Нұрлан Рахымжанов

 
1 
 
Нұрлан 
Рахымжанов 
 
 
 
 
 
Жетіқоңыр: 
Жиделі және Жайылма 
 
 
Бірінші кітап 
 
«Бабалар салған соқпақ жол» 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Айтұмар» баспасы 
2013 жыл 

 
2 
ББК 84 Қаз 7-44 
Р 16 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бұл  кітапта  «Еліңнің  тарихын  білмесең,  еліңнің  мұңын 
білмейсің» дегенді ұстанған тарих зерттеушілерінің жолын қуып, бір 
атадан  тараған  елдің  кешегі  өткен  тарихын,  ел  аузындағы  тарихи 
аңыздар  мен  естелік  әңгімелерін  жинақтап,  бұрын  баспа  бетін 
көрген  дүниелермен  тұздықтап,  жинақтаған  автордың  зерттеуі 
жинақталған. 
Кітап бірнеше томнан тұрады. Сіздерге ұсынылып отырған бұл 
кітапта  Тама  тайпасының  Дәулеткелді  атасының  қазіргі  Қарағанды 
облысы  Жаңаарқа  ауданы  Шәбден  Ералиев  (бұрынғы  Жиделі 
ауылы)  және  Жамбыл  облысы  Сарысу  ауданы  Жайылма 
ауылдарында орналасқан ұрпақтарының тек-тарихы шертіледі. 
 
84 Қаз 7-44 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ISBN 978-601-241-221-5 
 

 
3 
 

 
4 
Біз, қазақтар - өткені бұлдыр, 
 келешегі бұлыңғыр халық емеспіз. 
 Нұрсұлтан Назарбаев. 
 
 
Кіріспе орнына 
 
Биссимиллахи-рахман-ир-рахим! 
«Алаш»  тарихи-зерттеу  орталығының  президенті  Хайролла 
Ғабжалиловтің  2012  жылғы  9  ақпандағы  «Ана  тілі»  газетінің  №6 
басылымында жарық көрген сұқбатында мынадай сөздер бар еді: 
«Бір  мемлекеттің  иесі  болып  отырған  халықтың  тарихын  жазу 
үшін  оның  құрамын  зерттеу  керек.  Қазақтың  тамыры  –  рулық 
жүйеде емес пе? 43 атадан тарайтын рулар: 12 ата – Ұлы жүз, 6 ата – 
Орта жүз, 25 ата – Кіші жүз. 
Ата-бабаларымыздың салт-дәстүрі мен елінің тарихын санасына 
сіңіріп  өскен  жас  ұрпақ  азамат  болғанда  Отанын,  ұлтын  ешқашан 
сатып, тастап кетпейді, қазіргі кейбір шенеуніктерге ұқсап дүниенің 
құлына айналмайды. 
Руыңды  құрметтемей,  қасиет  тұтпай  ұлт  патриоты  бола 
алмайсың. 
Қазақтың руын құрметтеуі, оны мақтан тұтуы, асыл қасиет деп 
білемін.  Өткен  ғасырлардағы  жоңғарға  қарсы  соғыста  әрбір  ру 
батырлары өз руларының ұранын айтып, дұшпанға атой салған. 
Тарих ғылымы жалпыхалықтық деңгейде болу керек қой. Әрбір 
қазақтың  үйінде  тұратын  тарих  кітабы  әлі  жазылмай  жатыр.  Әрбір 
оқушы,  әрбір  студент,  әрбір  қойшы,  әрбір  инженер  оқып,  рухы 
көтеріліп,  білім  алатын  тарих  кітаптары  болуы  керек.  «Бабаларым 
мынадай  екен  ғой»  деп,  рухтарын,  отаншылдық  қасиетін  көтеретін 
тарих жазу керек. Қазіргі біздің тарихымызды тарихшыларымыздың 
әлсіздігінен  жазушылар  және  басқа  сала  мамандары  жазып  жатыр. 
Мысалы,  Ілияс  Есенберлин,  Олжас  Сүлейменов,  Мұхтар  Мағауин, 
Софы  Сматай,  Қойшығара  Салғараұлы,  Ақселеу  Сейдімбековтер 
сияқты тарих ғылымына өзге мамандықтан келіп, баға жетпес еңбек 
сіңірді. 
Өзге  мамандықтан  тарихты  зерттеуге  келгендер  жиі 
ұшырасады.  Мәселен,  Болатбек  Нәсенов  деген ағамыз,  Алла  тағала 
күш-қуат  берсін,  бұрын  Республикалық  салық  инспекциясын 

 
5 
басқарған, кейін зейнетке шыққаннан соң өз қаражатымен Ресейдің 
мұрағаттарынан  дерек  жинап,  12  том  кітап  шығарды.  Тап-таза 
дереккөздері. Енді және 15 том кітапты шығарғалы жатыр. 
Қазақтың  рулық-тайпалық  тарихын  терең  білген  азамат  бөтен 
жұрттың  алдында  өзінің  ұлтын  қорғап  қалуға  белсенді  жұмыс 
істейтін болады». 
Жоғарыдағы  сұқбатта  айтылған  сөзге  қосып-аларымыз  жоқ. 
Жөн. Біз де осы жолды ұстандық. 
Ия,  қазақтың  әрбір  істі  қолға  алғанда  «Біссімілла»  деп,  әңгіме 
қозғарында  «Әлқисса»  деп  бастайтынын  білеміз.  Біссімілла  деп 
қолға  қалам  алып,  әлқисса  деп  жазуды  бастаған  бұл  тірліктің  шеті 
мен  шегін  таппай  қиналдым.  Жазған,  жиған  дүнием  осындай  кітап 
парағымен  1500  бетке  жуықтады.  Содан  соң  тоқтап  аял  қылдым. 
Оған  себеп  -  таразылау,  топшылаудың  қиындыққа  түскені. 
Сәрсенбекұлы Болат ағайдың осы кітапты бастарда айтқан сөзі еске 
түсті. 
«Әй,  Нұрлан-ай,  сен  өзіңе  таңсық,  бұрын  қолға  алмаған  тың 
жерге түрен салып отырсың. Сен кешегі күнді ғана жазба. Жаза-жаза 
келіп, қазіргі уақытты жаз. Мысалға, өзіңнің әкең Сұлтекең туралы 
мен  көптеген  қызғылықты,  тәлімі  көп  әңгімелерді  айтып  бере 
аламын. Сен, бұл кітапты кішкене ғана жұқалтаң болса да, бірнеше 
кітап  етіп  жаз.  Назардың  заманы,  Байболаттың  заманы,  Баянның 
заманы,  Тасыбайдың  дәуірі,  Ерубай,  Көшектің,  Бегұлының  заманы 
деп  әкел де, кеңес  өкіметіне  тіре. Бергі жағы  анық  та  танық болып 
шыға келеді. Сені әзір ешкім танымайды. Осылай бөлек-бөлек кітап 
етіп шығарсаң, біріншісін оқыған жұрт екінші кітабыңа өздері үшін 
ұмтылатын болады» дегенде: 
«Қойыңызшы.  Мен  соны  турамыштамай  бір-ақ  кітап  қылып 
жаза салмаймын ба» дегенмін ғой. Шама жетпеді, уақыт тапшылық 
қылады.  Адамдардың  тілін  таба  алмадым.  Жол  қаражаттан 
қысылдым.  Оны  тапсам,  көліктен  қысылдым.  Оны  тапсам,  артта 
қалып бара жатқан отбасыма алаң болдым. Жұмысты тастап үш жыл 
осы кітапты жазамын деп жүріп, қаржылық қиындықтарға тап бола 
бердім.  Қаржының  тапшылығы  –  өз  болашағыңа  балта  шабуға 
апарып ұрындырады екен. 
Осы кітапты бастарда, тәуекел деп тас жұтып, белді бекем буып 
қауырт  жазуға  отырдым.  Сонда  алғашқы  апта  бойы  ұйқыға  жатар 
алдында  төсегімнің  басында  Барақ  бабамның  үйдің  төбесін  тіреп 

 
6 
көзі  оттай  жанып  тұрғанын  көрумен  болдым.  Көзімді  ашсам  да, 
жұмсам да көріп жүрдім. Ұйықтасам түсімде, оянсам өңімде көретін 
болдым. Қарасұр, бойшаң, жауырынды, көзі шоқтай жанып, басында 
дулыға,  дулығасының  маңдайында  үш  қауырсын  секілді  кекілі  бар 
бабам  менің  ұйқымның  күзетінде  тұрды.  Түнімен  әңгімелерді 
шертеді,  ұстай  алмай  қиналып  жүрдім.  Кейде  оянған  бетте  сол 
әңгімелерді  жазып  та  алып  жүрдім.  Кейініректе  де  аса  қатты 
қиналған сәттерімде түсіме кіріп жүрді. Барақбай  - Барақтың бейіті 
ме екен деп ойланып жүрген кезім еді, түсіме еніп, өзіне ас беруді, 
берілер  асты  ұйымдастыруды  табыстағандай  болды.  Осының 
барлығы тегін емес, тектен тек емес деп ойлаймын. 
Жер шолып, ат шалдырып, Арқа жеріне, Жаңаарқа және Ұлытау 
аудандарына  төрт  мәрте  сапар  шектім.  Талас  ауданына,  Созақ, 
Түлкібас, Бәйдібек аудандарына, Тараз, Алматы, Астана қалаларына 
жол  тарттым.  Талай  жанмен  таныстым,  талай  жаннан  бата  алдық. 
Талайдың  арманы  болған,  атасының,  бабасының  тарихын  қозғап, 
әруақтарды  қайта  тірілтуге  құштар  жандардың  тілектестігі 
арқасында  осы  кітап  жазылды.  Жәйремдік  Құтжанов  Серік 
Әубәкірұлы деген бауырымыз: «Мамытбек деген кісі Ерубай туралы 
көп  айтушы  еді.  Соларды  жинақтап  жазып  шықсаңыз.  Соның 
негізінде Ерубай туралы кино түсірілсе тамаша болар еді-ау» деп ой 
қозғайды.  Бұл  да  ойға  түйген,  келешекке  артылған  бір  жүк. 
Тиянақты дүниенің сәтіне тап болғай! 
Байболат,  Бақ,  Құлшыораз,  Барақ,  Сыбақ,  Жанақ,  Бұзау 
батырлар туралы деректерді өз қал-қадірім жеткенше жинақтап, осы 
кітапқа енгізіп отырмын. Деректер аз, дәйектер тіптен жоқ десеңіз де 
болады.  Қиыннан  құрастырып,  халықтан  сұрастырып  жазып 
шықтық. Әлі де дамыту, арғы қарай іздене бермек ойда бар. 
Осы  жазылып  отырған  кітапты  нешеме  атадым.  Алғашында 
«Жайықтан  Жайылмаға  дейін»  деп  атасам,  кейіннен  «Ұраным:  
Қарабура-Ерубай!»  деп  те  атамақ  болдым.  Ойлана  келе  тоқтаған 
жерім  -  «Жетіқоңыр:  Жиделі  және  Жайылма»  болды.  Кешегі 
Жетіқоңыр  жерін  жайлаған  бүтін  бір  ауылдың  тарам-тарам  жолға 
түскен  ұрпақтарының  негізгі  екі  қазығы  –  Қарағанды  облысы, 
Жаңаарқа ауданы, Жиделі колхозы (қазіргі Шәбден Ералиев ауылы) 
және  Жамбыл  облысы,  Сарысу  ауданы,  Жайылма  ауылында 
орналасқандықтан  солай  деп  шештім.  Бұл  кітап  бес,  әлде  алты 
томнан  тұрса  керек-ті.  Себебі,  жиналған  деректер  соған  мегзейді. 

 
7 
Бұл  кітапқа  1100-1771  жылдар  аралығында  өмір  сүрген  біз  білетін 
бабаларымыз  туралы  әңгімелер  енгізілді.  Келесі  кітапта  осы 
бабалардың  кейінгі  буыны,  1695-1750  жылдарда  туған  перзенттері 
туралы енгізілмек. 
Осы  кітаптың  атауын  алғашқы  томын  (бірінші  кітап)  «Бабалар 
салған  соқпақ  жол»  деп  қойып  отырмын.  Бабаларымыздың 
туралықпен  жүргендігі,  солардан  дарыған  мінез,  солардың  рухы 
жолымен  жүруді  көздеп  қойған  атау  бұл.  Ор  өзені  бойынан 
оңтүстікке,  Сыр  бойына,  Жетіқоңыр  даласына,  қазақ  тарихына  жол 
салған қайран бабалар соқпағы. 
Осы  кітапқа  қажетті  материалдар  іздеу  жолында  бірнеше 
жылдар  бойы  Қазақстанның  сары  даласын  бірге  аралап,  жолсерік 
болған Дүзкенов Қалдыбек Кәрімжанұлының, ескіден жеткен аңыз-
әңгімелерімен  бөлісіп,  таразылау  жолында  берген  кеңестері  үшін 
Шаханұлы  Беркіннің,  алтын  уақыттарын  бөліп,  кітапты  сан  мәрте 
парақтап,  бағыт-бағдар  нұсқаған,  келелі  кеңестер  берген  Тайжан 
Бақтияр  Байділдәұлының,  Рахымжанов  Біржан  Сұлтанұлының 
ересен еңбектерін ерекше атап өткім келеді. 
Сонымен  қатар,  менің  танымал  болмағандығыма  қарамастан, 
түсіністік  танытып,  өздерінің  әңгімелерімен,  қолдарындағы 
деректерімен бөліскен, жол қаражаттан көмек берген жанашыр дос-
жаранға, туыстарға алғыстан басқа айтарым жоқ. Ата-баба тарихын 
танып-білу  жолындағы  істеріңіздің  қайтарымы  Алладан  болсын! 
Баршаңыздың 
шаңырағыңызға 
шаттық 
орнасын! 
Өмірде 
қиыншылық көрмеңіздер. Алла жолдарыңызды ашсын!  
 
Автор 
 
 
 

 
8 
Кітаптың бастауы 
 
Жеті атасын білмеген, 
 оты өшкен күлмен тең. 
 Атаның тілін жаттаған,  
алуа, шекер, гүлмен тең. 
Қанат Бесбаев, шежіреші. 
 
Болашағына сенбейтін халық - 
тарихына терең бойламайды. 
Халық нақылы. 
 
Нұрын  шашып  күн  де  шықты.  Киелі  Қаратаудың  сілемдері 
таңғы  шұғыламен  шағылысып,  күнге  қарығып,  шыңылтыр  мұзға 
ұқсағандай, шынымен қапталған сиқырлы әлемдей алыстан көрінеді. 
Теріскей  беттен  Келіншектау  сілемдері  мұнартып  бір  сәт  көз 
алдыңнан жалт ете көрініп жоқ болады. Қасиетімен барша қазақтың 
алтын  бесігіне  айналған  Қаратаудың  етегін  ала  жайғасқан 
«Жайылма»  ауылының  бір  шетін  ертеден  аңыз  болған,  кешегі 
Кенесары ханға өткел бермей тасып жататын Шабақты өзені жанай 
өтсе,  екінші  бір  шетін  көктемнің  тасқынында  долдана,  есіре  ағып 
өтетін Бүркітті өзені жағалай өтеді. Дегенде табиғаттың тасқынды да 
берекелі  суларын  ғылымның  ізденістері  арқылы  -  бірін  «Ынталы» 
үшін  деп,  екіншісін  «Бүркітті»  үшін  деп  су  қоймаларын  жасап, 
тоғандап  байлап  буып  тастағаннан  соң,  алда-жалда  ылғал  мол 
болған  жылдары  ғана  арнасын  сызып,  кейде  жырып  өтетін  қайран 
өзендерім,  бір жері  ұлғайып,  екінші бір  жері  көміліп  бара жатқаны 
ешкімге де өтірік емес-ау. 
Қаланың  қазағы  болмасақ  та,  ауылдың  қазағы  болған  соң, 
Қаратаудың  теріскейінен  соғар  таңғы  салқын  желімен  тыныстап, 
шөлейтті  жердің  құрғақ  ауасынан  жұтып,  топырағы  киелі,  елі 
кемелді болған Жайылманың бір баласы, бел баласы болып осынау 
басталған үлкен тірлік туралы, өзім туралы, ата тегім туралы, келер 
ұрпаққа  шыққан  тегімен  мақтанатындай  рухани  дүние  болар  деген 
оймен  жаза  бастаған  кітаптың  тарихын  ойланып  та  тұрған  жайым 
бар. 
Ертеректен,  бала  кезімнен  әңгімеге  үйірлеу  болып,  екі  адам 
әңгімелесіп  отырса  қасына  отыра  кетіп,  олардың  әңгімесін 

 
9 
тыңдағанды  ұнататын  едім.  Жақсы  бір  хикаяттар,  есте  қалар 
оқиғалар  болса,  сол  әңгімені  кейіннен  есіме  түсіріп  сол  оқиғаның 
ішіне  өзімді  қойып,  оқиғаны  өз  бетімше  өрбітіп  елестетуге  тіптен 
ынтық 
болдым. 
Мектеп 
табалдырығын 
аттағанға 
дейін 
нағашыларымның  қолында,  Ошақтының  Тасжүрек  деген  елінде 
болдым.  Нағашы  әжем  Ағыбайқызы  Тәжікүл  маған  бар  аналық 
қамқорлығын  көрсетіп,  бір  жарым  жасымнан  бастап  бағып  қақты. 
Сол  ауылдың  ағасы  болып,  уағында  еліне  сыйлы  болған 
Шынбатырұлы  Омардың  шаңырағы  болғаннан  соң  ба,  әлде  аралас-
құраласатын  адамдары  солай  болып  келе  ме,  бұл  үйге  мен  үшін 
оншалықты  таныс  та  емес  адамдар  көптеп  келіп  жататын. 
Шалдардың  ескілікті  әңгімесі,  нағашым  Төлеудің  солармен  әңгіме-
дүкен құрып  отырып  онды-мұндыны,  өткен-кеткенді  сұрай  отырып 
сұхбат құруы біртүрлі қызық болып көрініп жүрді.  Мектеп жасына 
жеткеннен соң мені өз әке-шешеме табыстап, бестен алтыға қараған 
шағымда  Тасжүрек  емес  -  Тама,  оның  ішінде  Барақ  деген  елдің 
баласы екендігімді білдірді. Дегенмен оны да мойындай қоймай, он 
төрт-он  беске  келгенше  Тасжүрек  еліне  деген  адал  көңілімді 
ұстанып  келдім.  Уақыт  өтіп,  Тама  елінің  ұланы  екенімді  толық 
ұғынғаннан  кейін  де  ол  ауылды  қимай  көп  жүрдім.  Барыс-келісім, 
нағашыларым  тұратын  «Түгіскен»  -  бүгінгі  «Тоғызкентте»  жүруім 
көп болды. Екі елді тел емдім. Екі елдің ұстаным, бітімін білген соң, 
екі елді салыстыра жүретіндей болдым. 
Осылай  жүргенімде  Барақ  елінің  қарияларының  бірі,  әңгіменің 
майын тамыза айтатын атамыз Шоламанов Тұрғанның әңгімелеріне 
әуестігім ұстады. Ол кісінің көпшілік жиналған жерде жүгініп отыра 
кетіп  айтатын  ескілікті,  ғибраты  мол,  кешегі  өткен  батыр 
бабаларымыз,  пайғамбарлар  мен  машайықтар,  бақсылар  мен 
дәруіштер туралы әңгімелерін ұйып тыңдап жүрдім. Көршілес қатар 
отырған  Байболаттан  тарайтын  Сәрсенбекұлы  Болат  ағамыздың 
қызғылықты әңгімелерін, мысқылды сөздері де мені әңгіме иіріміне 
көп  тарта  берді.  Өз  бетімше  әңгімелер,  өлең  шумақтарын  жазып, 
қарым-қабылетімді байқап көріп, естіген әңгімелерімді айтып көріп 
жүрдім. Бірақ, менің әңгімелерім ол кісілердің әңгімелеріндей жатық 
шықпады,  олардың  айтқан  әңгімесін  жарым-жартылай  ғана  ұғып 
қалғанымды біліп өкініп те, опынып та жүрдім. 
Уақыт  зымырап  өтіп  жатты.  1996  жылдың  23  ақпаны.  Бұл 
күннің  менің  өмірімде  үлкен  өзгерістер  әкелгенін  қазір  түсініп  те, 

 
10 
түйсініп  те  жүрмін.  Әңгіме  әлеміне,  шежірелік  әңгіме  әлеміне  жол 
салды,  көкірек  қуысында  жатқан  іңкәрлік  сезімімді  оятқандай 
болды. Қаламымды ұштап, әңгімешілдер қатарында еркін отыруыма, 
пікір таластырып, өз ойымды жеткізуіме салынған соқпақ болды. Ол 
кезде әкем Рақымжанұлы Сұлтан - Сарысу аудандық мәслихатының 
хатшысы  болып  қызмет  істейтін.  Сонымен  қатар  «Қарабура» 
Республикалық  қайырымдылық  қорының  Сарысу  ауданындағы 
хатшысы  ретінде  қоғамдық  жұмысты  қоса  атқаратын  еді.  Ол 
жұмыстың басында жүрген Қожагелдиев Амангелді - Таманың Жөгі 
атасының ноқта ағасы – Молдас елінің арқалы да, бүкіл Тама еліне 
еңбегі  сіңген,  Тама  болысын  құрған  уақыттағы  толмай  қалған  үй 
санының  үш  жылғы  салығын  көтерген  Жидебай  байдың  ұрпағы. 
Әкем (әдетте біз үй ішінде көке деп атаймыз) «Қарабура» қорының 
отырыстарына  Амангелді  қария  екеуі  барып  қатысып  жүретін.  Өзі 
кейіннен: 
-
 
Бізді  кім  қай  уақытта  орнымыздан  босатып  кеткенін  кім 
білсін?! Бозжігітов Жақсылық (Таманың Есентай бұтағынан) бәріне 
еге  бола  кетіпті.  Ол  кісімен  таласқан  жоқпыз.  Айтып  көрдік, 
«Таманың  үлкені,  сөзі  өтімдісі  мен  емес  пе»  дегендей  ыңғай 
танытқан  соң,  ол  кісіге  жол  бердік.  Дегенмен,  осы  қорды  құрған 
уақыттағы,  насихаттап  ауыл-ауылды  аралап  түсінік  жұмысын 
жүргізген,  ел  жағалаған  еңбегімізді  еш  қылып  кетті,  -  деп  айтып 
отыратын. 
Бұл күнде көкем де, Жақсылық атамыз да, Амангелді әкеміз де 
о дүниелік болып кетті ғой. Ағайын-туыс болып әруақтың жолында 
еткен еңбектерінің сауабы тиіп жатқан-ақ шығар деп те ойлаймын. 
Сонымен,  1996  жылдың  23  ақпанында  көрші  Созақ  ауданынан 
екі кісі келіп үйге түсті. Бірі – Барақ әулетінің сол уақыттағы үлкені, 
Шолаққорған кентінде тұратын Түймебайұлы Жұмағұл деген атамыз 
екен де, екіншісі «Қарабура» қорының жұмысына атсалысып жүрген 
адамдардың  бірі,  Созақ  өңірінің  тарихын  зерттеуші-ұстаз,  Барақ 
ауылына  жиен  Тәбірізұлы  Сүлеймен  деген  қария  екен.  Жұмағұл 
атамыз: 
-
 
Мына  жиен  -  кешегі  Ноғай  ишанның  ұрпағы,  Тәбіріз 
жездеміздің  баласы.  Аты  -  Сүлеймен.  Нағашыларыммен  таныстыр 
дегеннен  соң  ертіп  келіп  отырмын.  Сенің  жақын  жиенің,  -  деп 
қалтасынан шежірелік кесте сызылған қағаз парағын алып шықты. 

 
11 
Көкем  ол  кісілермен  біраз  сұхбат  құрып  отырды.  Сүлейменді 
«Қарабура» қорының мәслихаттарында көріп жүргенін, етене таныс 
болмағанымен жүзтаныс болып қалғандығын айтып: 
-
 
Сіздердің  сауалдарыңызға  жақсы  бір  жауап  қатайын.  Ақыры, 
нағашыңызбен  танысуға  келсеңіз,  біраз  адамдарды  жинайын,  -  деп 
сол  уақыттағы  ауылдың  әңгіме  айтатын,  көпті  көрген  қарияларын 
үйге шақырды. 
Қой сойылып, ет асылып жатыр. Жарықтың уақытпен берілетін 
шағы. Бір әңгіме май шамының аясында өтсе, екінші бір сәті электр 
шамы  аясында  өтіп  жатты.  Әңгіме-сұхбатқа  бірқатары  бұл  күндері 
марқұм болып кеткен, бірқатары әлі күнге бар, Барақ ауылының сол 
уақыттағы  үлкен  қариялары,  аталарымыз  Орақбайұлы  Айтжан, 
Қуандықұлы  Төлежан,  Дәуренбеков  Қасымжан  Қидуанұлы, 
Шоламанов  Тұрған  Жәпелұлы,  әкелеріміз  Ақбаев  Ордабек 
Оңдыбайұлы,  Дүзкенұлы  Кәрімжан,  Дүйсенов  Сайлау  Серікұлы, 
ағамыз  Сәрсенбекұлы  Болат,  көкем  (әкем)  Рақымжанұлы  Сұлтан, 
анам  (үй  ішінде  тәте  дейміз)  Омарқызы  Мырзакүл,  тағы  да  басқа 
кісілер  болды.  Жақсы-жақсы  әңгімелер  шертілді.  Ел  арасында  аса 
көп айтыла бермейтін, осы мәслихатқа қатысып отырғандардың өзі 
бір-бірінен алғаш рет естіп отырған көптеген хикаялар, қызғылықты 
әңгімелер  айтылды.  Сүлеймен  жиен  қалтасынан  қойын  кітапшасын 
алып,  әңгімелерді  түртіп  отырды.  Зердесіне  түйіп  отырды.  Ол 
кісілерден  қалыспай  мен  де  жазып  отырмын.  Әңгіме  аяқталып,  ет 
желініп,  шай  ішілді.  Дастарханға  бата  қайырылды.  Ел  орнынан 
тұрар кезде Сүлеймен жиен: 
-
 
Нағашыларыма  аталары  Барақ  туралы  әңгімелеріңді  қайта 
сыйлайын.  Барақты  қайта  тірілттік.  Енді  осы  әңгімелеріңнен 
айрылмаңдар, - деп әзілдеп жатты. 
Ел  күліп,  жиендеріне  ризашылық  білдірді.  Созақтан  келген 
кісілер  ертесіне  қайтып  кетті.  Әңгімеге  ниетім  ауып  мен  қалдым. 
Естіген  әңгімелерімді  Болат  ағама  қайта  айтызып,  қайта  жазып 
алдым. Ол кісінің зерделілігі, естіген әңгімесін үтір-нүктесіне дейін 
аунытпай  айта  білуі  ерекше  еді.  Осынысын  дұрыс  пайдалана 
білгендей болдым. 
Келер  жылы  1997  жылдың  3  қаңтарында  Сүлеймен  жиен 
Қарағанды  қаласында  басылып  шыққан  «Қарабура  әулие»  атты 
танымдық  зерттеу  еңбегін  әкеліп  көкеме  беріп  кетті.  Онда  біздің 
үйде айтылған әңгімелерден біршама әңгімелер енген екен. 

 
12 
Осы  екі  аралықта  көкем  мен  Төлежан  атам  «Барақ  ата 
ұрпақтары»  деген  атпен  шежірелік  кітап  шығаруға  бел  байлады. 
Онда  шежірелік  кесте  мен  Барақ  әулетінің  әңгімелері,  елеулі 
тұлғалары  туралы  естеліктер,  өмірбаяндарға  орын  бермек  болды. 
Осындай еңбек етіп Барақ әулетінің шежірелік кестесін түзіп жүрген 
уақыттарында  ауылымыздың  азаматы,  бұл  күнде  бүкіл  Алаш 
баласының  аяулы  ұлына  айналған  Пернебай  Дүйсенбин  ағайымыз 
(бұл  кісі  Шеркештің  Жақсылық-Алшын  аталығынан)  «Үркердей 
болып  көшкен  жұрт...»  деген  атаумен  тарихи,  танымдық,  деректік, 
шежірелік,  әдеби  туындысын  жазуға  бел  байлап  ауыл-ауыл,  жер-
жерге жарнама парақтары мен бюллетень-газеттерін тарата бастады. 
Осы сүреңде бұл кітап аяқталмай қалды. 
Бұрыннан  жинап  жүрген  әңгімелерімді  анда-санда  алып  оқып, 
қарап қоямын. Пернебай ағайға жазып беруге ұялып та, қымсынып 
жүрдім.  Осы  әңгімені  айтушылар  өздері  айтып  жүрген  әңгімелерін 
өздері  жазып  беретін  шығар  деген  де  ой  болды.  Жазба  әңгімелер 
қоры  уақыт  өте  ұлғая  берді.  Пернебай  ағай  ел  жағалап  әңгімелерін 
жолдауды  өтінгенмен,  елді  жинап  әңгімені  өз  ауыздарынан  жинап 
алуға  мүмкіндігі  де  болмаған  сыңайлы.  Кейін  кітапты,  «Үркердей 
болып  көшкен  жұрт...»  еңбегін  оқып  отырғанымда  үлкен  де 
ауқымды  істің  ешқайда  мойын  бұрғызуға  мүмкіндік  бермегенін, 
ауыр  да  мехнатты  еңбек  болғанын  түйсіндім.  «Әттең-ай!»  деп  өзім 
жинап  жүрген,  ел  арасында  айтылып  жүрген  мен  білетін 
әңгімелердің осы үлкен кітапқа енбей қалғанынан өкініш білдірдім. 
Өзімнің  ұялшақтығыма,  жасқаншақтығыма  қынжылыс  білдіре 
бердім. 
Осылай  жүргенде  2008  жылдың  28  желтоқсаны  келіп  жетті. 
Төлежан  атам  Барақ  әулетінің  Жайылма  ауылы  мен  Жаңатас 
қаласындағы  өсіп-өнген  аталарынан  бір-бірден  өкілдерін  шақырып, 
үйінде дәм берді. Бұл мәслихатқа Барақтың үлкен атасы, ноқта ағасы 
деп Дүйсенов Сайлау Серікұлы әкемді, Қарауыл ата ұрпағынан деп 
Шоламанов 
Тұрған  Жәпелұлы 
атамды,  Барақтың  сыйлы 
шаңырағында  отыр  деп  Орақбайұлы  Орынбасар  атамды,  Қойбақ 
батырдың  ұрпағы  ғой  деп  Қыздарбекұлы  Тотанбай  атамды,  Кейкі 
атаның  ұрпағынан  деп  Үсенұлы  Әбдірахман  атамды,  Құланбай 
атаның  ұрпағы  деп  Байболұлы  Алпысбай  атамды,  Дікіл  атаның 
әңгімеші  адамы  деп  Дәукенов  Ордабай  Зікірияұлы  ағайды,  Тұяқ 
балаларынан  деп  әңгімеге  үйірлеу  деген  болуы  керек  мені  -  яғни, 

 
13 
Сұлтанұлы  Нұрланды, Шындәулет  атаның,  Қылыш  Атаның  ұрпағы 
деп  Бәйешұлы  Шегетай  атамды,  Шінтек  атаның  ұрпағы  деп 
Сүйінбаев  Төлеутай  Ібітайұлы  атамды,  бүгінгі  күнде  өліп  кетпей, 
өмір сүріп жүргенім Елеш атам арқасы деп, ата баласы деп Елешұлы 
Төлеутай  ағамды,  Әзберген  ата  ұрпағы,  Тіленші  баласынан  өзінің 
інісі  Қуандықұлы  Төлебай  атамды,  Құлшыораз  әулетінен  Жанбай 
ата  ұрпағынан  деп  Оспанұлы  Арқабай  (Жөкен)  ағамды,  Жалаңтөс 
ата ұрпағы деп Елеубайұлы Алпысбай, Жүзжасар ата ұрпағынан деп 
Жақсыбайұлы Базар мен Жанжолұлы Серікбай әкелерімді шақырған 
екен. Осы аталған кісілерден Жаңатастағы кісілер жол тайғақ болып 
орта  жолдан  қайттық,  Жайылмаға  қарай  жүре  алмадық  деп  хабар 
берсе,  ауылдағы  ағайынның  біразы  Оспанұлы  Кенжебек  ағамның 
үйінде  болып  жатқан  қызықшылықты  қиып  келе  алмады.  Келген 
кісілер  Тұрған  атам,  Сайлау  әкем,  Ордабай  ағам,  Төлеутай  ағам, 
Төлебай  атам,  Серікбай  әкем,  Төлежан  атам,  Төлежанұлы  Толыбай 
інім және мен болдым. 
Талай  әңгіме  шертілді.  Мол  дастархан  жайылды.  Ақтам 
ауылынан  бір  сиыр  сатып  алып,  үйітіп  сойған  екен.  Еттің  де, 
құйқасының да дәмі бір ерекше тілді үйіреді. Шай ішіліп, Төлежан 
атам  өзі  зерттеп,  түгендеп  шыққан  «Барақ  ата  ұрпағы»  атты 
шежірелік  кітабын  елге  таныстырды.  Компьютерлік  нұсқа  түрінде 
басылып шыққан екен. Шежірені Төлежан атамның айтуы бойынша 
кестеге  түсірген  Сұлтан  Рақымжанұлы  деп  көрсетілген.  Осылай 
отырып: 
-
 
Мына  кітапқа  қуана  білуіміз  керек.  Атасын,  өзінің  шыққан 
тегін білмейтін жастар арамызда өте көп-ақ. Рас, бұл еңбек ертерек 
шығуға  тиісті-ақ  еді.  Шамалы  кешікті.  Пернебай  ағайдың  кітабы 
шығып  кетті.  Бірақ,  оған  қолы  жетпеген,  алуға  қаржысы  толмаған 
жандар  болса,  мына  шежірелік  кесте  оларға  үлкен  өмірлік  азық 
болары  сөзсіз.  Дегенмен,  бұл  кітаптың  қосымшасы,  әңгімелері  мен 
естеліктері  кемшін  болып  тұр.  Кеше  неге  Пернебай  ағайдың 
кітабына  бүгін  осында  отырып  айтқан  әңгімелер,  әншейінде  «Анау 
менің  бабам,  атам  былай  депті.  Былай  істепті»  деп  айтатын 
әңгімелерімізді бермегенбіз. Неге, жазып бермедіңіздер, - деп әңгіме 
бастадым. 
-
 
Ай,  Нұрлан-ай,  -  деді  Тұрған  атам  осы  кезде.  –  Сенің  де 
айтқаның  дұрыс  шығар.  Бізден  жазушы  шықпады  ғой.  Біз 
айтушымыз,  жазу  қолымыздан  келмейді.  Пернебай  бізден  сұхбат 

 
14 
алмады.  Сұхбат  алса,  айтар  едік.  Әзірге  біздің  көкейімізде, 
санамызда  өшпей  тұрған  әңгімені  жазып  алатын  адам  болмай  тұр 
ғой. 
-
 
Оныңыз  рас,  аға,  -  деді  Ордабай  ағам.  –  Осы  бір  көкірегіңде 
сайрап тұрған ескілікті әңгімені тыңдайтын құлақ та қалмай келеді. 
Шіркін,  бір  жазушы  арамыздан  шықса?!  Соған  әңгімені  баяндап 
берсек,  қандай  жақсы  болар  еді.  Ол  үшін  де  осылай  басымыз 
қосылып  отыруымыз  керек  шығар.  Әңгімені  әңгіме  түртеді  деп, 
біріміз  білмейтін  әңгімені  екіншіміз  түзетіп,  сол  әңгімеден  үшінші 
бір әңгімені шығарып айтар едік-ау. Ол да бір ғанибет тірлік болар 
еді.  Құр  босқа,  әр  қуыста  карта  ойнағанша,  осы  іс  бізге  де  жақсы 
болар еді, - деп тамсанып қойды. 
-
 
Ал,  ендеше  орталарыңыздан  армандаған  жазушыларыңыз 
шықты  деп  есептеңіздер.  Сіздер  айтып  отырыңыздар,  мен  жазып 
отырайын. Осыны, кітап етіп шығарайық, - дедім мен. 
-
 
Ай, Нұрлан-ай, - деді Тұрған атам қабағын шытып, - әңгімені 
кімге  айту  керек.  Білерсің,  білмессің.  Саған  мына  бір  әңгімені 
айтайын, - деп бір әңгімені бастап кетті. 
-
 
Ертеректе  бір  жолаушылап  келе  жатқан  үш  адам  алыстан 
бұлақ  көріп,  шөлдерін  баспаққа  асығып  келе  жатады.  Асығыс  өтіп 
бара жатып байқап қалады, бұлаққа тақау жерде үш адам өліп жатыр 
екен дейді. Кенезесі кеуіп есеңгіреп келе жатқан жолаушылар жан-
жақтарына  қарауға  шамасы  келмей,  келе  суға бас  қояды. Бұлақтың 
салқын  суына  мейірлерін  қандырған,  көздеріне  тіршілік  белгісі 
қайта оралған жолаушылар өліп жатқан адамдарға бұрылып қайтып 
келеді.  Киім  киістеріне,  бет-әлпеттеріне  қарап  олардың  мұсылман 
баласы екендігін байқаған соң, жолаушылардың үлкені тұрып: 
-
 
Бұлар  мұсылман  баласы  екен.  Алла  тағаланың  ризашылығы 
үшін жаназасын шығарып, топырақ астына жасырайық, - дейді. 
Ортаншысы 
үлкенінің 
сөзін 
қостай 
кетеді. 
Сонда 
жолаушылардың кішісі тұрып: 
-
 
Бұлардың  мұсылман  екендігі  даусыз-ақ  болар.  Бірақ,  бұларға 
жаназа  бұйыратын,  бұйырмайтындығын  тексеру  керек,  -  деп 
қарсылық білдіреді. 
«Үлкен тұрып, кіші сөйлегеннен без» деген қағидатты ұстанған 
заман емес пе?! Жасы кіші болса да, өзіне қарсы шыққанына іштей 
ренжіп қалған жолаушылардың үлкені: 

 
15 
-
 
Бірдеңе  білген  соң  айтып  тұрған  шығарсың.  Білсең  тексере 
қой, - депті. 
Жолаушылардың  кішісі  «Құп!»  депті  де,  өлген  үшеуді  бір 
жамбастатып  құбылаға  қаратып  жатқызып  қояды.  Содан  соң  өзі 
атпен тақанып келіп, жоғарыдан тұрып қолындағы найзасын өліктің 
құлағына дәлдеп тастап кеп жібереді. Найза өліктің құлағын көктей 
өтіп,  жерге  бойлап  кіріп  кетеді.  Екінші  өлікке  де  осы  әдісті 
қолданғанда  найза  құлаққа  толық  кірмей,  ұшы  ілігіп  бұлғақтап 
тұрып қалған екен деседі. Үшінші өліктің құлағына найза дарымай, 
сонадай жерге ұшып түсіпті. Сонда жолаушылардың кішісі өз ойын 
тұжырымдай келе былай депті: 
-
 
Бірінші  адам  -  ақпа  құлақ  екен.  Айтқан  сөзді  сол  жерде 
ұмытады. Ісінің бәрі алаң-құлаң. Оған жаназа бұйырмайды. Екіншісі 
– жарты құлақ. Айтқан әңгіменің жартысы құлағына еніп, жартысы 
ағып  кетеді.  Істеген  ісі  көзге  көрінбейді.  Оған  жарты  жаназа 
бұйырады. Ал, соңғысы не айтсаң да қағып алатын құймақұлақ екен. 
Ісі  де  мандырымды,  сөзі  де  орнықты.  Толық  жаназа  осыған 
бұйырады деген екен, -  деп Тұрған атам әңгімесін аяқтады. 
Ел күліп жатыр. Мен түйіліп отырып қалдым. 
-
 
Әрине, әңгімені құймақұлаққа айту керек дейтін шығарсыздар. 
Рас, мен ондай құймақұлақ емеспін. Әл-қадірімше жазамын. Мейлі, 
сіздер бұл әңгімелеріңізді айтпай-ақ қойыңыздар. Ал, ендеше сіздің 
айтып  отырған  әңгімеңіздің  жартысын  кейінгі  балалар  айтады  ма?! 
Оннан бірін айтады ма?! Жиырмадан бірін айтады ма,  - деп Тұрған 
атама қарадым. 
-
 
Жоқ, жүзден бірін де айтпайды. Олардың әңгімесі – ана жерде 
төбелес  болды.  Екі  адам  арақ  ішіпті.  Бір-біріне  мені  сыйлайсың  ба 
депті болып кететін шығар, - деп Тұрған атам мырс ете қалды. 
-
 
Дұрыс айтасыз, аға, - деп Серікбай әкем де қосыла күлді. 
-
 
Ал,  сіздіңше,  кейінгі  балалар  сіз  айтқан  әңгіменің  нешеуін 
айтады, - деп Ордабай ағама бұрылдым. 
-
 
Ой-бой,  Нұрлан-ай,  ол  ата-бабаның  әңгімесін  емес,  кейінгі 
заманның, өздері көрген уақиғаларды айтар, бәлкім. Бұл әңгімелерді 
айтпайды, - деп Ордекең де басын салбыратты. 
-
 
Ендеше,  өздеріңіз  білетін  әңгімелерді  маған  айтпасаңыздар, 
жарыққа  шығуына  қарсы  болсаңыздар,  менен  өзге  ешкім  де 
жазбайды.  Сіздермен  бірге  кетеді.  Онда  солай  ұмыт  болсын,  -  деп 
шалдарды қайрап-қайрап мен отырмын. 

 
16 
Бір  жағы  әңгімені  айтқылары  келмеген  сыңайларына  ызам  да 
жоқ емес. Ордабай ағам отырып: 
-
 
Ескілікті  әңгімеге  үйір  болғаның,  сенің  де  кәрі  құлақ 
болғаның. Басымызды осылай қос, отырып әңгімені айтайық, - деді. 
–  Әйтпесе,  мен  қалай  айтайын.  Мүмкін,  менің  әңгімем  қате  болуы 
да. 
Төлежан  атам  маған  бір,  жиналған  көпке  бір  жалтақтап  қарай 
берді.  Мүмкін,  албырт  та  жалындап  тұрған  бала  мен  ауылдың 
қарияларының  арасында реніш  болып қала  ма  деп  ойлады  ма  екен, 
үн-түнсіз  әрқайсымыздың  бетімізге  кезек  қарады  да  отырды.  Ол 
кісіден сөзімді қолдар деп күткен едім, үмітім ақталмады. Әлде, ол 
кісі де Тұрған атам сияқты мені көтере алмайтын шоқпарды беліне 
байлағалы  тұр  деді  ме  екен,  кім  білсін.  Рас,  онда  отырған  жандар 
түгілі,  жазамын  деп  отырған  менің  өзім  де  осынау  істі  аяғына 
жеткізе алатындығыма толық сенбеген едім. 
Артынша  Төлежан  атам  денсаулығы  сыр  беріп  қатты 
науқастанды. Өмірден күдерін үзіп, талай мәрте көзінің жасына ерік 
беріп,  ата-бабаларын  есіне  алып  жылап  та  жүрді.  Осы  кісі  кетіп 
қалса,  талай  әңгіменің  көмбесі  болған  -  Төлежан  атамның  көмбесі 
қайта  ашылмай,  есігі  сарт  етіп  жабылып  қалатыны  айқын  еді.  Оны 
кейінгі  ұрпақтар  қайтып  таба  алмасы,  солай  жер  астына  сіңіп  жоқ 
болары  сөзсіз  еді.  Менің  де  мазамды  кетірген  осы  жайт  болатын. 
Атамыздың  басынан  күндіз-түні  шықпай  жатып,  әңгімелерін  жаза 
бердім, жаза бердім. Ол кісіден шығып, жағалап бірі ағам, бірі әкем 
болып  келетін  әңгімешілер  -  Үзікенұлы  Көшен,  Дәукенов  Ордабай 
Зікірияұлы,  Жәкенұлы  Төлеутай,  Дүйсенов  Сайлау  Серікұлы, 
Орақбайұлы 
Орынбасар, 
Ақбаев 
Ордабек 
Оңдыбайұлы, 
Сәрсенбекұлы Болат, Шоламанов Тұрған Жәпелұлы, Қыздарбекұлы 
Тотанбай,  Жанжолұлы  Серікбай, Шаханұлы  Беркін,  Орақбаев  Өмір 
Айтжанұлы,  Шағыров  Нұрғали  Орақбайұлы,  әрі  жездем,  әрі  құдам 
Баймаханұлы Адамбай, Маятастағы Қойшыбаев Нұржан Әбілдаұлы, 
Ибаділдаұлы  Манашқа  барып  әңгімелерін  жазып  жүрдім.  Бір 
бармадым,  он  бардым.  Кейбіріне  көңілі  түспесе,  ертеңіне  бардым. 
Бір  әңгімені  үш  бөліп,  төрт  бөліп  алдым.  Әңгімеге  тарттым.  Өзім 
білетін  әңгімені  айтып,  сұхбатқа  шақырдым.  Жақсы  бір  әңгімеге 
кезіксем, үлкен бір іс бітіргендей жаным жай тапты. Түк бітірмеген 
күні  жүнжімедім,  ол  кісі  маған  неге  бұрыла  қоймады  деп 
мазасыздандым.  Тіптен,  көшеде  немесе  жол  үстінде  келе  жатып, 

 
17 
елдің  айтқан  әңгімелерінен  өзіме қажетті  ақпаратты  да іздеп  тауып 
жүрдім. 
Осылайша,  он  сегіз  жылғы  тірлігім  осы  кітапқа  азық  болды. 
Үйде  отырып  жазып  келген  әңгімелерімді  айтып  тәтем  (анам) 
Омарқызы  Мырзакүлден  әңгіменің  жетімсіз  тұстарын  талқылап 
алып  та  жүрдім.  Кейбір  әңгімелерді  толықтыру  үшін  бұрынырақ 
жарық  көрген  кітаптардан  дәйектер  алдым.  Көптеген  жаңылыс 
айтылып  жүрген  хикаяттар  мен  уақиғалар  арасын  сараптадым. 
Әйтеуір,  өзімше  топшылау  жасадым.  Ал,  енді  осы  кітаптың 
беташары деп әкем Сұлтан Рақымжанұлы мен Қуандықұлы Төлежан 
атам  жазбақ  болған  кітаптың  жоспары  мен  алғысөзінен  бастау 
алайық.