РЕЗЮМЕ    Қазақстан Республикасындағы қылмыстық іс тер бойынша  алдын-ала тергеудегі

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
130  
УДК 331. 556. 4 (574+470+571))                                     
 
Н.Б. ШАМУРАТОВА
1
, М.Т.  ЖЕТЕСОВА
2
,  К.Н. ТАСТАНБЕКОВА
3
 
(к.э.н., СНС филиала РГКП «Института Экономики» Комитета науки МОН РК
1
, 
 к.э.н.,  Казахский университет экономики, финансов и международной торговли
2
,  
к.э.н., Казахская инженерно-техническая академия
3
, Астана) 
 
МИГРАЦИОННЫЕ ПРОЦЕССЫ КАЗАХСТАНА  
В УСЛОВИЯХ МИРОВОЙ ИНТЕГРАЦИИ 
 
Ключевые слова: миграция, интеграция, трудовая миграция, труд, регулирование миграции. 
Тірек сөздер: көші-қон, ықпалдастық, еңбек көші-қоны, еңбек, көші-қонды реттеу. 
Keywords: migration, integration, labor migration, labour, regulation to migration. 
 
Глобализация мировой экономики всё более важным фактором экономического, социального и 
демографического  развития  многих  стран  становится  международная  миграция  рабочей  силы, 
которая  создаёт  возможность  функционирования  мирового  рынка  труда.  Мировой  рынок  труда 
формируется экспортом и импортом рабочей силы.  
Это  один  из  наиболее  сложных  элементов  международных  экономических  отношений, 
поскольку  его  объектом  являются  человеческие  ресурсы,  что  определяет  сложность  и  остроту 
проблем, возникающих в связи с международной миграцией. 
Устранение барьеров на пути перемещения рабочей силы, наряду со свободным перемещением 
капитала  позволяет,  как  известно,  перейти  к  более  высокому  уровню  международной 
экономической  интеграции – общему  рынку.  Трудовая  миграция  и  формирование  единого  рынка 
труда относятся к одному из приоритетных направлений в деятельности ЕврАзЭС. В связи с этим 
актуальными  становятся  вопросы  создания  действенной  системы  регулирования  миграции 
трудовых  ресурсов,  социальной  защиты  мигрантов,  решение  правовых  и  социальных  проблем, 
связанных с нелегальной миграцией.  
На  первый  взгляд,  устранение  государственных  пограничных  барьеров  на  пути  перемещения 
товаров, капиталов и человеческих ресурсов в рамках международной экономической интеграции, 
представляет  собой  «чисто  экономический»  процесс  объединения  и  более  эффективного 
использования производственных ресурсов интегрирующихся стран. Однако известно, что любые 
изменения в экономической сфере, в том числе эффективные с точки зрения роста и рационального 
использования имеющихся ресурсов, влекут за собой далеко идущие и неоднозначные социальные 
последствия.  Особенно  тесной  взаимосвязь  и  взаимодействие  экономических  и  социальных 
явлений  стала  в  современных  условиях,  что  отразилось,  в  частности,  в  ряде  концепций: 
социальной  ориентации  рыночной  экономики,  устойчивого  развития,  человеческого  капитала, 
человеческого развития и др. 
Активное  включение  Казахстана  в  мировую  экономическую  систему  предполагает  участие  в 
международной  миграции  трудовых  ресурсов,  которая  является  одновременно  и  одним  из 
факторов глобализации, и её продуктом. 
Миграция, в первую очередь, связана с тем, что несколько последних лет экономика Казахстана 
сильно развивается. Соответственно, повышается и уровень жизни, заработной платы. 
С тех пор как Казахстан стал признанным лидером центральноазиатского региона, сюда хлынул 
поток  иностранцев.  Причем  в  поисках  лучшей  жизни  и  высоких  заработков  в  страну  стали 
приезжать жители не только постсоветского пространства, но и Китая, Турции, даже африканского 
континента. 
Сейчас  процессы  интеграции  приобретают  форсированный  характер.  В 1994 году  президент 
Казахстана  Нурсултан  Назарбаев  предложил  евразийскую  идею,  суть  которой – формирование 
нового  интеграционного  объединения  на  постсоветском  пространстве,  а  не  копирование  опыта 
СССР. 
 Так в 2000-х годах, наряду с СНГ, появился ЕврАзЭС и заработал Таможенный союз (ТС). И с 
созданием  таможенного  союза  и  президенты  трех  стран  Казахстан,  Россия  и  Беларусь  достигли 
соглашения по упрощению миграционного режима.  

№2. 2014 
 
 
131 
Создание Единого экономического пространства в 2012 году и было выходом на новый уровень 
развития  связанным  с  интеграцией  этих  стран.  Так  же  это  соглашение  упростило  пересечение 
границ этих государств простыми гражданами.   
Вопросы  миграции,  в  том  числе  и  трудовой  миграции  решились  с  принятием  специальных 
законов, по которому разрешалосю 30 дней пересекать границы и пробывать в этих странах. Что 
давало рабочей силе спокойно передвигаться в этих странах.  
С  созданием  Таможенного  союза  и  подписанием  декларации  о  Евразийской  экономической 
интеграции дали ход на расширение и создание общей зоне торговли. В свою очередь это приводит 
к росту граждан которые хотят работать на свое усмотрение.  
Другая  сторона  медали,  все  же  остается  ряд  вопросов,  касающееся  с  перемещением  граждан. 
Такие как выезд на учебу, на работу и на постоянное место жительства.  
Перемещение рабочей силы включает в себя следующие пункты: 
- международно-правовые основы общего рынка труда; 
- унификация миграционной политики; 
- условия в социальных сферах. 
Так как все эти государства которые объединились в ТС находятся примерно на одном уровне 
экономического развития. И выше указанный социальный фактор там имеется. Мобильность этих 
государств позволяет рационально использовать человеческий капитал.  
Однако  не  все  выше  указанные  факторы  действенны  для  благоприятного  перемещения 
трудовых мигрантов в этих странах.  
Для  свободного  перемещения  трудовых  мигрантов  этих  государств  необходимы    следующие 
факторы:  
- развитость социальной инфраструктуры; 
- система арендного жилья; 
- детские сады; 
- доступ к социальным услугам; 
- развитость институтов регистрации населения.  
Есть  и  другая  сторона  медали  которая  заключается  в  том  что  в  России  и  Беларуси  тесно 
связываются с демографическими пробелами как смертность и рождаемость населения. Чаще всего 
это  касается  Россию.  Поэтому  здесь  они  усиливают  все  свое  внимание  для  роста  здорового 
продолжения рода.  
В  свою  очередь  уменьшение  прироста  населения  путем  рождаемости  сказывается  на 
сокращении    доли  трудоспособного  населения.  А  это  в  свою  очередь  будет  подрывать  рост 
экономики соседней страны.  
В то же время страна этого союза Россия заинтересована не просто в привлечении свободных рук, а 
квалифицированные  кадры.  Потому  что  экономика  этой  страны  имеет  индустриальные  признаки,  и 
ориентирована на создание «умной экономики», а она требует для себя «умных людей». 
Беларусь имеет более высокую долю промышленных предприятий в своей экономике. А это в 
свою очередь говорит, о том, что эта страна очень сильно зависит от человеческого капитала. Для 
сравнения: в России и Казахстане доля занятых в промышленности составляет 21 и 12 процентов 
соответственно, а в одной Гомельской области Беларуси этот показатель составляет 27,5 процента. 
Но есть и другая сторона медали рынка труда. В условиях кризиса не все предприятия способны 
устоять, а следовательно, без работы оказываются специалисты высокого уровня. В 90-х годах это 
привело к деградации профессионалов или «утечке мозгов». 
Социально-экономическое  воссоединение  трех  стран  в  условиях  интеграции  и  кризисные 
явления в них, будут вести к перетоку кадров.  
В  условиях  интеграции  кризисные  явления  будут  вести  к  перетоку  кадров.  При  этом 
объединенные экономики трех стран не пострадают. Поскольку действует принцип сообщающихся 
сосудов – хоть стенки у них разные, но дно общее. И если продолжать такую аналогию, то вывод 
очевиден: уровень ВВП, сохраняется. 
Как и во многих странах в Казахстане, России и Беларуси основными направлениями миграции 
являются: 
- миграция на постоянное место жительства;  
- трудовая миграция;  

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
132  
- учебная миграция.  
Слабые потоки миграции отмечаются между Казахстаном и Беларусь. Это объясняется тем что 
эти  страны  не  граничат  между  собой.  Большинство  трудовых  мигрантов  с  Беларуси  выезжают  в 
прибалтийские страны, так как в этих западных странах заработная плата намного выше нежели в 
Казахстане.  Но  так  же  следует  отметить,  что  Казахстан  нуждается  и  готов  оплатить 
высококвалифицированных специалистов. В частности в области IT технологии и медицины.  
Здесь надо учитывать и то что где трудоустроены граждане Беларуси в западных странах имея 
инженерно-технические  дипломы.  Так  же  надо  отметить  что  граждане,  столкнувшиеся  с  острым 
кризисом,  а  это  в  свою  очередь  обостряет  социальные  проблемы.  В  свою  очередь  эти 
экономические события запада открывают перед Казахстаном новые возможности по привлечению 
квалификационных кадров. 
Наряду с трудовой миграцией растет и образовательная миграция. Ежегодно учебные мигранты 
сталкиваются  с  процедурами  пересечения  границы.  Здесь  видится  жесткая  необходимость 
рассмотрения и упрощения процедур учебных мигрантов.  
В своем послании 2010 году народу Казахстана президент Н.Назарбаев отметил что программа 
ФИИР,  суть  которой – стимулировать  индустриализацию  экономики,  сталкивается  с  дефицитом 
специалистов. 
Для этого Казахстан не должен привлекать рабочую силу из вне, а воспитывать и обучить свои кадры.  
Поэтому  в  стране  предпринимаются  действия,  направленные  на  подготовку  кадров,  которые 
больше  отвечают  потребностям  экономики XXI века.  В  частности,  для  решения  поставленной 
задачи  было  увеличено  финансирование  системы  образования,  с  другой  стороны – в  Астане 
появился  Назарбаев  Университет,  который  призван  восполнить  «кадровый  голод»  отечественной 
экономики. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1
 
Послание президента Казахстана Н.Назарбаева народу Казахстана 2010г. 
2
 
 Ивахнюк И.В. Евразийская миграционная система: теория и политика. - М..: МАКС Пресс, 2008. 
3
 
Рязанцев  С.В.  Трудовая  миграция  в  странах  СНГ  и  Балтии:  тенденции,  последствия,  регулирование - М: 
Формула права, 2007. 
4
 
Тюрюканова  Е.В.  Мониторинг  миграционной    политики.  Итоги 2007 и 2008 годов//  Материалы  к  заседанию 
Научного совета ФМС России от 08 апреля 2009 г. ФМС России 2009. 
5
 
«Liter.kz» 
 
ƏЛЕМДІК ЫҚПАЛДАСУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КӨШІ-ҚОНДЫҚ ҮДЕРІСІ 
 
Резюме 
Мақалада  жаңа  ғылыми  зерттеу  саласы  ретінде  «Оралмантану»  мəселелері,  оның  ішінде  «оралман»  ұғымының 
миграцияға  қатысты  ұғымдар  мен  категориялар  жүйесінде  алатын  орны  туралы  соны  пікірлер  оқырман  назарына  
ұсынылды. 
 
MIGRACIONNYE PROCESSES KAZAKHSTAN IN CONDITION OF THE WORLD INTEGRATION 
Summary 
 
In article is for the first time motivated idea of consideration "Oralmanology" as new area of the scientific study. Is it In this 
connection determined place of the notion "oralman" in system of the categories to migration. 
 

№2. 2014 
 
 
133 
УДК 657.18 
 
А.Т.КӨКЕНОВА, А.Р.ҚАЛЫМБЕТОВА 
 
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ 
 
ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРЫ БОЙЫНША  
ҚОРЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 
 
Аннотация 
 
Бұл  мақалада  қаржылық  есептіліктің  халықаралық  стандарттарына  сəйкес  қорлар  есебін  ұйымдастыру 
мəселелері қарастырылған . 
 
Тірек сөздер: халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, материалдық қорлар, бухгалтерлік баланс, 
қорларды бағалау.  
Ключевые  слова:  международные  стандарты  финансовой  отчетности,  материальные  запасы, 
бухгалтерский баланс, оценка запасов. 
Keywords: International Financial Reporting Standards, material stocks, balance sheet, assessment of stocks. 
 
Əлемдік  жаһандану  жағдайында  Қазақстан  Республикасы  экономикасының  бəсекеге 
қабілеттілігін  қамтамасыз  ету  қажеттілігі  үлкен  маңызға  ие.  Экономиканың  бəсекеге 
қабілеттілігінің  негізгі  құралының  бірі – бухгалтерлік  есеп  жүйесі  мен  халықаралық  қаржылық 
есеп стандарттарының (ХҚЕС) сəйкестігі. ХҚЕС – бұл экономиканың жылдам дамуының, капитал 
интеграциясының  негізі  болып  табылатын  қаржылық  есептіліктің  жалпылай  жəне  жекелеген 
түсінігі [1]. ХҚЕС  қазақстандық  ұйымдардың  инвестициялық  тартымдылығы  мен  бəсекеге 
қабілеттілігі  ретінде  ерекше  орын  алып  отыр.  Қазақстандық  компаниялардың  ХҚЕС-н 
қолдануының  басты  мақсаты  халықаралық  биржаға  шығу  немесе  батыс  нарығында  капиталды 
тарту  т.б.  Алайда,  егер  тереңірек  үңілсек,  онда  ХҚЕС-ын  қолдану  Қазақстан  экономикасының 
дамудың  жаңа  сапалы  баспалдағына  өту  көрінеді.  Оның  маңызды  қорларына  жағымды 
инвестициялық  əсер,  компания  қызметінің  ашықтығы,  менеджменттің  акционерлерге  есеп 
айырысуы, корпоративті жүргізудің жоғарғы стандарттары жатады. 
ХҚЕС  инвестиция  тартудың  басты  құралы  деп  саналады,  ал  шын  мəнінде  ХҚЕС  нарыққа 
шығуды  жеңілдетеді,  капитал  тартуға  кететін  шығындарды  азайтуға  əсерін  тигізеді.  Яғни,  ХҚЕС 
бойынша есептілік инвестицияның келіп құюлуына кепілдік бере алмайды. 
ХҚЕС – бұл бухгалтерлік есептің стандарты. ХҚЕС-да Қазақстан бухгалтериясы үшін дəстүрлі 
шот жоспарын, бухгалтерлік шоттар кореспонденциясын, есепті регистрлер мен алғашқы құжаттар 
формасын  іздеу,  мəнсіз  іс-əрекет.  ХҚЕС – бұл  тек  есептіліктің  стандарты,  яғни  бухгалтерлік 
жұмыстың қорытынды кезеңі. Олар шот жүргізуге ешқандай арнайы талаптар қоймайды. Сонымен 
қатар  ХҚЕС  бойынша  есептілік  Қазақстандық  есептілікті  қайта  қалыптастыру  жолымен 
дайындалуы мүмкін, ал бұл өз кезегінде оның сапасы мен пайдасына ешкандай əсер бермейді. 
ХҚЕС  компанияның  нарыққа  ұсынатын  қаржылыққ  ақпаратының  бұрмалауына  төтеп  береді. 
Ал  шын  мəнінде,  стандарттарды  қолдану  мақсаты - қаржылық  есептіліктің,  компанияның 
қаржылық жағдайы мен қызмет нəтижесі бейнесінің ашықтығын қамтамасыз ету. 
Əлемде кіші бизнеске халықаралық стандартты қолдану мəселесіне үлкен көңіл бөлуде. ХҚЕС-
ң негізгі қағидасы – компания қызметі туралы объективті мəліметтерін ұсыну кез-келген жағдайда 
өзгеріссіз  қалуы  тиіс.  Қазақстанға  халықаралық  стандартты  ендірудің  түпкі  мəселесі – ХҚЕС-ын 
қолдана  алатын  жəне  түсіне  білетін  жоғарғы  дəрежелі  мамандар  саны.  Яғни  əңгіме  есептілікті 
дайындау төңірегінде ғана емес, сонымен қатар оның қолданылуы мен оны түсіну де болып отыр. 
Бухгалтерлік  есеп  бойынша  əдеби  ақпараттарды  талдау  нəтижесі  көрсеткендей,  бухгалтерлік 
есептің халықаралық стандарттары деп бірнеше актілер түрін түсінуге болады : 
1)
 
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары комитетінің жасаған стандарттары, 
2)
 
АҚШ –ғы есептің жалпы қабылданған қағидалары (GAAP). 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
134  
Қазіргі  таңда  нарықта  есептің  екі  негізгі  жүйесі  объективті  басымдылық  танытуда : 
американдық (GAAP) жəне  қаржылық  есептіліктің  халықаралық  стандарттар  комитетімен 
(ХҚЕСК) шығарылатын қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары (ХҚЕС). 
Америкалық  жүйе,  ең  алдымен  əлемдегі  ең  ірі  жəне  мықты  дамыған  америкалық  нарықтың 
арқасында,  күрделі  жəне  көп  талдамалы  болып  табылады.  Сондықтан,  өз  құнды  қағаздарын 
америкалық нарықта орналастыруға ниет білдіретін америкалық емес компаниялар, есептіліктерін 
GAAP  белгілеген  ережелермен    сəйкестендіруге  байланысты  көптеген  шығындарға  ойланбай 
барады. 
Өз кезегінде, Америкаға  бəселелестікті  құрайтын европалық  елдер, ұлттық жəне  халықаралық 
деңгейде  ХҚЕСК-тін  қолдайтынын  білдіреді. 1995 жылы  Европалық  комиссия  бухгалтерлік  есеп 
стратегиясы  бойынша  өз  құжатында  есеп  саласындағы  ғаламдану  процесін  мойындап,  қаржылық 
есептіліктің  халықаралық  стандарттарын  қолдады  жəне  бухгалтерлік  есеп  бойынша  Европалық 
директиваларды, оларды ХҚЕСК  стандарттарына сəйкестендіру мақсатымен, өзгерту қажеттілігін 
айтты. 
Қазіргі  таңдағы GAAP пен  ХҚЕС  арасындағы  айырмашылықтар  қазақстандық  кəсіпорындар 
үшін  маңызды: бұл екі бухгалтерлік жүйе де күрделі, көп талдамалы, инвесторлардың талаптарын 
қанағаттандыруға  бағытталған  жəне  қазақстандық  есеп  жүейесінен  айырмашылығы  көп.  Құнды 
қағаздар  сатуды  ұйымдастырушылардың,  эмитенттердің  қазақстандық  ережелер  бойынша 
есептіліктерімен  қатар GAAP немесе  ХҚЕС  ережелері  бойынша  есептілікті,  соңғы  екеуінің 
арасында  маңызды  айырмашылық  өткізбей-ақ,  ұсынғанын  қолдайтыны  бекер  емес.  Олар 
көпшілігінде ұқсас. Мысалы, ХҚЕС 2-де қорлар болып : 
1)
 
коммерциялық қызмет барысында сатуға арналған 
2)
 
сату  мақсатындағы  өндіріс  процесіндегі  немесе  сатуға  арналған  тауарларды  өндіру 
барысында пайдаланылған сезілетін мүліктер табылады», деп белгіленген . 
Ал GAAP қағидалары  бойынша  есеп  тəжірибесінде  қорлар  болып  өнім  өндіру  мен  сатуға 
арналған фирма иелігіндегі қорлар табылады. 
Сонымен  қатар,  қорларды  жіктеулері  де  бірдей.  ХҚЕС 2-ге  берілген  түсініктемелерге  сəйкес 
қорлар  құрамына - аяқталмаған  өндіріс,  дайын  өнімдер,  тауарлар,  көмекші  материалдар  кіреді. 
GAAP  қағидалары  бойынша  компанияның  барлық  қорлары – қайта  сатуға  арналған  тауарлар, 
шикізат пен материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім қорына бөлінеді. 
Бірақ, бұл екеуінің айырмашылықтары да бар. Сол айырмашылықтардың кейбіреулерін қорлар 
есебінің мысалында қарастырайық (1 кесте). 
 
 
1 кесте  - ХҚЕС жəне GAAP бойынша қорлар есебіндегі айырмашылықтар 
Халықаралық стандарт IAS 2 
GAAP америкалық жүйесі 
Материалдық қорлардың өзіндік құнына келесілер кіреді : 
- сатып алу бағасы 
- импортты кедендік салым 
- орны толтырылмайтын салықтар 
- көліктік дайындау шығындары 
-  шетелдік  жабдықтаушылармен  есеп  айырысу  есебі 
шоттарында пайда болған курстық айырмашылықтар (IAS 
21) 
Өзіндік  құнға  қосылатын  ондай  шығыстар  тізімі  жоқ, 
негізгі критерий – жасалған шығындардың дұрыстығы мен 
мақсаттылығы. 
Курстық  айырмашылықтар  есебінің  жүйесі IAS 21 
халықаралық стандартымен ұсынылатыннан өзгеше. 
Қорларды бағалаудың бірнеше əдістері ұсынылған 
Қорларды  бағалаудың  төрт  əдісі  рұқсат  етілген. 
Компаниялардың көпшілігі ФИФО əдісін қолданады. 
Ең төменгі бағалау қағидасы қолданылады.  
Нарықтық  бағасы  деп  сатумен  жəне  тауарлы  сипатқа 
келтірумен  байланысты  шығындар  қоса  есептелген, 
болжамды сату құны түсіндіріледі. 
Егер,  олардан  жасалған  дайын  өнімнің  болжамды  сату 
құны  жұмсалған  материалдар  құнынан  жоғары  болатын 
болса,  шикізаттар  мен  негізгі  материалдардың  құны 
нарықтық  бағаға  дейін  азайтылмайды.  Ал  егер  төмен 
болатын  болса,  сол  төмендеу  анықталған  кезеңнің 
есептілігінде көрсетіледі.  
Бұнда да ең төменгі бағалау қағидасы қолданылады. 
Нарықтық  баға  ретінде  ағымдағы  сатып  алу  (ауыстыру) 
құны түсіндіріледі. 
Ескерту- нормативтік құқықтық актілер мен заңдылықтар негізінде автор құрастырған 

№2. 2014 
 
 
135 
 
Салыстырмалы  талдаудан  көргеніміз,  кəсіпорын  қызметінің  түрлі  кезеңдерінде  қорларды 
бағалау мəселесі əсіресе даулы болып табылады. 
Кəсіпорындардың  мүліктері  бухгалтерлік  баланста  ақшалай  бағаммен  көрсетіледі,  ол  нарық 
қатынастарының дамуымен  күрделенуде. Нарықтық бағалар  құбылысқа  бейім, олар  еркін өзгеріп 
тұрады.  Содан  кəсіпорын  мүліктерінің,  оның  активтерінің  құны  да  өзгереді,  ол  ағымды  бағадағы 
пайданың мөлшеріне əсер етеді. 
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарымен бухгалтерлік баланста материалдық қорлар 
нақты  дайындаудың  өзіндік  құны  олардың    балансты  құру  сəтіндегі  нарықтық  бағасымен 
салыстырғанда, ең төменгі мүмкін құнымен бағаланады. 
Материалдық  қорлардың  есептегі  құнын  ағымдағы  нарықтық  бағадағы  құнымен  салыстырып, 
сандық ең аз бағасын алады жəне есепті баланста материалдық қорларды соған сəйкес көрсетеді. 
Құндық  бағада  пайда  болатын  теріс  айырмашылықтарды  шаруашылық  қызметтің  нəтижесіне 
жатқызады. 
Халықаралық  стандарттар  материалдық  қорларды  бағалаудың  əдісін  таңдауда  көп  кеңістік 
береді,  яғни  олар  екі  мүмкін  бағалаудың  ең  төменгісін  таңдау  бойынша  ұсыныстармен 
шектелмейді. 
Тəжірибеде бағалаудың келесідей əдістері орын алады [2,3] : 
•
 
нақты объектіні сатып алумен байланысты шығындардан тұратын, бастапқы құны бойынша 
бағалау əдісі; 
•
 
объектті сондай басқа бір объектімен ауыстыру қажеттілігі туындағанда, сол сəтте төлеуге 
мүмкіндік болатындай ақша қаражаттар сомасынан тұратын, қайта тұрғызу құны бойынша; 
•
 
таза сату құны бойынша (сауда шығындары мен пайданы алып тастағандағы сату бағасы). 
Бұл  əдіс,  егер  де  зат  сыртқа  сатылмаған  жағдайда,  жіберіп  алған    пайданы  анықтауға  мүмкіндік 
береді; 
•
 
келтірілген  құны  бойынша – коммерциялық  операцияның  барысында,  осы  затты  сату 
нəтижесінде  келіп  түсуі  мүмкін  деп  күтілетін,  ақша  қаражаттарының  келешектегі  түсімінің 
дисконтталған мөлшері бойынша. 
ХҚЕС 2 –де қорларды сатып алу, өңдеу жəне қазіргі жағдайы мен орналасу орнына алып келу 
барысында пайда болған шығындар жиынтығы болып табылатын, қорлардың нақты өзіндік құнына 
нақты анықтама берілген. Сатып алу шығындары - импорттық алымдар жəне сатып алудағы басқа 
да  салықтар,  көліктік  жəне  тиеу-түсіру  шығындары,  сатып  алу  бойынша  кейбір  тікелей 
шығындарды  қоса  есептеп,  сауда  жеңілдіктері,бағалардың  төмендеуі  мен  субсидияларды  алып 
тастағандағы,  сатып  алу  бағасын  қамтиды.  Өңдеу  бойынша  шығындар – дегеніміз  сатып  алу 
шығындарына  қосымша,  қорларды  қазіргі  орналасуы  мен    осы  жағдайына  келтіруге  қатысы  бар 
шығындар. 
Материалдық қорлардың анықталатын өзіндік құны келесі элементтерден тұрады : 
1)
 
сатып алудағы жеңілдіктерді алып тастағандағы шот-фактура сомасы, 
2)
 
жолдағы тауарларды сақтандыру сомасын қосқан, фрахт құны, 
3)
 
салықтар мен тарифтер. 
Сатып  алу,  қабылдау  жəне  қоймаға  орналастырумен  байланысты  басқа  шығындар  да 
материалдық  қорлардың  өзіндік  құнына  қосылуы  тиіс.  Бірақ,  тəжірибеде  бұл  шығындарды  басқа 
өнімдер  арасында  үйлестіру  өте  қиын  болғандықтан,  олар  көп  жағдайда  материалдық  қорлар 
өзіндік құнының элементі ретінде емес, есепті кезеңнің шығындары ретінде есепке алынады. 
ХҚЕС  көз  қарасынан  қорлар  есебінің  маңызды  проблемаларының  бірі  болып,  қорлар  құнын 
есептеуге  қатысты  шығындар  қозғалысын  анықтаудың  сəйкес  əдісін  таңдау  табылады.  Үздіксіз 
қызмет  ететін  кəсіпорын  қағидасына  сəйкес,  барлық  тауарлар  өзіндік  құны  бойынша  есепке 
алынуы тиіс, бірақ ол өзіндік құн əр түрлі есептеледі. Материалдық қорларды бағалаудың бірнеше 
əдістері мүмкін [4,5] : 
1.
 
Жалпы идентификациялау əдісі (specific identification method); 
2.
 
ФИФО (first – in, first – out – method FIFO) – конвейер сызбасы, бірінші партиядан бастап, 
келіп түсу бағалары бойынша есептен шығаруды қарастырады; 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
136  
3.
 
ЛИФО (last – in, first – out – method LIFO) – соңғы партиядан бастап келіп түсу бағалары 
бойынша  есептен  шығаруды  қарастырады.  Бірқатар  елдерде  (мысалы,  Ұлыбритания)  бұл 
стандартты пайдалануға тиім салынған. 
4.
 
Орташа  бағалар  əдісі (average – cost method) тек  қана  натуралдық – құндық  есеп 
жағдайында ғана қолданылады. Бұл жағдайда келіп түскен тауарлардың барлық құны оның санына 
бөлінеді, орташа құн есептен шығарылған қорлар санына көбейтіледі. 
5.
 
Негізгі қор əдісі – ең жиі кездесетін бағаның нұсқасы бойынша қалдықтарды бағалау. Бұл 
əдіс есепке алынатын қорлардың көп бөлігі басымды бір бағада болған жағдайда тиімді. 
6.
 
НИФО – барлық  қорлар  сатып  алынған  бағасы  бойынша  есептен  шығарылады,  өзінің 
экономикалық мағынасы қайта тұрғызу бағасы бойынша есептеу əдісі болып табылады. 
7.
 
Соңғы  сатып  алу  бағасы  əдісі – НИФО  əдісінің  жеңілдетілген  нұсқасы  болып  табылады. 
Бұл  жағдайда  əрбір  есептен  шығарылатын  партия  емес,  қорлардың  барлық  сандық  шығыны 
есептілікті құру сəтіндегі сатып алудың нарықтық бағасы бойынша бағаланады. 
8.
 
Ерекше  есептеу – ценниктер  құратын  өндірістік  кəсіпорындарда  пайдаланылатын  есепті 
бағаларды еске түсіреді. 
9.
 
ХИФО – ең жоғары баға бойынша кірістелген алдымен шығады. 
10.
 
ЛОФО – ең төмен баға бойынша кірістелген алдымен шығады; 
11.
 
КИФО – концерн  балансын  құру  барысында,  ең  алдымен  ішкі  концерндік  жабдықтаулар 
есепке алынады . 
Сонымен, стандарт  келесі ерекшеліктерді сипаттайды : 
-
 
өзіндік құнды анықтаудың əдістерін кең таңдау, 
-
 
салыстырудың мүмкін еместігі (əртүрлі фирмалар əртүрлі əдістерді қолдана алады), 
-
 
келтірілген  есептеу  əдістері (5-ші, 6-шы)  нақты  өзіндік  құн  бойынша  бағалау  қағидасына 
қарама-қайшы келеді, себебі бағалау үшін нақты өзіндік құнның орнына сатып алудың ағымдағы 
нарықтық бағасы пайдаланылады. 
ФИФО, орташа құн, негізгі қор, ерекше есептеу əдістері бойынша өзіндік құнды есептеу, белгілі 
уақыт кезеңінде кəсіпорынмен жасалған шығындарды есептеуді қарастырады. Негізгі қор əдісінің 
мағынасы – тұтынылған  қорлардың  барлығын  тұтыну  сəтінде  ағымдағы  сатып  алу  бағалары 
бойынша есепке алуда тұрады. НИФО жəне соңғы сатып алу бағасы əдістерінің формулалары əлі 
жүзеге  аспаған  шығындарды  қарастырады,  сондықтан  нақты  шығындар  бойынша  құнды  бағалау 
болып табылмайды. 
Жалпы  идентификациялау  əдісі  нақты  шығындарға  негізделсе,  орташа  құн,  ФИФО,  ЛИФО 
əдістері  өзіндік  құнның  қозғалысы  туралы  болжамды  ақпараттарға  негізделеді.  Əдісті  таңдау,  ең 
алдымен нəтиженің көлемін анықтайды. 
Халықаралық  тəжірибеде,  сонымен  қатар,  стандартты  бағалар  бойынша  бағалау  кең  тараған 
(стандарт-кост).  Отандық  есептің  жоспарлы  бағалауына  ұқсастығына  қарамастан,  оның  екі 
айырмашылығы бар : 
1)
 
материалдық  қорлардың  келіп  түсуі  нақты  өзіндік  құны  бойынша  көрініс  табады,  ал 
шығысын - айырмашылығын ауытқу шотынан өнім түрлері бойынша жұмсалған материалдардың 
құны  мен  есепті  кезеңнің  соңындағы  олардың  қалдықтарына  пропорционалды  үйлестіре  отырып, 
стандартты нормативті бағалар бойынша шығындарға жатқызады; 
2)
 
материалдық қорлардың келіп түсуі мен шығысы нормативті бағада қабылданады, құндағы 
айырмашылықты материалдар бағасында ауытқу шотына алып барады, ал ол  жақтан тұтынылған 
саны мен кезең соңындағы қалдыққа пропорционалды есептен шығарады. 
Ал, ХҚЕС № 2 – де көрсету үшін қорларды өлшеудің негізгі қағидасы болып, екі көрсеткіштің - 
өзіндік  құн  мен  таза  сату  құнының–  ең  азы  бойынша  бағалауды  атайды.  Бұл  тəртіп  ең  алдымен 
ұқыптылық  тұжырымдамасынан  шығады  жəне  қаржылық  есептіліктің  басты  мақсаты – ұйымның 
қаржылық  жағдайы  мен  келешек  мүмкіндіктерін  шынайы  көрсетуге  сəйкес  келеді.  Қаржылық 
ақпаратты түрлі топтағы пайдаланушылар, оның ішінде ең алдымен инвесторлар мен кредиторлар, 
кəсіпорын  активтері  бағалау  барысында  өзгеріске  ұшырап,  олардың  құндарының  көтерілмеуіне 
мүдделі.  Ұйымдардың  қалыпты  қызметі  барысында,  активтер  құрамында  ең  көп  үлес  салмақты 
құрауы мүмкін болатын, өндірістік қорлары көп  болады. Соған байланысты, оларды  əділ  бағалау 
ерекше маңызға ие болады.  

№2. 2014 
 
 
137 
Мысалы,  кəсіпорын  қажетті  материалдарды  өте  жоғары  баға  бойынша  сатып    алып,  оларды 
өңдеуге  көп  шығын  жұмсап,  дайын  өнімін  сата  алмаса,  өз  активтерінің  құнын  бірден  көтеріп 
жіберуі  мүмкін.  Сондықтан,  ұйымдарға  нақты  нарықтық  бағалық  қарымқатынастардан  алыстап 
кетуге  мүмкіндік  бермейтін,  қорлар  үшін    ең  төменгі  бағалау  əдісін  таңдау,  маңызды  болып 
табылады.  Осы  көрсеткіш,  сонымен  қатар,  нақты  өзіндік  құн  таза  сату  құнынан  жоғары  болып 
кетпес  үшін,  қорларды  сатып  алу  мен  өндіру  бойынша  шығындарды  азайтуға  тырысуға 
міндеттейді,  себебі,  бағалау  арасындағы  айырмашылық  (нақты  өзіндік  құннан  асып  кеткенде) 
шығынға жатқызылып, пайданы азайтады. 
Ұйымдар, қорлармен байланысты шығындарын бақылауға, тиімді жабдықтаушыларды іздеуге, 
тиімді, үнемді өндіріс əдістерін енгізуге міндетті. 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: