Национальной академии наук республики казахстан

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
216  
УДК 377.35 
 
Ə. ТҮЗЕЛБАЕВА 
«Қайнар» университеті 
 
СЕМАНТИКАЛЫҚ УƏЖДІЛІК – СӨЗЖАСАМДЫҚ МАҒЫНА ТУДЫРУДЫҢ НЕГІЗІ 
 
Аннотация 
 
Мақалада уəждеме құбылысының анықтамасы нақтыланып, уəждеме теориясының негізгі ұғымдары мен 
түрлеріне  сипаттама  беріледі.  Семантикалық  уəждеменің  атау  берудегі  заңдылықтары  қарастырылады. 
Уəждеме мен сөзжасам арасындағы байланыстар мен айырмашылықтар көрсетіледі. 
 
Тірек сөздер:тіл білімі,уəждеме, сөзжасам, мағына, атау, семантика. 
Ключевые слова:языкознание, мотивация, словообразование, значение, номинация, семантика. 
Keywords:linguistics, motivation, composition, value, category, semantics. 
 
Уəждеме  –  жаңа  атаулардың  жасалуына,  қалыптасуына  негіз  болатын  қасиеттерін  анықтауға 
мүмкіндік  беретін,  туынды  бірліктерді  анықтайтын  заңдылық.  Сөздегі  уəждеме  табиғатын  алғаш 
сөз  еткен  В.Гумбольдт  еңбектерінде  сөздің  атау  болып  қалыптасуына  себеп,  негіз,  уəж  болатын 
белгілерін  атады [1]. Негізінен  алғанда,  сөздің  уəжділігі  мен  уəжсіздігі  туралы  ұғымды  ғылыми 
айналымға енгізген Ф.де Соссюр болатын. Ғалымның пайымдауынша, сөзді таңба деп алсақ, оның 
екі жағы болады, бірі – бейне таңбаланушы, екіншісі – сөздің мазмұндық жағы [2]. Атауларға жəне 
туынды  сөздерге,  сонымен  бірге  сөзжасамдағы  уəждеме  мəселесіне  қатысты  жазылған 
зерттеулерден орыс тіл білімінде М.М.Копыленко, Д.Н.Шмелев, И.С.Улуханов, О.И.Блинова жəне 
т.б., қазақ тіл білімінде Қ.Ш.Құсайынов, Б.Қалиев, Н.Уəлиев, Ж.Манкеева, А.Салқынбай, Б.Қасым, 
К.Құрманалиев жəне т.б. еңбектерін атауға болады.  
Уəждеме  үрдісіне  зерттеу  жүргізілген  профессор  Б.Қасым  бұл  құбылысқа  мынадай  анықтама 
береді: «Уəждеме – сөздің  дыбыстық  таңбасы  мен  мағынасының  арақатынасын  саралауды  талап 
ететін  тілдік  құбылыс.  Заттар  мен  құбылыстардың  алуан  түрлі  белгілері,  қасиеттері  адам 
санасында  олар  туралы  берік  түсінікті  қалыптастырады.  Бұл  түсініктер  адамзат  тарихының  бай 
тəжірибесімен тығыз байланысты. Уəждеме сөздің ішкі мағыналық құрылымымен анықталады» [3, 
53].  
Ғалым Ж.Манкеева атауларды оның атау сəтіндегі мағынасымен тарихи байланыста қарастыра 
отырып,  атаулардың  фоносемантикалық  негізін  анықтайды  да,  уəжділікті  тілдік  сипаты  жағынан 
мынадай  үш  түрге  бөліп  қарастыруды  дұрыс  деп  санайды:1)  дыбыстық  уəж;2)  морфологиялық 
уəж;3) семантикалық уəж [4, 65].  
Уəждеме  теориясын  зерттеумен  айналысып  келе  жатқан  профессор  А.Салқынбай  бұл 
теорияның төмендегідей негізгі ұғымдарын келтіреді. Уəжделуші тұлға – жаңадан пайда болатын 
ұғымның  уəжі,  негізі  болатын  денотат.  Уəждеуші  сөз – шындық  болмысты  таңбалауда  танылған 
нақты  əрі  тура  мағыналы  сөздер.Уəжделген  сөз  –  жасалу  уəжін  біріншілік  номинация  арқылы 
анықтауға болатын, мағыналық құрылымы күрделі туынды сөз.Уəжделген мағына туынды сөздің 
немесе  уəжделген  сөздің  айрықша  мағынасын  көрсетеді.  Уəждемелік  талдау  туынды  сөздің 
тұлғалық  жəне  мағыналық  мəнін  көрсету  үшін  оның  ішкі  құрылымына  негізіне  сөзжасамдық 
талдау жасау арқылы анықталады [5, 54-64].  
Қазақ  тіліндегі  атаулардың  уəжділік  сипатын  оның  тұрақтылығы  мен  қалыптасу  деңгейіне 
қарай бірнеше топқа бөлуге болады: 
Уəжділік деңгейінің атау мағынасындағы сипатына қарай:1) тура;2) ауыспалы. 
Сөздің уəжделу деңгейіне қарай: толық жəне жартылай. 
Уəжділіктің жүйелі-жүйесіздігіне қарай: жүйелі жəне жүйесіз. 
Уəжділіктің анық-анық еместігіне қарай: абсолюттік жəне абсолюттік емес. 
Уəждің сөздің құрылымына қарай: түбірдегі жəне негіздегі уəжділік [5, 85].  
Енді уəжділіктің осы түрлеріне берілген анықтамаларға қысқаша тоқталсақ. 
Тура  уəжділік  –  болмыстағы  заттар  мен  құбылыстардың  ерекше  бір  белгісінің  атау 

№2. 2014 
 
 
217 
мағынасында нақтылы көрініс табуы.  
Ауыспалы  уəжділік  –  болмыстағы  заттар  мен  құбылыстардың  ерекше  бір  белгісінің 
абстрактілі  ойлаудың  нəтижесінде  сəулеленіп,  ұқсастық,  жақындық,  мəндестік  негізінде  атау 
мағынасында көрініс табуы. 
Толық  уəжділікте  атауды  уəждеуші  негіздің  мағыналары  өз  жұбын  бұзбай,  толықтай  сақтап 
тұрады.  Толық  уəжділік  туынды  сөздерге  қатысты  болып,  оны  туғызушы  тұлғалардың  уəжі 
негізінде құралады. 
Жартылай  уəжділік  дегеніміз – ішкі  форма  мен  лексикалық  мағына  арасында  ортақтықтың, 
жалпы  қасиет  пен  белгінің  болуы    немесе  заттың  денотаттық  қасиетінің  таңбада  жартылай 
ашылуы. 
Жүйелі уəжділіктің табиғаты уəжділіктің ішкі болмысынан  келіп шығады: кез келген  атауды 
уəжді деп есептейтін болсақ, оның жүйесін анықтауға болар еді. 
Жүйесіз  уəжділік  атаудың  қабылданған  таңбасы  арқылы  көрініс  табатын  ішкі  мағыналық 
құрылымы мен заттық болмыс арасындағы ішкі мазмұндық, мəндік байланыстың болмауы немесе 
сақталмауы.  Біз  жүйесіз  уəжділікке,  негізінен,  қазақ  тіліне  өзге  тілдерден  енген  сөздерді 
жатқызамыз. 
Абсолюттік  уəжділікте  атау  өзінің  негізгі  мағынасын  толық  сақтап,  туынды  мағынаны  тура 
мағына  арқылы  айқындайды.  Абсолюттік  уəжділік  пен  оның  танылуы  уақыт  факторымен  тығыз 
байланысты.  Абсолюттік  уəжділік  белгілі  бір  кезеңдегі  адамдардың  тілдік  қабылдауымен, 
дүниетанымдық  өресімен  тікелей  байланысты.  Жаңа  атаудан  құралған  сөздер  арқылы  оның 
уəжділігі  айқын  көрініс  табады.  Мысалы:  ағаштың  тамыры,  ағаш  жапырағы,  ақбас  гүл,  қызыл 
гүл, қазақ университеті т.б. деген терминдердің мағыналық құрылымы құрамындағы атаулардың 
мазмұны  арқылы  уəжделіп,  жаңа  ұғымды  таңбалайды.  Мұндай  атаулардың  уəжділігі  сөздің  ішкі 
мағыналық формасы бізге ап-айқын көрініп тұрады. Абсолюттік уəжділік  тұрақты емес. Белгілі бір 
кезеңде сөйлеушілер үшін сөз мағынасы күңгірттенуі ықтимал. Абсолютті уəжділік онда жартылай 
не толық уəжділікке алмасады. 
Абсолютті  емес  уəжділікте  атауды  туғызушы  тұлғалар  өзінің  негізгі  мағынасын  толық 
сақтамайды,  жаңадан  жасалған  екіншілік  мағына  ауыспалы  мағынаның  негізінде  пайда  болады. 
Абсолюттік емес уəжділіктің туындауы да уақыт факторымен тығыз байланысты. Уақыт ағымында 
адам  баласының  дүниетанымының  өсуі,  жетілуі  сөз  мазмұнының  баюын,  жетілуін, 
абстракциялануын туғызады. Осының нəтижесінде атау əуелгі мазмұны мен мағынасынан ажырап, 
заттар мен құбылыстардың қосалқы  белгісі арқылы жаңа семалар туындайды. Заттық мағынаның 
негізгі  семемасы  абсолютті  болады  да,  қосалқы  семасы  немесе  абстрактілік  арқылы  туындаған 
екіншілік  жаңа  мағына  заттың  ішкі  болмысына  қатысты  алғанда  абсолютті  емес  уəжділік  болып 
табылады [5, 86-95].  
Сөзжасамдағы  уəждеме  теориясын  арнайы  зерттеу  нысаны  ретінде  қарастырған  ғалым 
И.С.Улуханов  сөзжасамдық  уəждемеде,  кем  дегенде,  екі  сөздің  уəждемелік  қарым-қатынасқа 
түсетіндігін айта келіп: а) екі сөз де бір түбірден тарайтындығын, ə) бір сөздің мағынасы екіншісіне 
толық немесе жартылай енетіндігін жазады[6]. 
Сөз  тудыру  процесінде  семантикалық  уəжділіктің  атқаратын  қызметі  орасан  зор. 
Семантикалық  уəжділік  бір  атаудың  екінші  бір  зат  атауымен  салыстырғандағы  шарттылық 
байланысы арқылы түсіндіріледі. Мəселен, балмұздақ сөзі – «бал» жəне «мұз, мұзда (у)» тұлғалары 
мен сөзжасамдық -қ жұрнағының мағыналарының тоғысуы арқылы негізделіп жасалған [5, 78]. 
Семантикалық уəжділік типі мынадай заңдар арқылы жүзеге асады: 
1) қарама-қарсылық заңы:кел–кет, жақ – жау, бас – башай, тоқ – түк, ор–өр, оңу – өңу, кайт – 
кет, ызғар – ыстық т.б. 
2)  ат  ауысу  заңы – ұқсастығы,  жақындығына  байланысты:  жабы–жаман,  ұйы–  ұйым,  ұйыс, 
ұйық, ұйымдасу, ұйымшылдық, той–той, тоқ; 
3)  ұқсату  заңы – балықкөз  (балықтың  көзіне  ұқасастығына  уəжделген),  атқұлақ  (аттың 
құлағына ұқсас уəжделген), түйетабан (түйенің табанына ұқсас уəжделген), қырыққабат (қабат-
қабат болып келетін қасиетіне уəжделген) т.б. [5, 78-79].  
Семантикалық  тəсіл  негізінде  жасалған  сөздердің  уəжделу  құбылысын  зерттеудің  өзектілігін 
мынадан байқауымызға болады.  
1. Ф. де Соссюр айтқандай «сөздер бір-бірінің тууына негіз болмайынша, тілдің дамуы мүмкін 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
218  
емес». 
2. Тілдік таңбалардың бірін-бірі уəждеуінде сөзжасамдық процестердің атқаратын қызметі зор.  
3.  Уəжділіктің  ерекше  құбылысы  саналатын  уəжділік  қатынастар  синонимдік,  антонимдік 
жүйелермен ортақ қасиетке ие. Себебі олардың мағыналық қырлары бір-бірімен байланысты. 
4. Семантикалық тəсіл арқылы жасалған туынды сөздер арасында уəжділік қатынас болғанмен, 
олардың  ішкі  мағынасы  мен  қызметінде  айырмашылықтармен  қоса  ұқсастықтар  да  болады. 
Уəждеуші сөз уəжделген сөздің семантикасына, қолдану жағдайына əсер етеді. 
Семантикалық  уəждемеде  мағынаның  дамуы  арқылы  жаңа  номинация  пайда  болса, 
морфологиялық  уəждемеде  сөзге  сөз  тудырушы  тұлғалардың  жалғануы  арқылы  сөз  жасалады,  ал 
фонетикалық  уəжделуді  еліктеуіш  сөздер  мен  бейнелеуіш  сөздердің  уəжделуі  деп  танимыз. 
Шындығында,  тілдегі  сөздердің  барлығы  дыбыстан  тұратын  болғандықтан,  кез  келген  сөздің 
(мейлі ол еліктеуіш немесе бейнелеуіш сөз болсын) белгілі бір таңба негізінде уəжделгені – айқын 
құбылыс. 
Ғалым  Е.А.Земская  сөзжасамдық  уəждемені  негізгі  жəне  шеткері  (периферийные),  тура  жəне 
ауыспалы деп бөледі. Негізгі уəждемеде туынды сөздің негізгі (атаулық) мағынасы туынды сөздің 
құрамына толықтай енеді (үй – үйшік). Шеткері уəждемеде тудырушы сөз бен туынды сөзге ортақ 
семантикалық  элементтің  туынды  сөздің  семантикалық  құрылымына  енуі  міндетті  емес.  Тура 
уəждемеде  туынды  сөздің  мағынасы  тудырушы  сөздің  тура  мағынасынан  шығады  (ақ – ағарту). 
Ауыспалы уəждеме реальды жəне ассоциативті ауыспалы уəждеме болып екіге бөлінеді. Реальды 
ауыспалы  уəждеме  мағынасы  негізгі  сөздің  ауыспалы  мағынасынан  шығатын  туынды  сөздерге 
(маймылдану,  қораздану),  ал  ассоциативті  ауыспалы  уəждеме,  мысалы, «данышпан» – «ақылгөй 
адам», «данышпансу» – «жөні жоқ ақыл айту» сияқты жұптарға тəн болады [7, 24-31]. 
Уəждемелік  жəне  сөзжасамдық  мағыналардың  арасында  генетикалық  тұрғыдан  тікелей 
байланыс болған. Мысалы, сөздердің бірігуі, конверсиялануы жəне т.б. тəсілдерді қоспағанда, сөз 
тудырушы  жұрнақтардың  да  қызметін  уəждеуші  мағынаға  жатқызуға  болады.  Балық + шы  деген 
сөздегі  -шы  жұрнағы  уəждеуші  белгіні  сипаттаушы  құрал,  алайда  бұл  жұрнақтардың  уəждеуші 
белгімен  байланысы  барған  сайын  əлсіреген.  Белгілі  бір  объектіге  қатысты,  яғни  «балық 
шаруашылығының  қызметкері»  деген  атау  жасай  отырып,  бұл  жұрнақ  морфемалық-сөзжасамдық 
парадигмаға енген. Демек, сөзжасамның басқа тəсілдерін есепке алмағанның өзінде, сөз тудырушы 
жұрнақтардың  диахрондық  тұрғыдан  лексикалық  жəне  уəждемелік  мағынасы  болған  деген 
қорытынды жасауға болады. 
Уəждеме  мен  сөзжасамның  айырмашылығы – уəждемелік-сөзжасамдық  құрылымның  ішінде 
олардың элементтері тұтас уəжделген сөзге қатысты əртүрлі қызмет атқаратындығында. Мысалы, 
сөздердің  бірігуі  арқылы  жасалған  туынды  атауға  осы  атауды  құрайтын  екі  немесе  одан  да  көп 
сөздердің біреуінің мағынасы – негізгі уəждеуші мағына болса, бұл жердегі сөзжасамдық мағына 
атауды құраушы сөздердің мағыналарының «қосындысынан» келіп шығады. Сондықтан уəждеме – 
сөзжасамдық  мағына  тудыруда  маңызы  аса  зор,  əлемнің  тілдік  бейнесін  қалыптастыратын, 
тіліміздегі  барлық  сөздердің  алғашқыда  танымдық  уəжделу  арқылы,  кейіннен  тілдік  (фонетика-
семантикалық, семантикалық, синтетика-семантикалық, аналитика-семантикалық) уəжделу арқылы 
туындайтын  мағыналары  нəтижесінде  адамзат  баласының  тілдік  қажеттілігін  қанағаттандыратын 
заңдылық деп тануымызға болады.  
 
ƏДЕБИЕТ 
 
1 Гумбольдт В. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человека // Гумбольдт 
В. Избранные труды по языкознанию. –М., 1984. –С.20-21. 
2 Cоссюр Ф. Труды по языкознанию / Пер. с франц. яз. под ред. А.А.Холодовича; Ред. М.А.Оборина; Предисл. проф. 
Н.С.Чемоданова. –М.: Прогресс, 1977. –696 с. 
3 Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уəждеме жəне аталым. –Алматы, 2001. –119 бет. 
4 Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі этномəдени атаулардың танымдық негіздері / Ж. А. Манкеева. –Алматы: Жібек жолы, 
2008. –354 б. 
5 Салқынбай А.Б. Қазақ сөзі: уəжділі мен тектілігі. –Алматы: Қазақ университеті, 2010. –206 бет. 
6 Улуханов И.С. Словообразовательная семантика в русском языке и принципы ее описания. –М.: Наука, 1977. –256 
с. 
7 Земская Е.А. Словообразование как деятельность. –М.: Наука, 1992. –221 с. 
 

№2. 2014 
 
 
219 
ТУЗЕЛБАЕВА А. 
Магистрант ІІ курса университета «Қайнар» 
 
СЕМАНТИЧЕСКАЯ МОТИВАЦИЯ – ОСНОВА СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ЗНАЧЕНИЯ 
Резюме 
В  статье  уточняется  определение  мотиваций,  описываются  основные  пониятия  теории  мотиваций  и  ее  виды. 
Рассматривается  номинативные  закономерности  семантической  мотиваций.  Определяются  связи  и  особенности 
мотиваций и словообразования. 
 
TUZELBAEVA A. 
 
ІІ year undergraduate university «Қайнар» 
 
SEMANTIC MOTIVATION – BASIS DERIVATIVE SEMANTICS 
 
The paper clarifies the definition of «derivational meaning» describes the similarities and differences derivational values with 
lexical and grammatical meanings. We consider the types of word-formation, and their main features. 
 
 
 
 
 
УДК 330.341 
 
С.МҰҚАҰЛЫ, М.Т.КАЛМЕНОВА 
 
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті 
 
ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ ЭКОНОМИКАЛЫҚ  ҚАТЫНАСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ 
 
Аннотация 
 
 
  Зерттеудің мақсаты – табиғат рентасын есептеу əдістерін зерттеу. 
  Əдіснама – теориялық тұжырымдамасы, талдау жəне саралау əдістері. 
  Бірегейлі/құндылығы – табиғат рентасын есептеу мүмкіндігі. 
Зерттеудің  нəтижелері – кəсіпорын  пайдасының  құрамындағы  табиғат  рентасын  есептеу  əдісі 
ұсынылады. 
 
  Табиғат  ресурстары – ұлттық  байлық.  Олай  болса,  табиғат  ресурс  қорлары    мол  мемлекет 
ондай ресурстары аз мемлекетке қарағанда бай болуы керек.Көпшілік жағдайда бұлай болмайды. 
Оның  басты  себебі  тек  қана  табиғат  ресурстарына  сенген  мемлекет  ғылыми  техникалық 
жаңалықтарды дамытпай артта қалып қояды. Байлық көзі бірінші кезекте өнімді еңбек содан кейін 
ғана табиғат ресурстары жəне капитал. Табиғат ресурстары байлықтың алғышарттары ғана болып 
табылады,  оны  тиімді  пайдалана  білгенде  ғана  байлық  болады,яғни  табиғат  ресурстарын  өнімді 
еңбекпен  ұқсата  білу  керек.  Қазіргі  кезде  еңбексіз  тегін  алатын  табиғат  байлығы  жоқ.  Табиғат 
ресурстарын  қорғауға,  игеруге,  пайдалануға  орасан  қаржы-қайрат  жұмсалады.  Нəтижесінен 
шығындарымыз артып жатса, ондай табиғат пайдаланудан не пайда? 
   Сонымен,  ұлттық  байлықты  молайту  үшін  өнімді  еңбек,  табиғат  ресурстарын  ұтымды 
пайдалану  жəне    құрылымы  тиімді  капитал  қажет.  Бізге  мұның  барлығын:  еңбек  өнімділігін 
арттыру,  табиғат  пайдалануды  жетілдіру,  капиталды  қорландыру  жəне  құрылымын  жақсарту 
қажет. 
    Табиғат  ресурстарымызды  ұтымды  пайдалануды  жақсарту  үшін  санамызға  сіңіп  қалған  бос 
дəмелерден «қиялдардан»арылып, бар күш жігерімізді кемшіліктерімізді көре білуге жəне оларды 
жоюдың стратегиясы мен тактикасын айқындауға жұмсаумыз керек. 
    Бірінші  «қиял» - еліміздің  табиғат  байлығы  туралы.  Ол  ресурстардың  ұлттың  байлыққа 
оңайлықпен айнала  қоймайтынын  жоғарыда  айттық. Мəселе  табиғат   ресурстарын  ұқсату  кезінде 
еңбек өнімділігін арттыруға тіреледі. Алғаш табиғат ресурстарын пайдалану құрылымын жақсарту 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
220  
керек. Содан соң оларды өндіру,өңдеу, тасымалдау процестерінде еңбек өнімділігін арттыру қажет. 
Еңбек  өнімділігі  қазіргі  заманғы  озық  ҒТЖ  қолданғанда  ғана  артады.  Ал  ол  өте  көп  инвестиция 
/капитал/ талап етеді. Сондықтан əзіргі табиғат ресурстарымыз ұлттық байлығымызды арттырады 
деп айтуымыз ертерек. 
    Екінші «қиял» -  шет елдік инвестиция туралы.  Əлемде қазір өндіріс үшін, емес , тауарларды 
өткізу  рыногі  үшін  күрес  жүріп  жатыр.  Яғти,  инвестиция  өнімдерін  өткізетін  елдерге  келеді. 
Осыны ескеріп шет ел инвестицияларын тарту саясатын айқындауымыз қажет. 
    Микроэкономикалық  деңгейде  кəсіпкершілік  пайда  үш  негізгі  факторлардың  əсерінен 
құралатыны  белгілі -  еңбек  пен  табиғат  ресурстарын  жəне  капиталды  тиімді  пайдалану.  Оларды 
пайдалану  тиімділігін  арттыру  мəселесіне  экономикалық  қатынастарын  жетілдіру  едəуір  ықпал 
етеді.  Табиғат  ресурстарын  пайдалану  саласында,  ең  бірінші  кезекте,  ренталық  қатынастарды 
жетілдіруқажет. Табиғат ресурстарына   меншік, иелену оларды пайдалану, жалға беру мəселелері 
ренталық қатынастар негізінде шешімін табады. [1] 
    Рента  туралы  айтқанда  біз  оны  табиғат  ресурстарының  сапасының  жəне  немесе  орналасу 
тиімділігінің  əсерінен  алынатын  қосымша  пайда  деп  түсінеміз.  Сонымен  қатар    рента  табиғат 
ресурстарын  экономикалық  бағалау  негізі.  Ал  табиғат  пайдаланудағы  экономикалық  қатынастар 
мағынасы рента шамасын есептеу, оны алғашқы бөлу жəне қайта бөлу болып табылады. 
     Экономикалық  /ренталық/  қатынастарды  жетілдіру  арқылы  табиғат  пайдалану  құрылымын 
жақсарту  қазіргі  кезде  маңызды  мəселе.  Онсыз  табиғат  ресурстарын  пайдаланудың  мəнісі 
болмайды. 
    Ең  алғаш,  ренталық  табыс  алынуын  қамтамасыз  етуін  керек,  содан  кейін  оның  шамасын 
анықтау қажет. Қазір оны анықтаудың екі əдісі бар: шеткі шығын жəне орташа салалық шығындар 
негізінде. Екі əдістің де ұтымды жақтары да, кемшіліктері де бар. 
    Шеткі  шығын  шамасы  болашақ  өзгерістерді,  өнімдерге  сұранысты  ескере  отырып 
оптималдық  жоспар  бойынша  анықталды.  Бұл  жағдай  мəселені  қиындатады  жəне  күнделікті 
қолданыстан қашықтатады. Орташа салалық шығындар нақты қолданыстан туындайды, бірақ оны 
қолданғанда табиғат ресурстарын пайдаланушылардың бір бөлігіне тиімсіз болады. Рента шамасын 
орташа  салалық  шығындарға  сүйеніп  есептегенде « оң»  жəне  «теріс»  таңбалы  «полярлық 
ренталық»  пайда  болады.  Мұндай  əдісті  жақтаушылар  қосымша  табыс  оң  рента  алатын 
кəсіпорындардан  алынып,  теріс  ренталы  кəсіпорындарға  берілуі  тиіс  деп  есептейді.  Сонда  сала 
бойынша ешқандай рента болмайды жəне бұл бағаның өсуін \инфляцияны\ ауыздықтаудың жолы 
деп саналады. Алайда, бұлай істеу нарық заңдылықтарында, бəсекелестік пен еркін баға қолдануға 
қарсы болатынын олар ескермейді. 
    Нарық  жағдайында  кез  келген  кəсіпкер  өзінің  іс-  əрекетінен,  оның  ішінде  табиғат 
ресурстарын  пайдаланудан  пайда  табуы  керек.  Нарықтық  баға,  сұраныс  болған  жағдайда,  сапасы 
нашар  табиғат  ресурстарын  пайдаланушыларға  да  пайда  əкелетіндей  деңгейде  қалыптасады. 
Өйтпеген  жағдайда  «нашар»  ресурстарды  ұқсатумен  ешкім  айналыспайды,  ұсыныс  сұраныстаи 
азаяды.  Ол  бағаның  өсуіне  əкеп  соғады.Сондықтан  сапасы  жақсы,  орналасуы  тиімді    табиғат 
ресурстарын пайдалынушылар пайдамен қоса үстеме пайда- рента алады. 
    Ренталық  табыс  табиғат  ресурстарын  иеленушілер  мен  пайдаланушылар  арасында  бөліске 
түседі. Бұл ренталық қатынастарды реттеу экономикалық механизмінің атқаратын қызметі болып 
табылады.  Сонымен  қатар,  экономикалық  механизм  ренталық  табыстарды  бөліп  қана  қоймай, 
мұндай табысқа ынталандыру қызметін атқаруы тиіс.[2] 
    Ренталық  табысты  бөлудін  екі  жолы  белгілі:  баға  арқылы  жəне  салық  немесе  төлемдер 
арқылы. Баға белгілеу əдісі нарық жағдайында жарамсыз, ал екіншілерін жетілдіру қажет. 
     Ренталық  төлемдердің  экономикалық  негізі-табиғат  ресурстарының  сапасы  жəне    /немесе/ 
орналасу тиімділігі болып табылады. 
     Бұл теориялық қағиданы жүзеге асыру оңай емес жəне əдістемелері əлі жеткіліксіз. Өйткені, 
табыс/ пайда, рента/ біртұтас есептеледі, жеке факторларға, түрлерге бөлінбейді. Соған қарамастан, 
жоғарыда  айтылған  негізгі  факторлардың  табыстың  /пайданың,  рентаның/  шамасына  əсерін 
болжауға, жоспарлауға болады. Кəсіпорынның техникалық жабдықталу дəрежесіне сəйкес ондағы 
еңбек  өнімділігін  болжауға  болады.  Сол  сияқты  жұмсалатын  капиталдық  шамасы  да  техникалық 
жабдықтаумен  тікелей  байланысты.  Егер  осылай  екі  негізгі  факторлардың  жалпы  табысқа / 
пайдаға/ əсерін анықтасақ, қалғанын үшінші негізгі фактордың   табиғат ресурстарының əсерінен 

№2. 2014 
 
 
221 
алынды деп есептеуімізге болады. 
    Мысалы, белгілі бір өнімнің бағасы Р=C
1
+C
2
+V+m шамаларымен қалыптасады дейтін болсақ, 
кез  келген  кəсіпорынның  осындай  өнімі  бірдей  бағамен  сатылады.Мұнда:С
1 
–  өнімнің  өзіндік 
құнына кіретін кəсіпорынның негізгі жəне айналмалы қорларының құны ; С
2
-
  
 табиғат ресурсының 
/ шикізат /құны; V-еңбек ақы; m- өнімнен алынатын пайда. 
     Нарық жағдайында қалыптасқан бағаның деңгейі өнімге сұраныс болған жағдайда сапасы / 
орналасу тиімділігі / ең нашар табиғат ресурстарын пайдаланушыларға жеткілікті дəрежеде пайда 
əкелуі тиіс.олай болмаған жағдайда ондай табиғат ресурстары пайданылмайды. 
     Табиғат  ресурстары,  оның  ішінде  əсіресе  сапалылары,  əдетте  шектеулі;  сондықтан  өнімнің 
саны азаяды. Ұсыныс сұранысты толық қанағаттандырмайды. Бұл өнімнің бағасының өсуіне əкеп 
соғады.  Сөйтіп  баға  шығынды  көбірек  жұмсаудың  қажет  ететін  «нашар»  табиғат  ресурстарын 
пайдаланғандағы «шеткі шығын» шамасымен қалыптасады. P=C

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: