Нұргелді уәлиев сөз мәдениеті
жүктеу/скачать 450,47 Kb. Pdf көрінісі
|
| тәңірісі бар»), сауыр – сауыры, беймаз – беймаза, дағар – дағара, көкпар
– көкпары, қодық – қодығы, алхор – алхоры, баған – бағана, бидай – бидайы (жастықтың бидайысы) дабыр – дабыра, бекзат – бекзада, нысан – нысана, ертек – ертегі, шабдал – шабдалы, шаштараз – шаштаразы, заман – замана т. б. Егер сөздіктердің біріне немесе күнделікті тіл қолданысымыздағы тәжірибемізге зер салсақ, осы варианттардың соңғы дауыстысыз түрі (тәңір, сауыр, көкпар, шабдал т. б.) қалыптасып, не қалыптаса бастағандығы байқалады. Бұлардың ішінде мағыналық айырым, стильдік рең алып, дербес қасиетке ие болғаны не соған бейім тұрғандары да бар. Дабыр – «даң-дүң», «у- шу»: Тыстан кірген суық пен көп кісінің дабырынан тынышы кеткен Ділдә басын көтерді (М. Әуезов). Дабыра – «даурықпа сөз», «дабыра қылу», «жұртқа жаю»: Шырағым, мұндай даулы мәселені сен жұрт арасына әзірге дабыра қыла көрме (С. Мұқанов). Осы жарыспалы қолданыстардың қатарында стильдік рең алған вариантқа заман – замана сөзін жатқызуға болады. Заман – әртарап стиль. Замана – біртарап стиль, көтеріңкі реңде жұмсалады: замана келбеті, замана үні, замана талабы т. б. Өзге тілдік нормалардан (диалект, наречие) әдеби тіл нормасының өз ерекшелігі бар. Әдеби тіл нормалары оқулықтарда, сөздіктерде тіркеліп отырады. Ал тиісті әдебиетте көрсетілген қағида, ережелерді сақтамау – нормадан ауытқу. Бірақ сөздіктерде тіркелмеген, түрлі оқулық пен анықтағыштардан ұшырата алмайтын сөздерді де күнбе-күн кездестіреміз. Әрине, әңгіме бұл жерде қоғамдық өмірдегі сан алуан жаңалықтарға байланысты пайда болып, жаңа мағыналық сипат алған сөздер жайында болса бір басқа. Тиісті әдебиетте кодификацияланбаған сөздерді кітаптардан, күнбе-күнгі газет- журналдардан оқып, радио, телевизордан да естіп жүреміз. Ардагер (ветеран), тәлімгер, ұстаз (наставник), тыңгер, тыңжерші (целинник), баспагер, басылым, ғарыш (қосмос), теледидар, әрлеуші, азпазшы, лездеме (летучка), айдар (рубрика) т. б. қолданыстар лингвистика тұрғысынан жаңа болғанымен, кейбірімізге құлаққа сіңді, көз үйренді болғандығы сондай, соны сөз жаңа сөз ретінде қабылданбайды. Ондай сөздер сонда да бірден оқулықтарға еніп, сөздіктерде тіркеле қоймайды. Оның себебі мынада: жаңа қолданыс тіл жұмсау дүкенінде сыналып, байқалуы, тәжірибеден өтуі керек. Олардың құбылысты дәл, дұрыс бейнелей алатындары өміршең болып қалады да, лингвистикалық зерттеу елегінен өткен соң, сөздіктерде тіркеліп, оқулықтарға енеді. Тіл жұмсау дағдымызда жиі қолданылатын сөздің бірі – ұстаз. Бұл сөз – «оқытушы», «мұғалім » дегенмен синонимдес. Соңғы жылдары жас ұрпақты мамандыққа баулу ісінің елімізде өрістеп, кеңінен қанат жаюына байланысты жастарды мамандыққа, еңбекке баулушы, тәрбиелеуші адамдарды, еңбек озаттарын ұстаз, ұстаз жетекші, ақылшы ұстаз деп атай бастады. Ұстаздық деген жаңа ұғымдағы сөз пайда болды. «Комбинаттың әр цехында алдың ала ойластырылып жасалған жоспар бойынша жұмыс істейтін ұстаздар советі бар. Бұл советтерге өмір тәжірибесі мол, еңбекте ысылған коммунист жұмысшылар басшылық етеді» (газеттен). Тәжірибеде жиі кездескенмен, ұстаз сөзінің бұл мағынасын тиісті әдебиетте кодификациялау асығыстық болар еді, өйткені тіл қолданысымызда ұстаз сөзімен тайталас тәлімгер сөзі де жұмсала бастады. «Тәлімгерлердің ішінде 28 Совет Одағының Батыры мен Социалистік Еңбек Ерлері бар. 16-сы бүкілодақтық «Жастардың ұстазы» деген белгіге ие болды» (газеттен). Тәлімгер сөзінің «ұстазбен» жарыса қолданылуы, әрине, кездейсоқ емес. Сөз себепсіз пайда болмайды. Ұстаз – ұғымы кең, әрі көп мағыналы сөз. Ал ондай сөзге мағыналық жүк арта беру коммуникациялық жақтан қолайсыз болуы ықтимал. Мұндайда тіл белгілі бір ұғымдарды тәлімгер тәрізді дара мағыналы сөзбен белгілеуді қажетсінеді. Сонымен, жаңа сөздер тіл тәжірибесінен өтіп, қолданыс тезінен шыққанша белгілі бір уақытты қажет етеді. Сол уақыттың ішінде жаңа сөздің кейбірі орнын тауып, орныға түссе, кейбірі өтпелі ғана сипатта болып, ығыса бастайды. Күнделікті тіл қолданысымызда пайда болған жаңалықтарды кодификациялау ісінің тәжірибемізде кенжелеп отыратындығы да осы себептен. Арнайы зер салған адамға, тіл жұмсауымызда пайда болып жатқан жаңа сөздер аз емес. Бірақ олардың кейбірінің құрылымдық жүйесі ана тіліміздің сөз тудыру нормасына сәйкес (тыңгер, теледидар, хабарлама т. б.) болса, кейбірі олай емес. Мысалы: Соңғы кезде Балғабай лездемені тіпті қысқа қайыратын болып жүр (газеттен) дегендегі лездеме – тілдің құрылымына жат «жаңалық». Лезде – жатыс септігінің жалғауы арқылы жасалған үстеу. Мұндай типтегі сөздерге етістіктен есім тудыратын -ма, -ме (бөлме, үйме, тартпа, қойма т. б.) тәрізді қосымша жалғанбайтындығы белгілі. Мысалы, |