғандай жағы үрпиген, жүдеу. ”Әкесіз жетім 
–  арсыз  жетім,  шешесіз  жетім – шерлі  жетім” 
деген рас болар. Шешенің, яғни Айшаның, ба-
рына тәуба! [7, 109]. 
Автор  бұл  мақалдың  “Әкелі  жетім  анық 
жетім, Шешелі жетім жарым жетім” негізі 
денотативті  мағынасын  ашып  береді:  әдетте 
әйел адамның өте қажырлы, қайратты келетін-
дігі  айтылып,  баласына  әкенің  жоқтығын  біл-
дірмейтіндігі,  әке  орнына  әке  болып,  жұмыс 
істеп  бала-шағасын  бағумен  қатар,  ол  соларға 
әке  мейрімін  де  бере  алатындығы,  сонымен 
қатар,  баласын  көрінгенге  көз  түрткі  қылмай-
тындығы айтылса,  шешесі бар  жетімнің киімі 
таза, тамағы тоқ, ол көп нәрседен тарыға бер-
мейтіндігі,  жетімдікті  жартылай  ғана    сезіне-
тіндігін, ал, әке баласын материалдық жағынан 
қанағат  тандырғанымен,  рухани  жағынан  то-
лық қанағаттандыра алмайтындығы, үнемі  ба-
ланың қасында болып көлденең көз бен сөзден 
де қорғай алмай, бала ылғи жаутаңдап, шеше-
сінің  мейірімін  аңсап  өтетіндігі,  яғни  анадан 
айырылған бала өзін нағыз жетім сезінетіндігі 
содан  екендігін  танытады.  Әрі  қарай  осы    ма-
қалға  селбесетін  коннотативті  мағынасын  да 
Ұлттық паремиологиядағы «тағдыр» концептісі 

100 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
көрсетуге  болады.  Мысалы:  Әкемді  алсаң  да, 
Құдай,  шешемді  алма –  шекпен  тоқып  берсе 
де  өлмеймін  ғой.  Бұл  әке  мен  шешені  өлімге 
бөліп қию емес, жетім қалатын баланың өмір-
тіршіліктегі  әкесіз,  не  шешесіз  көрер  күйкі  
тіршілігін  көз  алдында  елестетуден  туындаған 
саналы  ой: ”әкенің  жақсылығы  жездедей–ақ” 
дегендей, әкесіз жетімге шешенің  өмірде тигі-
зер  шапағаты,  қамқорлық  қасиеті  мол  болса 
керек.  Солардың  бірі – жетімектің  бас–аяғын 
бүтіндеп,  киім-кешегін  жөндеп (“шекпен  то-
қып  беру”) беру қолынан келетінін тілге  тірек 
етіп отыр.   
Кейіпкерлер сөзі арқылы автор ауыр өмірге 
наразы кейіпкер өмірінен хабар береді. 
Тағдыр  тауқыметін  арқалаған  арманды  жан-
ның  бүкіл  өмірін  беру  үшін  осы  поэтикалық  
тіркестердің өзі жеткілікті: Осы ойымды оқып 
отырғандай, Көк     Кемпір: 
–  Шәкеңнің  майы  шылқылдап  тұмағанын 
білемін.  Кескін-кейпінен  көрініп  тұр  ғой. 
Балағы  жырым-жырым  шалбар  киіп  те  адам 
жегжат-жұрағат  аралай  ма  екен? «Басқа  түссе 
баспақшыл»  болғансың  ғой.  Ал  енді, – деді 
Көк кемпір Зиба кішірейтіп берген қоңыр шал-
барды нұсқап [7, 229]. 
“Басқа  түссе – баспақшыл”  мақалында  
адам  баласына  қиыншылық  іс  түссе,  оның  іс-
темейтін  ісі,  айналыспайтын  тіршілігі  жоқ 
екендігін,  яғни  ол  бәрін  де,  тіпті  ең  бір  ауыр, 
былғаныш  (мәс.  тері  илеушілік)  істі  де  орын-
дауға мәжбүр болатындығын, яғни соған шара-
сыз көнеді демекші.  
“Жазымыштан  озымыш  жоқ”.  Өйткені  
алла тағаланың о бастан-ақ адамның маңдайы-
на  не  жазып  қойса,  ол  сол  қалпында  орында-
лады, оны өзгерту пенденің қолынан келмейді 
деген діни наным-сенім негізінде қалыптасқан 
түсінік.   
Менің  астымдағы  бурыл  тай  құлағын  тік-
шитіп,  енесі  кеткен  жаққа  тесіле  қарап  біраз 
тұрды  да,  қарнын  қампита  күрсініп,  мойнын 
төмен салып, ажырыққа бас қойды. 
Шешесінен  айрылғанын  білді  ме?  Білсе, 
неге жұлқынып, артынан шаппайды? Неге кісі-
неп жыламайды? Бір күрсінді де тынды.  
А, бәлкім, осынікі дұрыс та шығар. Жақын 
адамдар бір-бірінен айырылса – күйік. Қайғы-
дан, қасіреттен құса болып, өзегіне өрт түседі. 
Одан  не  пайда? “Жазымыштан  озымыш  жоқ” 
екенін біле тұра адамдар қайғыдан бүгіліп  қа-
лады [7, 123] 
 «Кебін  киген  келмейді,  кебенек  киген  ке-
леді». Бұл мақалда  кебін – пенденің келмес са-
парға  аттанғанда киер ақырет  киімі және ол – 
келмеске  кеткеннің  бір  белгісі;  ал  тас  кебенек 
(ер азаматтың сауыт орнына жауға киетін, ара-
сына  қыл–қылшық  салып  соғысқа  кеткен  адам-
ның,  садақ  оғы  өтпейтіндей  етіп,  тығыздап, 
қара  киізден  басқан  қорғаныс  киімін)  киіп, 
қарсы  шайқастан  еліне  (үйіне)  аман  қайтуы-
ның  мүмкіндігі  ықтимал;  коннотативті  сипа-
тында: «қырық  жыл  қырғын  болса  да  ажалды 
өледі»  дегендей,  тірі  кеткен  адамның  еліне 
оралуы  ықтимал  деген  мағынасында  қолда-
нылған [7, 63]. 
«Орнында бар оңалар». Бұл мақалда ел іші 
өлім – жітміне    қатысушы  жасы  үлкендердің 
қазаға қайыр айта отырып: »Адамның өзі өлсе 
де,  жалғасы, өзінен  қалған  артында  ұрпағы  (ұл-
қызы,  немере – шөбересі)  бар,  демек  марқұм-
ның түтінін түтетіп, тіршілігін жалғастыратын 
етене жақын адамдары бар екен, ертең-ақ олар 
ер  жетіп,  орынын  басары  анық,  көп  қайғыр-
маңдар,  сабыр  етіңдер!»  деп  марқұмның  жа-
қын  туыстарына  көңіл  білдіріп  жұбатып,  қай-
ғыға басалқы сөз айтудың бір түрі деген мағы-
насында берілген  [7, 114]. 
«Түйені жел шайқаса, ешкіні аспаннан көр 
/  көктен  ізде».  Қолданылған  мақалда  қауым-
дағы рухы, тегі, болмысы мықты, күшті ер аза-
маттардың  өздерін  тағдырдың  тәлкегі  тәлті-
ректетіп,  қиыншылық  құрсауына  алғанда,  со-
лардың жүйкесін құртып, жігерін құм еткен де, 
табиғаты  нашар,  әлсіз–әлжуаз  адамдар  азып 
тозып,  жүнжіп,  жабағы  тышары  сөзсіз.  Демек 
мақал өмірдің неше алуан қиындығы мен қыс-
пағына  әркім  әр  түрлі  төзімділік  білдіреді:  бі-
реуге  олар  түйені  жел  тербеткендей  сезілсе, 
енді біреулерге сол желден аспанда ұшып жүр-
ген  ешкіні  көз  алдына  елестетуі  де  мүмкін [7, 
183]. 
Қазақтың  ұлттық  танымында  «тағдырға» 
қанағаттанудан гөрі қанағаттанбаушылығы ба-
сым екендігі байқалады. Яғни, «тағдыр» өмір-
дің  тұщысынан  гөрі,  ащысынан  қолданыс  та-
бады. «Тағдыр»  мен  «өлім»  концептілері  ара-
сында белгілі бір байланыс бар екендігі сөзсіз. 
Адам өлімнің алдында да тағдырдың алдында-
ғыдай өзінің дәрменсіз екенін мойындап, өлім-
ді  тағдырдың  құрамдас  бөлігі  ретінде  қабыл-
дайды. 
«Өмір» мен «өлім» концептілеріне қатысты 
мақал-мәтелдер: «Туғанға  жыламаймын,  өлген-
ге жылаймын»; «Ажал ажарыңа да қарамайды, 
базарыңа  да  қарамайды»; «Біреудің  ажалы  от-
тан, біреудің ажалы судан»; «Дүниенің қадірін 
берерде  білерсің,  жанның  қадірін  өлерде  бі-
лерсің»; «Өтпейтін өмір жоқ, сынбайтын темір 
жоқ», «Өткен  қайтып  оралмас,  өлген  қайтып 
Ж. И. Исаева 

101 
 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
келмес»; «Өзгеге  өлім  тілігенше,  өзіңе  өмір 
тіле»; «Өмір  озады,  ажал  тозады»; «Өзен  ағы-
сын  бөлеуге  болады,өмір  ағысын  бөгеуге  бол-
майды»; «Өлім  байдың  малын  шашады,  жоқ-
тың артын ашады»; «Өлімсіз дүние болмайды, 
өткелсіз кешу болмайды».   
Өмірдің  «берілетін,  кететін,  келетін,  үйре-
тетін,  күресетін,  өшетін,  жанатын,  т.б.  әрекет 
иесі» екенін фразеологиялық және поэтикалық 
дүние бейнелері де таңбалайды. Мәселен, фра-
зеологиялық дүние бейнесінде «Өмір» концеп-
тісі  өмір бақи, өмір беру, өмірге бойлау, өмірге 
ез болу, өмірге жету, өмірден тепкі жеу, өмір 
кешу,  өмір  өту,  өмір  тауқыметін  көру,  өмір 
тонын  кигізу,  өмір  шамы  сөну,  өмірі  кісі 
есігінде өту, өмірін сарп ету, өмірі өксуі  т.б. 
фразеологизмдердің  денотативтік,  сигнифика-
тивтік, коннотативтік мағыналары арқылы  «зат-
тық-ұғымдық-концептуальдық»  байланысқа  тү-
седі.   
Өмірден  тепкі  жеді/көрді  (тіршілік  үшін 
күресінің бәрі жеңіліске ұшырады); Өмір тау-
қыметін көп көрген (өмірдегі ыстық пен суық-
ты,  қуаныш  пен  қайғыны,  мұң  мен  наланы, 
жақсылық  пен  жамандықты  басынан  көп  өт-
кізген);  Өмірін  итке  берсін  (қиыншылықты 
көп көру және ол қиыншылықтарды адамға ба-
сына тілемеу) фразеологизмдерінде өмірдің іс-
әрекет қимылының бейнесі адам іс-әрекет, қи-
мылына ауыстырылып, «адам» мен «өмір» ара-
сына теңдік белгісі қойылады.  
Қазақтың  паремиологиялық  дүние  бейнесі 
өмірге  «Өмір – күрес»  деп  анықтама  береді.  
Ол  анықтаманың  ішкі  формасында  күрестің 
шарты  (жеңіс  пен  жеңіліс),  күрестің  амал-тә-
сілі  (ерлік  жасау,  мойымау,  қайраттылық  та-
ныту т.б. арқылы жеңіске жету), күрес түрлері 
(қарама-қайшылықтар  арасындағы),  күрестің 
себеп-салдары  «өмірдің»  заттық  елесі  (образ) 
түрінде бейнеленеді. Мәселен, «өлім мен өмір»  
күресін  кескіндеген  ¤қорлық  өмірден,  ерлік 
өлім артық; ¤Тізерлеп өмір сүргенше, тік жү-
ріп  өлген  артық  ¤Өмір  мен  өлім  күрессе,  ауру 
аяқтан алады (шалады) сияқты паремиология-
лық модельдерде  «ерлік» категориясы жеңіске 
жеткізудің  амалы, «ауру»  категориясы  күрес 
салдары тұрғысынан сипатталады. Қызық, ұзақ, 
рахат,  лексемалары  арқылы  паремиологиялық 
дүние бейнесінде  «Өмір» концептісінің  адам-
ның уахыт тезіндегі кезеңдеріне қатысты сын-
дық және сапалық сипаттамасы жасалады. Қы-
зық  өмір-адамның  жастық  шағының,  рахат 
өмір-жасамыс кездің, ұзақ өмір- көрер күндер-
дің үлесі. Мысалы: ¤Жасында жігітшілік қыл-
маған,  өмір  қызығынан  құр  қалады;  ¤Рахат-
сыз өмірден ұйқыда көрген түс артық;  ¤Өлге-
ніңнен жақсы екен өлмегенің, Көргеніңнен көп 
екен көрмегенің т.б. 
«Тағдыр»  концептісі  қоғамдық  және  әлеу-
меттік  қатынастардың  даму  дәрежесіне  қара-
мастан,  өзінің  түп  негізінде  философиялық 
танымдық концепт болып қала береді. Өйткені 
оның  философиялық  танымдық  тамырын  дұ-
рыс түсінбеген күнде де ол басқа дүниетаным-
дық  концептілердің,  жалпы  шындық  болмыс-
тың  ұйтқысы  болмас  еді.  Бұл  концепт  ешбір 
өзгеріске  ұшырамай,  өзінің  абсолюттілігі  мен 
тәуелсіздігін  сақтай  отырып,  прагматикалық 
және басқа да құбылыстардан жоғары тұрады.  
«Мен  он  үштен  он  төртке  қарағанда,  ше-
шем  қайтыс  болды.  Оның  қырқын  беріп  жат-
қанда,  көкемнің  жанына  балаған  жалғыз  құ-
ласы жамандатып өлді. Көкем көпке дейін үй-
ден  шықпай  отырып  қалды.  Бір  күні  даладан 
кірсем,  домбыраға  қосып,  баяулатып,  жаңағы 
әнді айтып отыр екен. Көкейіме құйылып кет-
ті.  Егер  біреу  айт  десе,  дәл  сол  арада  айтып 
жіберуге  дайын  тұрмын.  Осы  әнді  естіп,  кө-
кемнің  жақсы  көретін  құрбысы  Дәурен  ара 
қонып келді. Көксандық дейтін өзі мініп жүр-
ген жақсы атын жетелей келіпті. Екеуінің әңгі-
месінен  есімде  қалған  көп  нәрселер  әлі  сақ-
таулы.  Дәурен  шешен,  тақпақтап  сөйлейтін 
кісі екен. Белбеуін шешіне отырып айтты мына 
сөзді:  «Ат – ердің  қанаты  деуші  еді,  қанатың 
сыныпты.  Әйел – үйдің  тұлғасы»  деуші  еді 
тұлғаң  жығылыпты. «Жатырмын  жүгім  ауып  
терең  сайда»  деген  дауысыңды  естіп,  шыдай 
алмадым. Көксандыққа еріңді сал. Ел ішіне кө-
зіңді сал. Жетімсіретпе балаларды. «Балаға ана 
керек. Анасындай әйел әкел!».  
Көкем  Көксандыққа  мінген  соң,  ел  аралап 
жүріп, бізге ана тауып әкеп берді» («Дауылдан 
кейін» 100б).  
Славян,  халықтары  дүниетанымында  «судь-
ба» - құдіреттің  өмірді  басқарып,  бағыттап 
отырар  күші.  Орыс  тіліндегі  бұл  сөздің  эти-
мологиясы  да  осыны  айғақтағандай:  түбірі – 
«суд» - «Божий суд» (құдайдың әмірі) – «чему 
быть,  тому  не  миновать»; «не  судьба».  Бұл 
концептің  семантикалық  аясында  тағдырды 
құдайдың  жазмышы  хақында  түсінетінін  көр-
сететін «доля», «участь», «суждение» лексема-
лары бар. 
Сараптама  нысаны  болып  отырған  «тағ-
дыр»  концептісінің  түркілік  лексикалық  фор-
масына  келетін  болсақ,  ол  тіліміздегі  «талай» 
сөзімен беріледі.  
Халық  даналығының  сарқылмас  көзі  мақал-
мәтелдер  бір-бірімен  үзіліссіз  қатыстылықта, 
Ұлттық паремиологиядағы «тағдыр» концептісі 

102 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
 
тығыз қарым-қатынаста, өзара байланыста бо-
лып  келетін  дүниенің  мәдени  бейнесі  мен  дү-
ниенің  тілдік  бейнесі  тарамдалатын  реалды 
дүние  суретіне  барып  саятындығымен  маңыз-
ды.  Реалды дүние бейнесі дегеніміз ─ адамзат-
тан  тыс  жатқан  объективті  әлем,  адамды  қор-
шаған шындық болмыс.  Дүниенің мәдени бей-
несі – адамның  сезім  мүшелері  мен  ұжымдық 
немесе  индивидуалдық  санасы  арқылы  алын-
ған түсініктеріне негізделетін  ұғымдар «елегі-
нен»  өткізілетін    реалды  дүниенің    бейнесі.  
Дүниенің  тілдік  бейнесі – тіл  «сүзгішінен» 
өткен  дүниенің    мәдени  бейнесі,  ол    дүниенің 
мәдени  бейнесін  тіл  мен  сана  арасында    «кө-
пір»  ете  отырып,  шындықты,  реалды  әлемді 
бейнелейді.  
 

жүктеу/скачать 3,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: