Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 3-ТЛРАУ
ҚАН АЙНАЛЫМ ЖҮЙЕСІ 52- сурақ. Қан айналым жүйесін қандай мүшелер қурайды? Қ ан өзіне төн физиологиялық қызметтерді бір ғана жағдайда тоқтаусыз айналымда болғанда атқарады. Ал оның қан тамьірлары- мен толассыз ағуы қан айналым жүйесі мүшелерінің қызметіне бай- ланысты. Сондықтан барлық мүшелер мен жалпы организмнің өрекеті Қан айналым жүйесі мүшелерінің қызметіне тікелей байланысты. Қан айналым жүйесін организмде сорап (насос) қызметін атқара- тын жүрек пен қан тамырлары - артериялар (қызыл тамырлар),_ж ш - лар (көк тамырлар) жөне капиллярлар (қыл тамырлар) қүрайды. Кднды жүректен ұлпалар мен мүшелерге тарататын тамырларды артериялар, ал олардан жүрекке алып келетін тамырларды - веналар деп атайды. Үлпалар мен мүшелерде жіңішке артериолалар мен венулалар бір- бірімен капиллярлар арқылы жалғасады. 53- сүрақ. Омыртқалылардың қан айналым жуйесінің қүрылым принципіқандай? Барлық омырқалыларда қан айналым жүйесі тұйық жүйе. Ол үж ен (жүйелік) жөне кіші (тыныстық) қан айналым шеңберлерінен түрады. Қ ан айналым жүйесінің сол қарыншадан қолқамен басталып, оң жүрекшеде қос куыс венамен аяқталған бөлігін үлкен (ж уйелік) қан айналым шеңбері деп атайды. Ж үрекген басталған қолқа артерия та- 40 мырларына тармақтала келіп, үсақ тамырларға - артериолалар мен тек микроскоппен ғана көрінетін капиллярлар түзеді. Капиллярға келген артерия қаны өзінің қүрамындағы оттегіні үлпаларға береді де, зат алмасу процесі нөтижесіңде үлпаларда түзілген көмір қышқыл газды сің іріп, вена қан ы н а айналады. Вена қ ан ы капиллярлар арқылы вена тамырларына жиналып, жоғарғы жөне төменгі (алдыңгы жөне артқы) қуы с веналармен жүрекшеге құйылады. О ң жүрекше бүкіл вена қаны н қабылдап, оны оң қарыншаға айдайды. Оң қарын- шадан қ ан өкпе артериясы арқылы өкпеге бағытталады. Өкпеде қ ан көмір қы ш қы л газды өкпе альвеолаларына (көпірш іктеріне) бөліп, оттегімен қанығады да, артерия қаны на айналып, өкпе ве- насы арқы лы сол ж үрекш еге келіп қүйы лады . Қ ан айналы м ж үйесінің оң қары нш адан өкпе артериясымен басталып, өкпе ве- насымен сол жүрекшеде аяқталатын бөлігін қан айналымының кіші (тыныстық) шеңбері деп атайды. 54- сүрақ. Жануарлар әлемінде қан айналым жуйесінің қандай турлері кездеседі? Жануарлар өлемінде қан айналым жүйесінің екі түрі кездеседі: тұйықталған жөне түйықталмаған (ашық) жүйелер. Түйықталған жүйеде қан түйық кеңістікте (қуыста) айналып оты- рады, одан шықпайды, жүректен ұлпалар мен мүшелерге арнаулы арналармен (тамырлармен) жеткізіледі де, сол куыстан шықпай жүрек- ке қайта оралады. Мүндай қан айналым жүйесі - буылтық құртгар- ға, бас-аяқты моллюскаларға (былқылақ денелілерге), тікенек терілілер мен хордалы жануарларға төн. Бүл жүйе қан айналым қуыстарында айтарлықтай үлкен қысымның қалыптасуын, қанның өр түрлі мүшелер арасында таралуын, жүрекке шапшаң оралуын қамтамасыз ететін механизмнің болуымен ерекшеленеді. Тұйықталмаған қан айналымдық жүйеде жүрекген басталатын қан тамырлары денеде ашылып (үзіліп), қан ұлпалар мен мүшелерді шай- малағаннан соң ғана тамырлар арқылы кері - жүрекке оралады. Мұндай қан айналым жүйесі буын аяқтыларда, былқылдақ денелілерде (бас- аяқтылардан басқа) жөне қабықшалыларда дамыған. Тұйықталмаған жүйеде қысым томен болады, мүшелерге қан бірдей деңгейде тарал- майды жөне жүрекке баяу оралады. 55- сүрақ. Омыртқалы жануарларда қан айналымының қандай ерекиіеліктері кездеседі? Барлық омыртқалы жануарларда қан айналым жүйесі тұйық жүйе. Оның ең қарапайым түрі балықтарда кездеседі. Балықтардың жүрегі бір жүрекше мен бір қарыншадан түрады. Оларда қан ірі веналардан 41 жүрекшеге қүйылып, оның ырғақты жиыруларының өсерімен қарын- шаға өтеді де, қарынша жиырылғанда артерия буылтығына қуылады. Одан өрі желбезек артериялары арқылы желбезекке барып отгегімен қаны ққан соң, қолқа арқылы бүкіл денете тарайды да, мүшелер мен үлпалар капиллярларынан қан қайтадан вена тамырларына жиналып, жүрекшеге оралады. Қос мекенділер жүрегі екі жүрекше жөне бір қарыншадан тұра- ды. Оң жүрекшеге қуыс веналар арқылы бүкіл денеден жиналған қан оралып, ол одан өрі қарыншаға айдалады. Қарынша жиырылған- да қан қолқа тамырға қуылады да, оның шамалы мөлшері өкпе арте- риясы арқылы өкпеге барып, қалған бөлігі артериялармен бүкіл де- неге тарайды. Өкпеде оттегімен қаны ққан қан өкпе венасы арқылы сол жүрекшеге, одан қарыншаға өтіп, оң жүрекшеден келген вена қанымен араласады. Демек, өкпе тамырлары бүл жөндіктерде жалпы қан айналым жүйесінің бір тармағы ғана. Бақаларда қолқа буьипығы арқылы бүл тамыр екі тармаққа бөлінеді де, оң жүрекшеден келген қанның көп мөлшері өкпе артериясына бағытгалады. Сүт қоректілер мен қүстар жүрегі өзара тек қан тамырлары арқы- лы ғана байланысатын оң жөне сол бөліктерден тұрады. Әр бөлік жүрекше мен қарыншаға бөлінеді. Жүрек қанның түйықталған үлкен жөне кіші қан айналым шеңберлерімен жылжуын қамтамасыз етеді. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|