Нұрлан Рахымжанов

 
154 
туған «Көкжал» атанған Барақ туралы болмақ. Поляк революционері 
Адольф  Янушкевич  Көкжал  Барақтың  Құнанбай  мен  Орынбай 
ақынмен  бір  болғанын  көзімен  көрген.  Барақ  құдыретті  күш  иесі, 
ержүрек  те  қайсар,  құралайды  көзімен  атқан  мерген,  жүзінен  нұр 
төгілген сұлу, сері болған» деп жазады. 
Классик  жазушы  Ілияс  Есенберлин  «Жанталас»  романында: 
«Бұл бір мың жеті жүз отыз төртінші жылы еді. Әбілқайыр Ордасы 
бүгінгі  қонысы  Ырғыз  өзенінің  жағасында:  Қазір  хан  ордасында 
бірнеше  адам  отыр:  Қанжығалы  Бөгенбай,  оның  қарсы  алдында 
Шекті  руының  аты-шулы  батыры  Тайман.  Бұлардан  жоғарырақ, 
Әбілқайырдың  оң  жағында  Найманның  сұлтаны  Барақ...  жұрт  оны 
қайсарлығы, ержүректігі үшін Көкжал Барақ атаған» дейді. 
Зарқын  Тайшыбай  «Қазақтың  ханы  –  Абылай»  атты  тарихи 
зерттеуінде:  «Барақ  батыр  -  Найманның  Көкжарлы  Көкжал  Барақ, 
кейде Қара Барақ атанған батыры» дейді. 
Қазақтың  атақты  тарихшы-зерттеушісі  Шоқан  Уәлиханов  өз 
жазбаларында:  «Найманның  көк  жалды  Барақ  сұлтаны  Алатау 
қырғыздарына  шабуыл  жасайды.  Жолында  ешбір  қарсылық 
кездестірмей,  бағына  масайраған  Барақ  –  бейғамдыққа  салынып, 
күштілігіне дандайсып, Алатау қырғыздарының қасиетті Қошқар ата 
моласын  қорлайды.  Барақтың  мейірімсіз,  сорақы  қылығына  ыза 
болған  Алатау  қырғыздары  астыртын  келісіп,  жиналады  да,  Барақ 
әскеріне  түнде  тұтқиылдан  тап  береді.  Жеңімпаз  Барақ  ешбір 
қарсылық  көрсетпей,  бүкіл  әскерін  тастап,  қаша  жөнелген  соң 
қырғыздар  оның  қыр  соңынан  түсіп,  Ілеге  дейін  қуады.  Қырғыздар 
Барақтың ойда жоқта қарсыласпай қашып кетуіне өздерінің әулиесі 
жақ болды деп есептейді» деп көрсетеді. 
Тағы  бір  Барақ  бар,  ол  -  Барақ  Сатыбалдыұлы  (кейбір 
деректерде  Жанұзақұлы,  Қарапалуанұлы  деп  көрсетіледі)  (1743, 
Үстірт,  Сам  құмы  -  1840,  сонда)  -  батыр,  Кіші  жүз  қазақтарының 
ұлт-азаттық 
қозғалысы 
басшыларының 
бірі. 
Барақ 
Сатыбалдыұлының батыр атағы 18 жасында (1761) торғауыт батыры 
Алакөбікті  жекпе-жекте  жеңгеннен  кейін  шықты.  18  ғасырдың  70-
жылдарына  дейін  шөмішті-табын  қолын  бастап,  Еділ  мен  Жайық 
арасында  қалмақтармен  соғысты.  1785-1792  жылдары  Сырым 
Датұлы бастаған Ресей отаршылдығына қарсы күрес басшыларының 
қатарында  болды.  Сырымның  жақын  серігі  Барақ  Сатыбалдыұлы  3 
мыңдық  жасағымен  Орынбор  шебіндегі  қамал-бекіністер  бойында 

 
155 
және  қазақ  даласына  жіберілген  патша  үкіметінің  жазалаушы 
отрядтарымен  кескілескен  шайқастар  жүргізді.  Орал  әскери 
кеңесінің  рапортында  (1785  жылы  наурыз  айындағы)  Барақ 
Сатыбалдыұлының  2000  жасағымен  үкімет  әскеріне  қарсы  тұрғаны 
жазылған. Барақ Сатыбалдыұлының әскери күші туралы барон О.А. 
Игельстромның  император  Екатерина  ІІ-ге  жазған  хатында  да 
айтылады.  Батырдың  тегеурінді  қарсылық  әрекеттері  орыс 
отаршыларының  зорлық-зомбылығын  шектеп,  Жайықтың  оң 
жағалауындағы қазақ жерлерін сақтап қалуға септігін тигізді, Батыс 
Қазақстанның  отарлануын  тежеді,  әскери  бекіністердің  көптеп 
салынуына  жол  бермеді.  Барақ  Сатыбалдыұлының  есімі  табын 
руының ұранына айналды. Оның ерліктері “Барақ Батыр” дастанына 
арқау болған. Барақтың ұлы Асау (1763 — 1846) мен немересі Дәуіт 
те атақты батырлар болған. Барақ пен Асау батырлар Сам құмында 
оңтүстік-шығысқа  қарай  15  км  жерде  жерленген.  1993  жылы 
Барақтың бейітіне күмбезді кесене тұрғызылған. 
Асау Барақ батырыңыз осы. Оның Кіші жүздің батыры екендігі 
болмаса,  біз  сөз  еткелі  отырған  Бигелдіұлы  Барақ  батырға  еш 
қатысы жоқ. Аткинсон мен Янушкевичтің көретін Көкжал Барағы – 
Солтыбайұлы Барақ төре. Шоқан Уәлиханов, Ілияс Есенберлин және 
Зарқын  Тайшыбайдың  жазатыны  –  Көкжарлы  Барақ  сұлтан 
Шүрекұлы  болса  керек.  Жоғарыда  аталған  екі  Барақты  да  Көкжал 
Барақ деп атап жатады. 
Бұлардан  басқа  Түкті  Жалды  Барақ  атанған  Барақ,  Секер 
батырлар  бар.  Әбілқайырды  өлтіретін  Барақ  сұлтан  Тұрсынұлы, 
Оразмұхаммед  ханды  өлімнен  құтқаратын  Барақ  батыр  бар,  ескі 
замандағы Барақ хан бар. 
Таңқалатын-ақ  нәрсе,  біздің  Барақ  батыр  Бигелдіұлын  да 
Көкжал Барақ, Қара Барақ дейтіні бар. Тарихтағы қосарланып аталу 
ма бұл? 
 
 
Біздің Барақ батыр 
 
Ары  қарай  жалғасақ,  тарихтың  жазуынша,  қазақтың  даласы 
жоңғар шапқыншылығынан қан сасып, адамынан айрылмаған түтін 
қалмаған  сұрапыл  заманның  бетін  қайтармақ  болып,  1726  жылы 
қазақ халқы жоңғар басқыншыларына қарсы үлкен майдан ашпаққа 

 
156 
бел  байлап,  Ордабасы  тауының  бөктерінде  үлкен  алқалы  жиын 
өткізеді.  Осында  Әбілқайыр  ханды  қазақ  жастарының  қолбасшысы 
қылып сайлайды. Әбілқайырдың басшылығымен 1727 жылы Сарысу 
өзенінің  батыс  жағындағы  Бұланты  өзенінің  бойындағы  шайқаста 
Кіші  жүздің  Жетіруынан  Тайлақ  батыр  мен  Ұлы  жүз  Ошақтыдан 
Саурық  батыр  ерекше  көзге  түседі.  Бұл  Бұланты маңындағы  «Қара 
сиыр»  деген  жер  екен  дейді.  Бұл  жер  қалмақтың  қалың  әскерінің 
қырғынға  ұшырауымен  халық  жадында  сақталып,  жердің  атауы 
«Қалмақ  қырылған»  атанады.  Есет  Көкіұлы,  Бөгенбай,  Жәнібек, 
Қабанбай,  Райымбек,  Саурық,  Баян  батырлар  бастаған  қазақ 
жасақтары  ересен  ерлігімен  танылады.  Осы  шайқаста  қазақ 
жасағында  жүріп,  ерлік  көрсеткен  Барақ  батырдың  есімі  де  сол 
батырлар атымен қатар кең байтақ қазақ даласына жайылады. 
1729  жылы  Балқаш  көлінің  оңтүстігіне  қарай  120  шақырым 
жердегі  «Итішпес»  (Алакөл)  көлінің  маңында  болған  қазақ 
жасақтарының  Жоңғар  басқыншыларына  қарсы  болған,  атақты 
Аңырақай шайқасынан кейін қазақ жерін басқыншылардан азат ету 
кезеңі басталады. 
Осынау тарихи жорықтарда қазақтың басын қосуды армандаған 
Абылай ханмен қабырғалас жүріп, ерлік көрсеткен Барақ батырдың 
болашақ  ханмен  сырлас,  сыйлас  болып  қалатыны  бар.  Қосынды 
аралап  келе  жатқан  Абылайдың  «Сабалақ-ау,  қарайлай  кетсеңші» 
деген  дауысқа  жалт  қарағаны  бар  екен.  Өзінің  Төле  биді  паналап, 
оның  түйесі  мен  жылқысын  бағып  жүргенінде  бидің  өсіп  кеткен 
шашына, аш-арықтықтан жүдеу өңіне қарап «Сабалақ» атандырғаны 
есінде.  Сол  уақыттағы  қан  майданда  Сабалақ  атымен  барып, 
«Абылайлап»  ұран  шақырып,  жауға  шауып,  ерлік  көрсеткенді 
себепті  де,  енді-енді  «Абылай»  батыр  атанып  келе  жатқан  беті  еді. 
Елінің  Абылайға  құрмет  қылып,  таққа  отырмағанымен  хан 
атандырған шағы екен деседі. 
Өзін  атап  шақырған  адамның  кім  екендігін  көрмекші  болып 
бұрылғанында, денелі қарасұр кісінің ат үстінен еңкейіп, бір әйелдің 
қолынан  ұсынған  қымызды  алып  жатқанын  байқайды.  Әйелдің  ана 
кісіні «Сабалақ» деп атап, жеңгесі ретінде еркелете сөйлегені ханға 
қызық  көрінеді.  Батырға  назары  түседі.  «Қандай  жан  екен»  деген 
ойға келеді. Есебін тауып артынан адам салып, қайдан шыққан жан 
екенін  біледі.  Ой-ниеті  түзу  қазақ  батырының  бірі  екенін  біліп, 

 
157 
неліктен
 
«Сабалақ»  атанғанын  білмекке  құмартады.  Өз  шатырына 
шақырып, батырды мейман қылады. Сонда отырып Барақ батыр: 
-
 
Батыр-екесі,  менің  атым  -  Барақ.  Әкем  аты  -  Бигелді.  Тама 
деген  елден  боламын,  Дәулеткелді  баласы  боламын.  Анадан 
туғанымда  қылшықты,  түкті  болып  туған  көрінемін.  Желке  тұстан 
аяқталар  шаш-омыртқаны  бойлай,  сегізкөзге  дейінгі  жал  секілді 
түкпен  жалғасып  туған  соң  «Мынаның  желкесіндегі  сабалақ  жүнін
 
қарашы  деп,  нобайы  дүрегей,  бараққа  келеді.  Барақ  та  қасиетті  ит 
қой,  қорасынан  қасқырға  қой  бермейді.  Алыса  кетсе,  жеңбей 
қоймайтын мықтылығы да бар. Мына түгі соған меңзеп тұр ғой, бұл 
да  сондай  мықтының  бірі  болар.  Осының  атын  Барақ  қойсақ 
қайтеді»  деген  екен  сонда  әкем  шаңырағына  құтты  болсын  айта 
келген  дуалы  ауыз  билердің  бірі  отырып.  Бата  беріліп,  азан 
шақырылып  қойылған  есімім  –  Барақ  болғанымен,  жеңгелерім  мен 
келіндерім  атымды  атамай,  «Сабалақ»  деп  тергеп  айтады.  Менің 
Сабалақ аталуым осыдан, - депті дейді. 
Осы  дастархан  басындағы  әңгімеден  кейін,  сұқбатты  дүкені 
жарасқан екі батыр өнер сайысына да кезек берген көрінеді. Сабалақ 
сұлтанның  домбыраның  құлағында  ойнайтын  күйшілігімен  елге 
танылғаны  бар  екен.  Оның  қарсысында  отырған  «Сабалақ» 
батырдың  да  одан  кем  түспейтін  өнері  болған  деседі.  Барбиған 
саусақтарына қарасаң, бұл домбыра шертетін емес, шоқпар ұстауға 
лайықталған қолға ұқсағанымен, оның домбыра шертуі, күмбірлете 
ән  салуы  тіптен  керемет  екен  деп  айтады  ұрпақтары.  Оның  да 
күйшілік өнері болғанға ұқсайды. Бірақ, аса көп сөйлей қоймайтын 
ауыр  мінезімен, көп  ашыла  қоймайтын  томырсықтау  мінезімен бұл 
өнерін  аса  елге  жария  қыла  қоймаған.  Бәлкім,  оған  замана 
желісіндегі жайттардың да ерік бере қоймай, өнеріне бұғау салуы да 
себеп  болған  болар.  Сол  кеште  Барақ  батыр  болашақ  ханның 
көңілінен шығалы. Осының аяғы екеуінің достығына ұласады. 
Барақ  батырдың  атын  тікелей,  бадырайтып  атамайтын  ибалы 
келіндері  осы  күнге  дейін  де,  сол  баяғы  жеңгелері  атағандай 
«Сабалақ атам» деп, Дәулеткелді атасын «Дәуім ата» деп жатады. 
Ал,  енді  Махмұт  Қашқаридың  сөздігінде  «Барақ»  сөзі  екі 
мағынада  түсіндіріледі.  Бірінде  -  сабалақ  жүнді  итті  атаса, 
екіншісінде  –  күші  қайтқан  кәрі  бүркіттің  салған  екі 
жұмыртқасының бірінен құс, екіншісінен құмай тазының шығатыны 
айтылып, сол құмай тазыны Барақ деп атайды екен. Сонымен қатар, 

 
158 
«Барақ»  сөзінің  арабша  мағынасында  береке,  жеңіс,  мереке 
мағынасын береді екен. 
Жаңатастық  Нұрланұлы  Ералы  әкеміз  «Бұрынырақта  үлкен-
үлкен  шалдар  әңгіме  қылғанда:  Біз  Көкжал  Барақтың  ұрпағымыз,  - 
деп отыратын» дейді. 
Барақтың  түкті  адам  болғандығы  туралы  Үзікенұлы  Көшен 
былай дейді: «Менің шешем – Жоламанқызы Шекер төре ауылының 
қызы  ғой.  Сол  кісі  ескі  әңгімелерді  елден  көп  естіген,  естіген 
әңгімесін есіне жақсылап түйіп алған жан емес пе. «Сендердің ұлы 
аталарыңның  (Барақты  айтады)  арқасында  жалы  болыпты. 
Шашының аяғы омыртқаның үстімен жалғасып, құйымшаққа дейін 
түк  болған.  Оны  жал  дейді.  Сол  жал  бұл  тұқымда  әлі  де  кездеседі. 
Барақтың  көптеген  ұрпақтарының  желкесінен  омыртқа  сызығының 
үстімен  сегіз  көзіне  дейін  майда  түк  болады.  Жақсылап  қараған 
адамға  бадырайып  көрініп  тұрады.  Біздің  бабамыз  Барақ  батырда 
осындай  ірі-ірі  түк  болған  екен»  деген  еді.  Онысы  рас  та  болар, 
біздің  үйдің  балалары  Есімжанның,  Анардың,  Назгүлдің  кішкене 
кезінде  қап-қара  жалы  болды.  Кейіннен  олар  көрінбей  кеткен 
болатын»  деп  отырады.  Бұл  әңгімені  ауылдың  үлкен  қариялары  да 
растап, бастарын изеп отыратын. 
Сәрсенбекұлы Болат пен Шоламанов Тұрған қарттардың айтқан 
әңгімесіне қарасаң, Абылайдың үш жүзге хан сайланып, таққа жаңа 
отырған  уағында  қазақтың  ежелгі  астанасы  Түркістанды  қайтарып 
алу  мақсатында  үш  жүзден  жасақ  жинайды.  Абылай  ханның 
Түркістан  мен  Сауранға  жасаған  жорығы  сәтті  аяқталады.  Бұл 
жорыққа  Тама  руының  жасақтары  да  белсене  қатысады.  Осының 
қатарында Барақ, Бұзау батырлар да болады. Олардың ерлігіне риза 
болған  хан  оларға  Сырдың  бойынан  қыстау,  Қаратаудың 
теріскейінен  жайлау  бөліп  береді.  Бұл  олардың  қалауы  болғанға 
ұқсайды.  Бұрыннан  осы  өңірді  мекендеп  қалған  Жалпақ  батырдың 
қонысын одан әрмен дамытып, кеңейткен көрінеді. 
Ал,  тарих  бұл  әңгімені  жоққа  шығармайды.  Керісінше,  одан 
әрмен айғақтап тереңдете түседі. 
«1723  жылғы  «Ақтабан  шұбырындыдан»  кейін  Қаратаудың 
баурайы  біраз  уақытқа  дейін  бос  жатыпты.  Соны  пайдаланған 
қоңыраттар Қаратаудың Түркістан тұсын ендей жайлағанда, арасына 
Алшын, Тама, Жағалбайлы, т.б. бейбіт келісіммен кірігіпті. 

 
159 
Осы  екі  аралықта  Орта  жүздің  ханының  тағына  Әбілмәмбет 
сайланып,  өзінің  ел  үшін  еткен  еңбегін  еш  кеткенге  балаған 
Әбілқайыр  хан  аттың  басын  Жайыққа  қарай  бұрғанда  қазыналы 
Қаратаудың  маңында,  Қарабура  әулиенің  айналасында  қалмақшы 
болған үзеңгілес батырлардың өтінішін құп көріп, Әбілмәмбет ханға 
сөз салып, айтылған жерлерді Кіші жүздің балаларына алып берген 
екен.  Кейіннен  бұл  жер  бөлісті  Абылай  ханның  өзі  де  қуаттаған 
көрінеді.  Бөліске  берілген  Созақ  өңіріндегі  қазіргі  Жыныс  ауылы 
маңынан бастап, Шу өзені бойындағы Жуантөбе, Ұланбелге дейінгі 
аралықты  қыс  қыстау  етіп,  одан  әрі  Бетпақ  даланы  «Тамалардың 
көш  жолымен»  қырқып  өтіп,  Сарысу  өзеніне  дейін  барып, 
Түгіскеннің  маңайын  жайлап  жүріпті»  деп  жазады  Пернебай 
Дүйсенбин  өзінің  «Үркердей  болып  көшкен  жұрт...»  атты 
жинағында. 
Хош  сонымен  Барақ  оңтүстік  өңірге  аяқ  басты.  Арқаны 
жайлады.  Барақ  батыр  мен  Абылай  төс  қағыстырып,  анттасқан  дос 
болған  екен.  Абылай  өзінің  тақта  отырған  кезінде  Барақ  атамызды 
осындағы Арқа жеріне орналастырып кеткен екен. «Ертең мен кетіп 
қалсам, сендерді қайтадан Еділ бойына қайтарып жіберер. Осындағы 
елді  қорғайтын  батыр  керек,  әскер  керек»  деп  Арқа  жерінен  жер 
кесіп берген екен» дейді астаналық Әбілдаұлы Қалбота ағай. 
Екінші  бір  әңгімеде:  «Барақ  батыр  –  Абылайдың  күзетін 
басқарған,  қазіргіше  айтқанда  қауіпсіздік,  шекара  қызметіне 
басшылық  жасаған  кісі  екен.  Ол  кісіге  тікелей  Абылай  ханның  өзі 
болмаса,  басқа  қолбасшылардың  пәрмені  жүрмеген  көрінеді»  деп 
келеді. 
Жаңатастық  Ералы  Нұрланұлы  «Барақ  батыр  ешкімнен 
қаймықпайтын, жаужүрек адам болған екен. Бет-жүзің бар демейтін, 
ертеңгі  күні  осы  басыма  сор  болады-ау  деген  қауіпті  ойламайтын 
жүрегінің  түгі  бар  адам  болған  көрінеді.  Сол  қасиетін  бағалап, 
Абылай хан оны көтермелеп, марапаттап отырғанға ұқсайды.  Барақ 
батыр  Абылайдың  оң  қолы  болған.  Абылайдың  жарлығы  кей-
кездерде Барақ арқылы жеткізіліп отырған. Барақ келгенде батырлар 
тік  тұрып  қарсы  алатын  болған  дейді.  Қазақтың
 
қаһарман  ұлдары 
Қабанбай,  Бөгенбай  батырлармен  Барақ  батыр  тең  жүріп-тұрған, 
жорықтас  болған  дейтін  де  әңгімелер  бар.  Ол  кісінің  алдында  сол 
заманның  батырлары  бас  иіп  тұрады  екен  деп  Кәрібоз,  Байділдә 

 
160 
аталарымыз  жылағанда  көздерінің  жасы  көл  болатын  еді»  деп  еске 
алады. 
Бақтияр  Тайжан  ағам  қызық  бір  ой  тастайды:  «Атақты 
Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбайдың атын иемденген ру, тайпа жоқ. 
Солармен  бірге  жасаған  Барақ  атымен  бір  ру  тарайды.  Бұның  өзі 
тегін емес қой» деп. Бұл сауалды ауылдағы ағайындар бір-бірімізге 
қойғанымызда,  бір  ауыздан  «Барақтың  үлкен  адам  болғандығы, 
тарихи  тұлға  болғандықтан  өз  атынан  ру  тарап  отыр.  Егер,  ол 
қайдағы  бір  жай  қарапайым  жан  болса,  оның  атымен  ру  түгілі, 
ауылдың да аты аталмайды» деп қорытындыға келдік аяғында. 
Осы  кітапты  жазамын  деп  ауыл-ауылды  аралап,  әр  түрлі  кәсіп 
иелерімен,  әр  түрлі  жастағы  жандармен  сұқбат  құрып  жүргенімде, 
өзімнің келе жатқан жолымның дұрыстығына көзім жете берді. Бұл 
қажетті  дүние  екендігін  кездесіп  шүйіркелесе  қалған  жандардың 
елең  ете  қалған,  үңіліп  сұрай  кеткен,  жақсы  тілеулер  мен  баталар 
қайырған,  кейіннен  іс  қалай  болып  жатыр  деп  хабар  сұраған, 
мазасызданып  жатқан  жайттарынан  аңғаратынмын.  Алла  жазса, 
бабалар  рухы  қолдаса,  кітап  қылып  шығарармын  деп  өзімді-өзім 
қайраған  кездерім  көп  болған,  бола  да  беретін  шығар.  Бабамыздың 
есімін  жаңғырту  –  ұятты  тірлік  емес,  қайта  абыройлы  жұмыс  деп 
білемін. Сол жолдан тартынбақ та емеспін. 
Әлқисса,  Барақ  бабамыздан  төрт  ұл  туады.  Кім  білсін, 
бабамыздың  бір  әйелі  татардың  қызы  екен  деген  де  сөз  бар.  Қазан 
жағына  сапарлап  барған  жас  Барақ  татар  көпесінің  қызымен  сөз 
байласып  қалыпты-мыс.  Оған  екі  жақ  бәтуаласып,  құдандалық 
жолды  атқарады.  Бірақ,  Барақ  ойда-жоқта  орыстың  көпесін  өлтіріп 
қойып,  ол  жақтан  қашып  еліне  кетеді.  Уақыт  өткеннен  соң  татар 
көпесінің  қызы  Барақты  іздеп  келіп  табысып,  екеуі  отан  құрыпты 
деседі. 
Барақ бабамыз кей әңгімеде екі, кей әңгімеде үш некелі болған 
деседі.  Барақтың  бәйбішесінен  Шілмәнбет,  Шындәудет,  Шынтемір 
(жеңгелері  қойған  аты  -  Шінтек),  Әзберген  деген  балалары  болған. 
Барақ  атамыз  немере  ағасы  Сыбақтың  жесіріне  аяқ  салып,  одан 
Қойлыбай  (жеңгелері  қойған  аты  –  Жүзжасар)  деген  бала  туған. 
Қойлыбай - Барақтың тоқалдан туған баласы. Сонымен қатар ағасы 
Құлшыораздың Бердене (жеңгелері қойған аты - Қалдыахмет) деген 
баласын өз бауырына салып өсіреді. Осылардың барлығы Барақ ата 

 
161 
туының  астында  өскен  өрендер.  Барлығы  да  Барақ  руының  негізін 
құрайтын ұрпақтар болып табылады. 
 
 
Барақ батыр мен қалмақ батырының күш сынасуы 
 
Ертеректеу, бала кезімде көршіміз Сәрсенбекұлы Болат ағамыз 
үйде отырып: 
-
 
Осы  жұрт  ауыл  арасының  баласы  болғаннан  соң  ба,  қайдам, 
мені менсініңкіремейді. Мен бала кезімнен шалдардың әңгімесін көп 
естіп  өскен  жанмын.  Кейінгі  уақытта  мына  алшындар  жайлаған 
Калинин  атындағы  кеңшардың  көшпелі  емханасында  фельдшер-
дәрігер  болдым.  Сонда  жүріп  Алшын  елінің  көптеген  әңгімелерін 
естіп,  көкірегіме  құйып  жүрдім.  Мына  жаман  ағаңның  айтқан 
Отыншы,  Өлке,  Батыр  Мақан  туралы  әңгімелерін  Сүлеймен  жиен 
Тәбірізұлы  өз  кітабына  кіргізген.  Менің  әңгімелерімді  кейінірек 
қолыңнан келсе бір кітап қылып шығарарсың, - деп күлген еді. 
-
 
Мен  айтайын,  сен  құлағыңа  құйып  ал.  Сенің  бабаң,  біздің  де 
бабамыз  ғой,  Барақ  батырдың  қалмақ  батырымен  күш  сынасқан 
мынадай бір әңгімесі бар еді, - деп орнында отыра алмай, бауырына 
жастықты  алып  бауырына  басып,  қозғалақтап,  қуақылана  әңгімені 
жайлап бастай берді. 
Кім  білсін,  бұл  әңгіме  еске  түсер  ме  еді,  түспес  пе  еді,  Болат 
ағамыз бұл дүниеден көшіп кетпегенде. Осы кітаптың осы беттерді 
жазып,  Бөкеңнің  әңгімелерін  еске  алып,  ойға  түсіріп  отырғанда,  ол 
кісінің  әңгіме  айтар  сәттегі  бетіне  нұр  жүгіріп,  қутыңдап  кететін 
әдеті  еске  түскені.  Талай  әңгімелерді  шерткен  еді.  Ол  да  өткен 
күннің  еншісінде  кетіп  барады.  Бөкеңнің  сол  сапарда  шерткен 
әңгімесі төмендегідей: 
-
 
Мына  сендердің  пошымдарыңа  қарап,  осылар  да  батырдың 
баласымыз  деп  мақтанады-ау  деп  ойлап  қоямын.  Барақ  бабамыз 
денесі  ірі,  мығым,  бойшаң,  салалы  қолды,  жұдырығы  шоқпардай, 
түкті,  жауырынды  кісі  болған  екен.  Жасынан  Қаратауды  жайлап, 
Сырдың суын жалдап күн кешкен екен. Заман қусырылып, қазақтың 
жері  ойрат,  қалмақ,  жоңғардың,  торғауыттың  аттарының  тұяғы 
астында  қалып,  ұлы  құлға,  қызы  күңге  айналып,  жері  жетімсіреп, 
елдің көзінен жас, көңілінен мұң кетпей тұрған шақ. Күнде майдан, 
күнде  ойран.  Төгілген  қан,  зарлаған  жан.  Біреу  туысынан,  біреу 

 
162 
досынан,  біреу  басынан  айрылып  жатқан  уақ.  Елдің  алды  Бұқар 
асып,  түрікпенге  сіңіп  кеткен.  Қолы  ұзын,  ертеңіне  алаңдап, 
басының амандығын ойлағандардың Қап тауы асқаны, ауған, парсы 
ауғаны  қаншама.  Бөтен  елді  паналап,  ұрпағының  амандығы  үшін 
басын саудаға салған жандар нешеме. 
Осындай  зар  заманда  нешеме  батырлар  жаны  шаһит  болды 
десеңші.  Оның  саны  жоқ,  сансыз.  Түркістанға  дейін  жетіп,  қазақ 
әскері  бір  күн  шегініп,  бір  күн  бекініп  қырылысып  жатқан.  Ол 
уақыттағы  соғыста  да  біздегі  «обед»  дегендей,  ауқаттануға, 
демалуға,  арасында  өлгенін  жерлеуге,  аза  тұтуға,  ептеген  той-
томалақ жасап, әскерінің рухын көтеру үшін мейрамдар жасау үшін 
бірнеше күнге «пұрсат» алатын кездер болады екен. Қаратаудың екі 
бетіне  жайғасқан  қалмақ-қазақ  ғаскері  бірін-бірі  аңдыстап  жатыр. 
Қалмақ  ханының  қатыны  ұл  туып,  соны  тойлауға  берер  күн 
тыныштық  сұрап,  қазақ  жасағы  да  күш  жинау  үшін  аял  қылған. 
Үлкен  тойға  қалмақ  жағы  қазақ  жасағының  жандарын  шақырған 
көрінеді.  Тойға  бармаса,  қорыққаны  болады.  Барады.  Сақтықпен, 
уланып  қырылып  қалмайық  деп  алдын-ала  у  дәрілерден  аздап-
маздап ішіп қанығады. Оны ішіп қалыптасқан жанға берілген удың 
күші аса әсер етпейтінге ұқсайды. 
Той  қызып,  бір  сәтте  кім  күшті  деген  сауал  туындап  қалса 
керек.  Еріккен  нояндардың  бірі  тұрып,  тау  етегінде жатқан  бір қой 
тасты  көрсетіп:  «Мына  тасты  кім  көтеріп  ана  төбенің  басына 
жеткізер екен. Соған ат басындай алтын беремін» деп жар салыпты. 
Базар  нарқын  естіген,  өзінің  парқын  жоғары  көретін  батырлар 
ұмтылысып  қалады.  Тасты  көтермек  түгілі  қозғауға  да  шамасы 
келмей,  нешеме  батыр жерге кіреді.  Ұяттан  беті өртеніп,  топ ішіне 
тығылғаны,  топ  ішінен  қашқаны  болған.  Сонда  елден  ерек 
қалмақтың  бір  батыры  шығып  сол  тасты  қозғап,  қарынына  салып 
төбе  басына  қарай  аяқ  басады.  Орта  жолда  сүрініп  кетті  ме,  әлде, 
күші  сарқылды  ма,  кім  білсін,  тасы  қолдан  сусып,  төмен  қарай 
дүрсілдеп  құлап  кетеді.  Оны  көріп  қазақ  жасағының  ішіндегі 
батырларды да намыс қысады. Бірақ, тастың салмағы да ауыр, бітімі 
де көтеруге ыңғайсыз. Не істемек керек? 
Осы  кезде  ортаға  белін  бекем  буып,  шекпенін  шешіне  тастай 
Барақ  батыр  шығады.  Әруағын  шақырып,  білем-білем  жұдырығын 
ысқылап  ортаға  қарай  суырылып  шыға  береді.  Білегін  қайыспен 
орап, алақанын құммен ысып дайындық қылады.  «Әуп!» дегенін ел 

 
163 
естиді.  Одан  соң  тасты  иығына  салғанын  байқап  қалады. 
Арқасындағы түгінің ұзарып кеткенін көріп қалады. Тасты емпеңдей 
көтеріп  төбе  басына  шығады.  Дүрс  еткізіп  тастайды.  Сол  кезде 
арқасындағы терісінің созылып барып тарс ете қалғанын байқап, ел 
жағасын  ұстапты.  Сонда  батырдың  түгін  тартып,  терісін  созып, 
жауырынына  тасты  жатқызып  тау  басына  қойтасты  қиналмай 
жеткізген ерлігін елі жыр қылыпты. 
-  Таяныш  қылдым  түгімді,  жеткіздім  қойтас-жүгімді,  -  деп 
мақтан  қылған  екен  бабамыз,  -  дейді  Болат  ағамыз.  –  Бұл 
Қаратаудың  күнгей  бетіндегі  «Ойжайлау»  деген  жерде  болған 
уақиға  екен.  Осыны  бала  кезімде  естіген  едім.  Соны  айтудың  сәті 
бүгін түскенін қарашы, - деп қуанып отырды. 
Бабамыздың  осындай  ерлік  жайын  Бөкең  ағай  осылай  жырлап 
еді.  Ол  күндер  де  тарих қойнауына  сіңіп  барады.  Өткеннен  жеткен 
салауат осы. 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: