ДƏРІС. Ғылыми зерттеу тиімділігі

Ғылыми зерттеудің тиімділігінің негізгі түрлері:

1) экономикалық тиімділік — ғылыми зерттеуге шығынды төмендету, өнім сапасы, еңбек өнімділігін жоғарлату, кірісті көтеру;

2) əлеуметтік-экономикалық тиімділік — ауыр еңбекті болдырмау, еңбектің санитарлы-гигиеналық шартын жақсарту, қоршаған ортаны тазалау;

3) ғылыми жетістіктердің. Ғылым біршама тиімді капиталдық салым болып табылады. əлемдік практикада капиталдық салымнан кіретін кіріс 100—200% əрі кез келген саланың кірісінен жоғары болады.

Шет елдік экономистер мəліметтері бойынша ғылымның бір доллар шығымына жылына 4-7 доллар кіріс болады. Экономикада даму мен жылдамдықтың экстенсивті жолын енгізудің екі түрі бар. Экстенсивті даму жолы – бұл зауыт аумақтарын кеңейту, станок санын жоғарлату. Интенсивті жолы əр себілетін аумақтың гектарынан шаруашылық өндірістің бірнеше көп өнім алу көзделген. Бұл жаңа ғылыми-техникалық мүмкіндіктер қолдануды қамтамасыз етеді: жаңа еңбек құралы, жаңа технология, жаңа білім. Интенсивті факторларға адамдардың мамандығын көтеру жəне ұйымдастыру мен ғылыми-техникалық шешімдер жатады. Жаңа білім, жаңа ғылыми мəліметті біршама толық қолданудан құралған бірқатар теориялық модел бар. Осы моделге сай сəйкесті көрсеткіштер бойынша фундаменталды зерттеудің бірлігі: қолданбалы зерттелер бойынша – 4, талдау бойынша – 16, өндіріске енгізу бойынша – 250. Бұл моделді академик В.М. Глушков енгізген, содан келіп, фундаменталды зерттеу сферасынан алынған мəліметтер қолданылады.

Ол үшін қолданбалы ғылымның болуы да жеткілікті. Сосын практикалық қолданылу мүмкіндігі жаңа технология, жаңа жоба түрінде жүзеге асады. Егер фундаменталды жəне қолданбалы зерттеулердің қосынды шығыны сонымен қатар тəжірибелік-жобалық талдауды бірлік деп қабылдаса онда өндіріске жаңа білім енгізу мен осы білімді халық шаруашылығына енгізу арасындағы 1:12 қатынасын құрады. Ал шынында бұл 1:7 қатынас. Бұл халық шаруашылығында бос мықтылық жоқ дегенді білдіреді, маневр үшін мүмкіндіктер жетпейді (АҚШта мұндай қатынас 1:11).

Ғылыми зерттеу тиімділігін көтеру жолының бірі ілеспелі немесе аралық нəтижелер деп аталады, ол көп қолданылмайды немесе кеш қолданылады. Мысалы, космостық бағдарламалар. Оларды талдау нəтижесінде радиобайланыс жақсарған, телевизиялық бағдарлама ұзақтығы пайда болды, ауа райын болжау дəлдігі жақсарды, əлемді танудың фундаменталды нəтижелері алынды. Осының бəрінің экономикалық маңызы зор. Зерттеу жұмыстарының тиімділігіне ғылыми басылымдардың тиімділігі тура əсер етеді ең алдымен мерзімді басылымдар. Ең алдымен отандық журналдардағы мақала шет елдік журналдардағы мəлімтетерге қарағанда көбірек жатып қалады. Зерттеу тиімділігін бағалау үшін əртүрлі критерилер қолданылады, ол олардың нəтижелік дəрежесін сипаттайды.

Фундаменталды зерттеулер талдау біршама жүргізілгеннен кейін біршама уақыт өткен соң капитал салымын бере бастайды. Олардың нəтижесін көбінше əртүрлі салаларда кең қолданады да тіпті күтпеген жерде де. Сондықтан мұндай зерттеулердің нəтижелерін жоспарлау қиын.

Фундаменталды теориялық зерттеулерді тиімділіктің мөлшерлі критериімен бағалау қиын. Көбінесе тек сапалы критери орнатса болады: елдің халық шаруашылығының əртүрлі саласында зерттеу нəтижелерін кең қолдануға, құбылыстар жаңалығы, біршама актуалды принципиалды дамуы үшін үлкен толчок береді, возможность широкого применения результатов исследований в различных отраслях народного хозяйства страны; новизна явлений, дающая большой толчок для принципиального развития наиболее актуальных исследований; существенный вклад в обороноспособность страны; приоритет отечественной науки; отрасль, где могут быть начаты прикладные исследования; широкое международное признание работ; фундаментальные монографии по теме и цитируемость их учеными различных стран.

Қолданбалы зерттеу тиімділігін бағалау біршама қарапайым. Бұл жағдайда əртүрлі мөлшерлі критерии қолданады. Кез келген зерттеудің тиімділігі туралы тек ол аяқталған соң жəне енгізген соң айтуға болады, яғни халық шаруашылығына кіріс қайтарған соң. Мұндағы ең маңызды фактор уақыт болады. Сондықтан қолданбалы тақырыптың талдану ұзақтығы мүмкіндігі болса қысқа болады. Ең дұрысы мұндай нұсқа, талдану ұзақтығы үш жылға дейін болса. Қазіргі кезде халық шаруашылығындағы қолданбалы зерттеу ықтималдығы 80% жоғары емес. Ғылыми жұмысшының жұмысының тиімділігі əртүрлі критерилермен бағаланады: жарияланған, экономикалық, талдау жаңалығы. Жарияланымдық критери жалпы əрекетпен сипатталады — баспа жұмыстарының қосынды мөлшері, баспа қағаздарындағы жалпы көлемі, монография, кітап, оқу құралы мөлшері. Бұл критерий ғылыми жұмысшының тиімділігін əрқашан объективті сипаттамайды. Ғылыми зерттеуді енгізудің экономикалық тиімділігінің үш түрі бар: алдын ала, күткен жəне нақтылы. Алдын ала экономикалық тиімділікті ғылыми зерттеу тақырыптарын негіздеу мен оны жұмыс жоспарына енгізуді орнатады. Оны осы саланың өндіріс топтарына зертеу нəтижелерін жобаланған көлемді ескере отырып жобалы, іріленген көрсеткіштерін есептейді.

Күтілген экономикалық эффекті ҒЗЖ орындау процесінде есептеп шығады. Оны шартты түрде белгілі мерзімге жатқызады. Күткен экономия — алдын ала экономиямен салыстырғанда біршама дəл экономикалық критерий, дегенмен бірқатар жағдайларда ол жобалы көрсеткіш себебі енгізу көлемін жобалап анықтауға болады. Күткен эффект тек бір жыл ғана емес, біршама ұзақ мерзімге санайды. Шамамен мұндай мерзім 10 дейін яғни жаңа метраилдар үшін, 5 жылға дейін жобалар, құралдар, технологиялық процестерге 5 жыл беріледі. Нақты экономикалық эффект ғылыми талдауды өндіріске енгізгеннен кейін бір жылдан соң анықталады. Оны ғылыми зерттеуге жұмсаған шығынмен есептейді. Ғылыми зерттеудің экономикалық тиімділіктерінің біршама нақты критерилері енгізуден нақты экономия болып табылады.

Қосымша әдебиеттер: 10 [25-39]

Бақылау сұрақтары:

1. Ғылыми зерттеудің тиімділігінің негізгі түрлері.

2. Ілеспелі жəне аралық ғылыми тиімділікті көтеру нəтижелері.

3. Ғылыми зерттеу тиімділігін анықтаудың сапалық жəне сандық критерилері.

4. Ғылыми жұмысшылардың жұмысының тиімділігі.

5. Ғылыми зерттеуді енгізудің экономикалық тиімділік түрлері.