257
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013
қызық дәуренін көркем бейнелеудің әлемдік
озық үрдістеріне қол салған жаңашылдығы
туралы шындап ойлана бастадық.
Қай заманда да, қандай тарихи әлеуметтік
жағдай қолтығында да жеке адам қырып-
жойып, дүниені түгендеп, түзетіп тастамасын
енді-енді мойындап келеміз.
Бальзак ХІХ ғасырдағы француз қоғамы,
қоғам аясындағы адам тағдырлары туралы том-
том шығарма жазды. Өмірдің адам еркінен тыс
суық бауыр қатты шындығын суреттеді. Ет
жақын жандардың жатсыну,
адамдар орта-
сындағы өгейлік сынды аяусыз ақиқаттарды
алдыға жайып тастады.
Бальзактың қоғам өмірін типтік құбылыстар
ауқымында көрсетуде егжей-тегжейлі тәптіш-
теуге бармай-ақ, емеурінмен көп дүниенің
арқауын тарқатып тастап кетіп отыратын жазу
мәнері әлемдік тәжірибеде із-түзсіз кеткен
жоқ...
Әбдіжәміл Нұрпейісов «Қан мен терді» жа-
зуда дүние әдебиетінің бай дәстүрін, жаңа ба-
ғыттарын ұдайы ескеріп отырған, төлтума си-
патты халықтың, ұлттық шығарма туғызу биік
мұра абыройы оңайшылықпен келмеген.
Осы, «Қан мен тер» атты трилогия туралы
сөз қозғау ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің
сүйекті туындыларының қай-қайсысы туралы
айтудың қиын да күрделі міндетімен астасып
жатыр.
Мұндайда көркем шығарма тудырудың атам-
заманнан бергі ереже-мұраты, тіршілік дария-
сының асау толқындарына жармасқан адам тағ-
дырлары туралы көркемдік ақиқат бас көтереді.
«Ымырт», «Сергелдең», «Күйреу» атты үш
кітаптан тұратын «Қан мен тер» романында
ұлы даланың бір аумағында, теңіз қолтығында
ХХ ғасыр басындағы белгілі бір кезеңде өмір
сүріп өткен ел тарихы баяндалады.
«Қан мен тердің» халықтың шығармаға ай-
налуының себебі көп.
Романда орталық тұлға, кесек кейіпкер әлде-
нешеу. Автор белгілі бір дәуірдегі ел тарихын,
адам тағдырын, жалпының ішіндегі жалқының
өмір шырғалаңын ұдайы қатарластыра, қосқап-
тал ағыстармен, үзік-үзік, қадау-қадау айқын
сәттермен астарлап алып отырады.
Шығарма оқушыны жұмбағына ынтықты-
рып, Қарақатынның сыпсыңдаған өсек сөзімен
басталған.
Бірте-бірте Ақбаланың жайына да қаныға-
мыз. Ақбала бейнесі беймәлім іштарту сезімін
туғызып, көптің жүрегін қозғады. «Опасызды-
ғына» қарамастан Ақбаланы автор «ағартып»,
Ақбала деп аялайды. Оқушы да Ақбалаға ұғы-
ныстықпен қарады. Жек көре алған жоқ. Жерге
қаратып кеткен Еламанның өзі оған теңгерер
түк таппай, жұмбақ бақытпен ғұмыр кешті.
Ақбаланың «сиқыры» неде сонда? Адам баласы
әруақытта да еркінен тыс дүлей сезімге, махаб-
батқа біртүрлі құрметпен қараумен келеді емес
пе? Ақбаланы Аннаға (Каренина), Аксиньяға,
т.б. толып жатқан сүйгені үшін дәнеңеден ір-
кілмей опат болатын әйелдерге теңейді. Дұрыс
та болар. Не дегенде де Әбдіжәміл Нұрпейісов-
тің Ақбаласы қазақы ғұрыптың шындығынан
шыққан ұлттық бейне болғандығымен де халық
жүрегіне ұялады.
Судыр Ахмет – қазақ әдебиетінің ғана та-
бысы емес, қала берді әлемдік деңгейдегі ол-
жалы бейне.
Бір көрмеге күлкі болып жүрген, жадағай,
берекесіз біреу. Бірақ бұл – мейлінше күрделі
бейне. Оның тайқығыш, құбылма, опасыз аяр-
лығы, суық немкеттілік, масылдық пиғыл, аң-
қаусыған көлгірлігі, байбаламшыл көз алдау-
шылығы, т.б. толып жатқан кесел құлықтары
тұтаса келе осалдық кесапаты дейтін сұмдық
болып шыққан. Судыр Ахмет – адамның қоры.
Автор Судыр Ахметті жағдай аясында, өмір
ортасынан ойып алып, әр қырынан ашып, әш-
керелейді.
Әбдіжәміл Нұрпейісов – кейіпкерді алдын-
ала дайындап пісіріп,
жетілдіруден гөрі өмір-
дің өзіндегідей тосын, қапелім сәттерде ашуды
көздеп отыратын қаламгер.
Сүйеу қартты да, Қаракемпірді де, Айғанша,
Кенжекейлерді де, тіпті «ішіміз жылуға» тиіс
емес Тәңірбергенді де өмір ағысының әр иірі-
мінде қолайын тауып көрсетіп кетіп отыру ар-
қылы тұтас тұлға түзіліміне тартады.
Сонау бір жылдарда «Қан мен тер» арқылы
кешеуілдеп дамыған қазақ жазба көркем проза-
сының алысқа бет түзеген баянды бағыты жаңа
бір сыр, сымбаттармен тұғырлана түсті.
Жазушының сурет сыйғызып отырып төгіп-
төгіп өтетін баяндау тәсілдері, ара-тұра ұлттық
бітімнің бүтін тұтастығын айшықтап, аша түсе-
тін, жылы мейірім шарпыған жеңіл мысқыл-
дау; өмірдің өзінен шыққан дара-дара, соқталы
кейіпкерлердің аузымен айтылатын, айтушысы-
на ғана сай тура тоқтам, табылған сөздер...
Жазушы оқиға қуып дүниені түгендемейді.
Оқиға қажет кезінде, дер шағында оқушының
алдынан «өзі шығады».
«Қан мен тер» өміршеңдігі қаламгердің қол-
дан мән жасауға ыңғай бермей, қай ғасырда,
қандай тарихи жағдайлар ауқымында ғұмыр ке-
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
«Қан мен тер» – адам тағдыры, көркемдік жаңа өріс
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013
МАЗМҰНЫ
СОДЕРЖАНИЕ
ТІЛ БІЛІМІ
ЯЗЫКОЗНАНИЕ
Абдрахманова Ж. Баспасөз бетіндегі мақал-мәтелдердің қайта жаңғыруы .......................................................... 3
Дәрменқұлова Р.Н. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің жұмсалуына қатысты норма ................................... 7
Доскеева Б.Ж. Рaй категориясының мағыналық, тұлғалық сипаты ....................................................................... 12
Есімова Ж.Д. Қазаға қатысты қолданылатын сөздердегі діни лексика ................................................................. 16
Зуева Н.Ю. К
вопросу об авторской индивидуальности в научной речи .............................................................. 20
Нагиева А.Т. Концепт «небо» в русской лингвокультуре ....................................................................................... 24
Смирнова Л.А. Специфика противительных отношений в сложном предложении с союзом and ...................... 29
Сыдыков А.Н. Демононимы кыргызского языка ..................................................................................................... 35
Керимли Ягуб Социальные диалекты как социальная разновидность языка ........................................................ 39
Салжанова Л., Оңталапқызы Г. Әзіл-сықақ парадигматикасы ............................................................................. 44
Дәулетбекова Ж.С. «Абай жолы» роман-эпопеясындағы жалқы есімдердің табиғаты,
лингвомәдени айырмашылықтары............................................................................................................................ 49
Достарыңызбен бөлісу: