ДӘРІС. Тәжірибелік зерттеулер. Эксперименттің мақсаты мен түрлері, жіктелуі

Тәжірибенің классификациясы. 1) Жағдайды жасау әдісі бойынша (жаратылысты және жасанды);

2) Зерттеу нысанасы бойынша (бақылау, іздену, шешуші, қайта өңдеу, тұрақтылау);

3) Ұйымдастыруды жүргізу әдісі бойынша (лабораториялық, тәнді, өндірістік және т.б.);

4) Зерттеу нысанының құрылысы және құбылысы (жәй және күрделі);

5) Зерттеу нысанының сырттан әсер еткендігі жағдайы (заттық, энергетикалық, ақпараттық);

6) Зерттелген тәжірибенің зерттеу нысанымен әрекеттесу жағдайлары (қарапайым және модельді);

7) Тәжірибедегі зерттелген модель типі бойынша (материалды және саналы);

8) Басқару бірліктері бойынша (пассивті және активті);

9) Қадағалау факторларының саны бойынша (бірфакторлы және көпфакторлы);

10) Нысан мен жағдайдың сипаттамасы бойынша (технологиялық және әлеуметтік). Жаратылыстану тәжірибесі – тәжірибе шынайы жағдайларда жүргізіледі.

Оған биологиялық, әлеуметтік, педагогикалық және психологиялық ғылымдар жатады.

Ж а с а н д ы т ә ж і р и б е – жасанды жағдайларда қолданылады. Жаратылыстану және техникалық ғылымдарда қолданылады. Қайта өңделген тәжірибе – құрылыстың өзгеруіне активті әсер етеді және зерттеу нысанының алдыңғы нәтижелерімен ұқсастығы. Зерттеу нысанының басқа зерттеу нысандарымен ұқсастығы. Констатирующий (тұрақтылық) тәжірибесі – нақты ойларды зерттеуде қолданылады. Бақылаушы тәжірибе – нәтижені бақылаудағы зерттеу нысанның сырттан әсері жағдайлар сырттан бақылау есебінен.

І з д е н у т ә ж і р и б е с і – алғашқы зерттеу жағдайлары жоқ болса, зерттеу жұмыстары қиындаса қолданылады. Ш е ш у ш і т ә ж і р и б е – егер бір немесе бірнеше жағдайлар бір-біріне ұқсамаса, негізгі фундаментальдық теория жағдайдайында шындықты анықтау үшін жүргізіледі. Лабораториялық тәжірибе – Қондырғылар, стендтер, құрал – жабдықтар қолданып лабораториялық жағдайларда жүргізеді. Көбінесе лабораториялық тәжірибиеде нысанның өзі емес, оның үлгісі қолданылады.

Натуралық тәжірибе – жағдайларда нақты нысанға шынайы байланыста жүргізіледі.

Бұл тәжірибе түрі жүргізу жеріне байланысты:

а) өндірістік;

б) полигондық;

в) жартылай натуралық және т.б. болып бөлінеді.

Ж ә й т ә ж і р и б е - бір-бірімен әрекеттесетін элементтердің кішкентай көлемде және құбылысы жай формула болса жай функцияларды орындайтын тәжірибиені осылай атайды.

К ү р д е л і т ә ж і р и б е - құрылысы тармақталған заттардың және өте көп көлемде әрекеттесетін күрделі функциянальды заттар үшін қолданылады.

А қ п а р а т т ы қ т ә ж і р и б е – нақты ақпараттың белгілі бір нысанға қолданылуы. Мысалы, бұл тәжірибие биология, психология, социялогия, кибернетикада пайдаланылады.

З а т т ы қ т ә ж і р и б е - әртүрлі заттың факторларының белгілі бір зерттеу нысанына әсері. Мысалы, болаттың сапасына әр түрлі қоспалар әсері.

Э н е р г е т и к а л ы қ т ә ж і р и б е - әртүрлі энергия көзінің зерттеу нысанына әсерін зерттейді.

Мысалы, электромагниттік, механикалық, жылулық және т.б. Арнайы ғылымдарда (химия, физика, математика) қолданылады. Жай (немесе классикалық) тәжірибе - бұнда экспериментатор, танушы – субъект,. зерттеліп жатқан нысана – объект.

Модельді тәжірибе – қарапайымға қарағанда модельді зерттеу нысанмен жүргізіледі. Модельге эксперименталды қондырғы жатады. Модельді тәжірибе: саналы және материалды тәжірибе болып бөлінеді. Саналы экспериментте – саналы модельді зерттеулер және модельдер жатады. Саналы тәжірибелер мына терминдерді қолданады: идеалды және қиялды тәжірибелер.

М а т е р и а л д ы т ә ж і р и б е – мұнда материалды нысан қолданылады. Материалды тәжірибенің саналы тәжірибеден айырмашылығы – тәжірибенің шынайылығы.

Пассивті тәжірибе - өзгеріс пен параметрдің өлшем бірліктерінің нысанға әсер етудің көрсеткіші. Жасандының қатысуынсыз. Активті тәжірибе – арнайы кіріс сигналдарымен байланысты және кірісшығыс заттарды бақылайды. Бір факторлы тәжірибе – қажетті факторларды анықтау, белгілеу. Кедергі факторларының тұрақтылығы. Кезекті қызықты факторларды бақылау. Көп факторлы тәжірибе – бірнеше қайталанған тәжірибенің өзгерістерін бақылау.

Т е х н о л о г и я л ы қ т ә ж і р и б е – технологиялық процестің элементтерін зерттеуде қолданылады. Бұған өнім, қондырғы және жұмысшының қызметі.

Ә л е у м е т т і к т ә ж і р и б е – тұлғалар арасындағы әлеуметті-психологиялық қарым-қатынастарын және кезекті өзгерісін зерттейді.

Қосымша әдебиеттер: 9[12-16]

Бақылау сұрақтары:

1. Тәжірибе дегеніміз не және оның мақсаты қандай?

2. Тәжірибелердің классификациясы қандай белгілермен анықталады?

3. Тәжірибе жүргізер алдында не істеу керек?

4. Ойша және материалды эксперимент.

5. Бірфакторлы және көпфакторлы эксперимент