Нұргелді уәлиев сөз мәдениеті
жүктеу/скачать 450,47 Kb. Pdf көрінісі
|
| сы) меншіктілік мағынаны білдірмейтіндіктен және бір тәуелділік
көрсеткіші үстемелене жалғанады: отағасысы, қолбасысы, елубасысы т. б. Бұл айтылғандар объективті нормаға тән касиет. Объективті норма тіл жүйесімен бұлжымас бірлікте болады. Тілдік нормаға жаттыққан сөйлеуші бұл жерде еш дағдармайды. Сөздің әдеби тіл мүддесіне лайық вариантын тап басып тани біледі. Теориялық зерттеулерде айтылып жүргендей объективті норманың катаң түрі де болады. Тілде белгілі бір тәсілді берудің әр түрлі варианттары болуы ықтимал. Мысалы, қазақ тілінде бұйрық райдың екінші жағы үш түрлі тәсіл арқылы беріледі: сен бар, сен барғын, сен барың. Қазіргі әдеби тілдің қатаң нормасы бойынша бұйрық райдың екінші жағы етістік түбірге сәйкес сен бар түрінде айтылатындығы мәлім. Ал сен барғын, сен барың Қазақ тілі диалектілері мен ауыз әдебиеті мұраларының тілінде кездесетіндігі белгілі. Мұндай варианттарды талғап, таңдап қолдану сөйлеушінің ырқында болмайды. Тіл тәжірибесінде сыннан өтіп, жұртшылық таныған түрін ғана сөйлеуші коммуникациялық мақсатта қолдана алады. Бұл – әдеби тілдің қатаң нормасының бір ғана мысалы. Қатаң нормалардың түрі фонетика, лексика саласында да кездеседі. Әдеби тіл нормасының бұдан өзгешелеу түрі де бар. Кейде тілдегі сан алуан варианттарды талғап-таңдауда аса қатаң талап койылмайды. Ондай варианттардың қай түрін қолдану сөйлеушінің (жазушының да) өз ырқында (мысалы, тірідей – тірілей, айқай – айғай, азар – әзер, түгендеу – түгелдеу т. б.). Әдеби тіл нормасының мұндай түрі босаң норма деп аталады. Тілдегі бұл тәрізді варианттар кейбіреулерге тілдегі мүкістіктей болып та көрінеді. Шындығында, олай емес. Бұл – тілдің жанды дүниедей түлеп, өзгеріп отыруының белгісі. «Өлі тілде» ғана мұндай құбылыс болмайды. Өзге де қоғамдық құбылыстар тәрізді тілдің де өзгеріп, дамып отыратындығы белгілі. Бірақ тіл «ескіні» бірден аластай алмайды. «Ескі» мен «жаңа» біразға дейін ілесе жүреді. «Ескіден» бірден қол үзіп, «жаңаға» бірден ойысса, тілдің ұрпақ пен ұрпақты, аға буын мен іні буынды жалғастырып жататын қызметі әлсірейді. Онда әр ұрпақтың өзінше тіл жасауына тура келер еді. Тілдегі сан алуан варианттардың жарыса қолданылу себебі «кеше» мен «бүгінді», «бүгін» мен «ертеңді» ұластыру қызметіне байланысты болып жатады. Бірақ осыған қарап босаң нормаға байланысты варианттарды қолдануда талғау, саралау деген мүлде жоқ деуге болмайды. Босаң нормаға катысты вариантты қолданудың, таңдаудың өз ерекшелігі мен қиындығы бар. Варианттардың тілдің даму тенденциясына лайықты түрін өрістете жұмсап, артықшылық беріп отыру, олардағы нәзік айырма, реңдерді дер кезінде тап басып тани білу т. б. мәселелер тіл құрылысында оңай шаруа емес. Тілдегі варианттар құбылысына лингвистикалық барлау жасап көруге де болады. Жарыспалы жүйенің мынадай түрін газет-журналдардан жиі кездестіріп жүрміз: ақшалай – ақшадай, барлы-жоқты – барды-жоқты, бірлі-жарым – бірді-жарым, екіншілей –екіншідей, ескілей – ескідей, жылылай – жылыдай, жаңалай –жаңадай, кәрлен – кәрден, қаралай – қарадай, немқұрайлы – немқұрайды, өлілей – өлідей, пісілей – пісідей, тірілей – тірідей, шикілей – шикідей, ыссылай – ыссыдай т. б. Жалпы халықтық тілдегі мұндай жарыспалы қолданыстың қайсысын әдеби тілдің нормасына лайық деуге болады? Осындай сұрауға келгенде, нормалауыш сөздікке қол созамыз. Нормалауыш сөздіктің бірі – «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі». Бұл сөздіктен «д» вариантты да (кәрден, кәрлен емес, тірідей, қарадай), «л» вариантты да (жылылай, тірілей, шикілей) ұшыратамыз. Екі түрлі жүйенің аралас-құралас жүргендігінен «л» мен «д» варианттың қайсысы әдеби тілдің ішкі даму тенденциясына сәйкес келетіндігі әлі анықтала қоймағандығын байқаймыз. Тілдің ішкі даму күйіне қандай жүйенің («л» немесе «д» варианттың) сәйкес келетіндігін анықтап, тиянақтай түсу үшін, алдымен мынадай заңдылыққа назар аударып көрейік. Лингвистика ғылымында аналогия заңының айрықша мәні бар. Бұл заңдылық бойынша тілдегі аса өнімді модель өнімсізге ықпал етіп, теңестіріп отырады (тілде кейбір құбылыстар аналогия заңы арқылы айқындалатындығы да мәлім. Қазақ тілінде сөздердің көптік қосымшамен түрленуі – аса өнімді әрі көне модельдердің бірі. Осы қосымша варианттарының жалғану жүйесіне назар аударып көрейік. Бұл қосымша дауыстылар мен р, й, у дыбыстарынан соң -лар, -лер жүктеу/скачать 450,47 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|