Нұрлан Рахымжанов

 
144 
Барақ батыр 
 
Бигелдіден  туған  екі  ұлдың  екеуі  де  ерен,  тас  түйін,  ержүрек, 
тілді, айтқанынан қайтпайтын, білекті жандар болған деседі. Үлкені 
Құлшыораз,  кішісі  Барақ.  Ескілікті  әңгімелерде  «Барақ  батыр 
Абылай ханнан жиырма жас үлкен еді» дегенді айтады. 
Абылай  хан  бізге  белгілі  тарихта  1711  жылы  туған  десетін. 
Бірақ,  соңғы  жылдардағы  зерттеулер  бұл  датаның  қате  есептеуден 
туындағанын айқын аңғартып қалды.  
Тарих  зертетушісі  Зарқын  Тайшыбайдың  «Егемен  Қазақстан» 
газетінің бетінде жарияланған «Абылай орысша жыл есебі бойынша 
1713 жылдың басында туған» атты мақаласында: «Қазақ тарихында 
Абылайдың  туған  жылы  туралы  кейінде  қалыптасқан  1711  жылы, 
1713  жылы  деген  екі  пікір  бар.  Екеуі  де  негізсіз  емес,  бірақ, 
нақтылай түсуді керек етеді. Демек, екеуін салыстыра отырып, қолда 
бар  деректерді  қайта  қарап  көрсек,  Абылай  қазақ  күнтізбесі 
бойынша  1712  жылдың  аяғында,  орысша  жыл  есебі  бойынша  1713 
жылдың басында туған және 1780 жылдың күзінде қайтыс болғанын 
аңдаймыз. Дәлел қайда? Зерттеушілердің сүйенетіні Уәли сұлтанның 
хатындағы: «Әкем, Абылай 69-ға қараған шағында жасында өмірден 
өтті»  деген  сөздер. Бұл  арада  мына  сөйлемді  қағазға  түсірген  Уәли 
сұлтан емес, әрине, оның хатшысы. Орыс тіліне аударғанда, қазақша 
«алпыс тоғызға қараған жасында» деген тіркестің мағынасы «алпыс 
сегіз жаста» болып шығады» дейді. 
Атақты  Мәшһүр  Жүсіптің  «Абылай  ханның  түсі»  атты 
еңбегінде: «Абылай хан ажал жастығына басын қойғанда Бұқарекең 
айтқан екен: 
-
 
Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, ханым-ай, 
Қалыңсыз қатын құштырған, ханым-ай. 
Қайырусыз жылқы бақтырған, ханым-ай, 
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам, 
Сонда да қалар ма екен қайран жаның-ай, - 
дегенде, Абылай хан: 
-
 
Тоқта,  тоқта!  Бұлай  десең,  мен  діннен  шығамын,  сен 
жалғаншы  боласың!  Жиырма  жасымда  таққа  міндім.  Қырық  сегіз 
жыл  қазаққа  хан  болып  тұрдым.  Қанша  жыл  өмір  сүріп  жас 
жасағанымнан  не  пайда,  қазақтың  арқасын  тамға,  аузын  нанға 
сүйегенім  жоқ,  бұл  бір.  Ақ  боз  аттың  құнын  ер  құнына  теңегенім 

 
145 
жоқ,  екі.  Мылтығының  оғын  құралайдың  көзінен  өткізе-тұғын 
мергеннің құнын екі ердің құны дегізгенім жоқ, ұста мен етікшінің 
құнын  қатын  құнымен  бір  бәс  қылып,  жарты  құн  дегізіп  кесім 
кестіргенім жоқ, мұнымен үш. Осы үш арман бойымда кетті, - деген 
екен. 
Ұлы  жұма  күні  қайтыс  болып,  сүйегін  теңге  салып  Хазіреті 
Сұлтанға алып келіп, ақ күмбездің ішіне бір бөлмесіне қойып, тасын 
үстіне орнатты. 
Абылай ханның өлгенін естігенде Жалаңаяқ Әздер үш күн, үш 
түн жылаған екен. 
-
 
Тақсыр, мұнша неге жылайсыз, - деушілерге: 
-
 
Есіл  Абылай  баяғыдан  бері  жүріп-жүріп,  Сарыарқада  өлмей, 
сарттың  қорғанында  өлді.  Енді  хандық  сартта  қалды,  қазақтан  бақ 
кетті, құт қашты, - деген екен» дейді. 
Жалаңаяқ  Әздер  дегенде  еске  түседі.  «Бәйтерек  баба  –  Алып 
бәйтерек.  Ошақты  шежіресі»  атты  кітапта  мынадай  бір  деректер 
кезедседі. 
«Абылай  хан  Шу  мен  Таластың  бойына  барғанда  қазақтың 
өзінен  шыққан  Кіші  жүз  Керейт  сопының  баласы  Жалаңаяқ  Әздер 
деген диуананы Созақта жүрген жерінен шақыртады. 
-
 
Қара  бұлттай  қыбырлап,  құмырсқадай  жыбырлап,  үйіліп-
төгіліп келіп қалған қырғыздардың мұнысы не,  - дегенде Жалаңаяқ 
Әздер  оң  саусақтағы  сұқ  қолын  ұртына  тығып,  қырғызға  қарап  үш 
атыпты. 
-
 
Ал, шаба бер, бәлемнің өзіне бықпырт тиді. 
Қырғыз  бықпырт,  топалаң  тиген  қойдай  ұйлығып  қаша  беріпті 
де,  қазақ  артынан  қуып  Қарабалта,  Соқылықтың  асуына  жеткізбей 
көбін  қырыпты.  Сонда  қырғыз  манабы  Әтеке  жырық  қолға  түскен 
алты  баласының  бірде-біріне  қайырылып  айырып  алуға  жарамаған. 
Сәдір бала басын саудалаумен әзер ауырып алған. Абылай одан әрі 
шаппақшы болған. Мұны естіп Сәдір бала елші жіберген. 
-
 
Абылай Қарабалта, Соқылықтан аспаймын деп уәде беріп, біз 
бір  тайпа  қырғызды  ақ  үйлі  аманат  қылып  берейік,  шаппасын,  - 
депті. 
Қырғыздың Сәру деген тайпа елін көшіріп, Абылайға ақ үйілге 
бергенде, одан аспаймын деп Абылай хан мөр берген. 
«Абылай  аспас  асу»  атанғаны  осылай.  Осылай  қос  басына  бір 
үй  қырғыздан  батырлар  үлес  сыбаға  алыпты.  Әр  дуандағы  Арғын 

 
146 
ішіндегі  қырғыздар  солар  дейді.  Сол  қырғыздың  көбі  Үйсін  ішінде 
қалыпты». 
Жалаңаяқ Әздердің Абылайды жоқтап жылайтындайы да бар. 
Зерттеуші  Азамат  Алашұлы  «Абылай  хан»  атты  еңбегінде: 
«Тәшкентте үш ай жатып, Арқаға қайтуға қасына біраз төлеңгіттері 
менен  үйсін  дулаттың  басты  кісілерін  ертіп  шығады.  Мұны 
Шымкенттегі Ғабдырахман сарт естіп,  Абылай ханға іштерінен кек 
сақтап  жүрген  көрші  шәһәрдегі  сарттарға  хабар  жіберіп  жинап 
Абылайды  қамап  алады.  Ханның  қасындағы  төлеңгіттерінің  көбін 
қырып,  өзіне  қол  тигізуге  істің  соңы  неге  соғарына  көздері  жетпей 
бата  алмапты.  Сонда  Абылай  хан  Арыс  деген  жерде  бір  төбенің 
басына  шығып:  «Қайран  Орта  жүз  бен  Кіші  жүздің  батырлары 
қасымда  болса,  бұл  қорлықты  көрмес  едім-ау»,  -  деп  бармағын 
шайнаған екен. Сол күні Арыстың бойындағы қорғандарда, ғаламға 
аты  шыққан  Абылай  хан  бір  қорғанға  түсіп,  ауырмай-сырқамай 
алпыс  сегіз  жасында  опат  болған.  Найзадан  тең  жасап,  сүйегін 
Түркістан шәһәріне әкеліп қойыпты» деп жазады. 
Осы жазбалардың барлығында Абылайдың жиырмасында таққа 
отырып,  қырық  сегіз  жыл  билік  құрып,  алпыс  сегізінде  дүниеден 
өткенін дәлелдейді. Сонда 1781 жылы дүниеден өткен Абылай 1713 
жылы тумағанда қай жылы туады? 
Барақ батыр Абылайдан жиырма жас үлкен еді дейтін ескілікті 
әңгімелер біршама. Осы есеппен есептегенде Барақтың туған жылы 
1693 жыл болады. Ағасы Құлшыораздың Барақтан едеуір жас ересек 
екендігін  ескеруге  болады.  Себебі,  Құлшыораз  жорыққа  кеткенде 
Барақ  үйіне,  отбасына,  малға  еге  болып  қалады  екен  дейді  ғой. 
Сонда  Барақтан  Құлшыораз  бір  бес-он  жас  үлкен  болар  деп 
топшылаймыз.  Оған  дәлел  айтуға  да  болар,  шамасы.  Бір  дәлел, 
Құлшыораздың  «Қайыр  хош!»  деп  атына  мініп  жөнелгенде 
Барақтың  екі  жігітке  «Із-өкшесін  байқаңдаршы»  деп  тапсырма 
беретін  жаста  екендігі.  Екіншісі  өзі  бойдақ  бола  тұрып,  ағасының 
баласы  Бердене-Қалдыахметті  бауырына  басуы.  Осыдан  келе 
екеуінің арасы аса үлкен еместігі, көп болса бес-он жас аралығында 
болар деген болжам жасауға болады деп ойлаймын. 
Пікірлесіп, әңгімелескен шежіреші қарттардың барлығы бірдей, 
Барақ батырдың Абылай ханнан толық жиырма жас үлкен болмауы 
да мүмкін екендігін айтады. Мысалға Тұрған атам «Өзінің алпыстан 
асқан  шағында  –  жетпістемін  деп  әңгіме  қозғайтын  қазақтың 

 
147 
ескілікті әдеті. Қазақтың әу жер дегені – қозы көш жер деген. Барақ 
пен  Абылайдың  жастарының  аралығы  тура  бір  жиырма  жасты 
көрсетпегенімен, соған қарайлас он сегіз-жиырма үш жас аралығын 
меңзеп  те  қалуы  мүмкін»  деп  топшылайды.  Әңгімені  тыңдап 
отырған біршама ағайындар бұл пікірді қостап, солай болуы мүмкін 
деген  жорамалдарын  да  айтып  қалды.  Біз  нақты  туған  жылын 
білмегендіктен, жиырма жас деген топшылауды өзімізге бағыт етіп 
алдық.  Осымен  келіп,  1693  жыл  –  Бигелдіұлы  Барақ  батырдың 
дүниеге  келген  жылы  десем,  онда  аса  қателесе  қоймағаным  деп 
ойлаймын. 
Барақ  бабамыз  туралы  әркім  әртүрлі  хикаяттар,  деректерді  сөз 
қылады.  Менің  байқағаным,  бұл  дүниеде  Барақ  аттас  адамдардың 
көптігі.  Шатысып  та,  шатыстырып  та  айтады.  Осыдан  барып,  қай 
әңгіменің өз Барағымызға тиесілі екендігін білмей дағдаратынымыз 
бар.  Дегенмен,  ел  іші  болған  соң  естелік,  аңыз  әңгімелерден 
құралақан қалмайсың. Барақ туралы небір сырлы, көңіл толқытатын 
мағлұматтарды  жинақтадық.  Сипаттама,  құлаққойды  әңгімелерді 
кімнен  алғанымды  жаза  берсем,  кітап  беті  адамдардың  атымен 
толып  кетер  еді.  Оның  ішіндегі  ірі  әңгімелердің  кімнен 
алынғандығын ғана баса көрсетейін. Ал, енді жалпы Барақ бабамыз 
жайындағы  әңгімелерді  жайылмалық  Қуандықұлы  Төлежан, 
Шоламанов  Тұрған  Шоламанов,  Ақбаев  Ордабек  Оңдыбайұлы, 
Сәрсенбекұлы  Болат,  жаңатастық  Қадиев  Ералы  Нұрланұлы, 
созақтық  Тәбірізұлы  Сүлеймен,  алматылық  Дүзкенов  Бағдат 
Кәрімжанұлы, астаналық Момынов Қалбота Әбілдаұлы, үшаралдық 
Күзенбаев  Әбілхалық  Кәдірсізұлы,  жәйремдік  Тәжібаев  Марат 
Ордашбайұлы,  Құтжанов  Берік  Әубәкірұлы,  Данаш  Батырұлы, 
қарағандылық  Құтжанұлы  Төкен  сияқты  жандардан  естіп,  жазып 
алғаным бар. 
Сүлеймен  Тәбірізұлының  үйіне  барғанымызда  дейді  Нәдуұлы 
Дүйсенбек  әкей:  «Сүлеймен  отырып,  «Сендердің  бабаларың  Барақ 
үлкен  саяси  тұлға  болған.  Оның  атақ-абыройын  басқа  Барақ  аттас 
кісілер иемденіп кеткен. Оны дәлелдеп, жарыққа шығару, аршып алу 
үшін  көптеп  іздену,  терең  жұмыс  жасау  керек  деген  болатын»  деп 
еске алады. 
 
 
 

 
148 
Бала Барақ 
 
Барақ  бабамыздың  нақты  туған  жылын  дәп  басып  айта 
алмағанымызбен,  1693  жылды  нобайлап  айтып  отырған  жайымыз 
бар. Ол кісінің қай өңірде дүниеге келгені туралы да нақты деректер 
жоқ.  Оның  балалық  шағындағы  бірер  әңгімесін  құлақ  шалды. 
Таразылап көріңіздер. 
Анық-қанығына  жеткенім  жоқ.  Әлде  бір  ағайдың  айтуына 
қарағанда,  әлде  бір  себеппен  Барақ  он  үш  жасында  Қазан  жағында 
болыпты.  Сонда  жүріп  бір  орыс  көпесін  өлтіріп  қойыпты.  Содан 
қашып  Ақтөбе  жағына  келген.  Ол  жерде  де  ұзақ  аялдай  алмай, 
Түркістан жағына  өткен.  Татар  елінде  жүргенде бір  татардың  байы 
Барақтың  ержүректігіне  қызығып  қызын  бермек  болған  екен. 
Қыздың  жасы  балиғатқа  толғаннан  кейін,  ол  қыз  өзінің 
атастырылған  жарын  іздеп  Түркістанға  келген  екен.  Сол  жерде 
Барақты тауып, екеуі қосылған екен. Барақ бабамыз осындай ер еді 
дейтін әңгімесі бар. 
Барақ  бабамыздың  да  жасынан  ел  арасында  би  атымен 
танылған,  барған  жерінде  айтар  сөзімен  түйінді  даудың  шешімін 
тауып,  тіліп  сөйлейтін  қасиетімен  еліне  сыйын  алып  жүрген  кезі 
екен.  Үйсін  Төле  би  мен  балаң  Барақ  екеуі  бір  даудың  үстінде 
кездесіп  қалыпты,  бірер  ауыз  сөз  қағысып  қалыпты  дейтін  ел 
арасында бір әңгіме бар. Бірақ, бұл әлі тиянақтауды, зерттеуді қажет 
етеді.  Жаңылыс  айтқан  ақсақалдар  әңгімесі  болып  жүрмесін  деген 
оймен, оны жариялаудың уақыты туған жоқ деп шештік. 
Әрине, тарихта «Бала би» атанған жандар көп. Олардың тізімін 
жасаған  адам  да  жоқ.  Бірақ,  ескі  сөзді  жасынан  жаттап  өскен, 
құймақұлақ  қариялардың  аузынан  бабамыздың  «Бала  би»  атанған 
жайы туралы осынау әңгімеден естіп, қуанып қалдық. 
Хош  сонымен,  осындай  бала  жасында  Барақ  бабамыз  оңтүстік 
өңірге  аяқ  басты  дейміз  ғой.  Келесі  бір  әңгімеде  Бақ  батырдың 
қонысын  жайламаққа  Барақ  пен  Бұзау  бастаған  ағайындар  Сырдың 
бойына  келіпті  дейді.  Үшінші  бір  әңгімеде  Тәуке  ханның  тұсында 
Тама  тайпасы  Кіші  жүзге  еніп,  Жетіру  деген  бірлестік  құрамына 
бірігеді. Жетірудың басшысы болып Есет батыр сайланған екен, сол 
уақытта  Тама  елі  біртіндеп  келіп  «Телікөлдің»  маңына  қоныстана 
бастаған  екен  дейді.  Осының  барлығын  да  тарихтың  өзі  жоққа 
шығармайды. 

 
149 
Ия,  біздің  Кіші  жүздің  баласы,  Барақ  бабамыз  «Телікөлдің» 
бойын  жайлап  күн  кешіп  жатыр.  Осынау  «Телікөл»  көлі  туралы 
тарих беттерінде қаншама әңгіме шертіледі десеңші. 
«...аңшылық жасайтын жері Сарысу атырабы, Қаратау өңірі мен 
Телікөл  төңірегі.  Бұл  жерлердің  көбісі  құланды  жазық.  Арқадан 
ауған  құлан  үйіріледі,  бөкен-киік  молшылық,  оларды  көп 
маңайлайтын  бөрілер  мен  түлкі,  қарсақ,  қарасирақ,  сүр  қояндар, 
олардың да өрісі сонда» деп шертеді «Ошақты шежіресі» авторлары. 
Осынау жері шұрайлы, суы құнарлы «Телікөлді» Барақ бабамыз 
жайлап жата тұрсын. 
 
 
Барақтың батыр атануы 
 
Естіген  әңгімелерімді  анда-санда  барып  Жайылманың  абыз 
қариясы  Қуандықұлы  Төлежан  атама  барып  шертіп  отыратыным 
барды.  Бала  кезімде  көрші  отырған  Сәрсенбекұлы  Болат  ағайдан 
естіген  әңгімемді  айтып  берейін  дегенімде  Төлежан  атам  басын 
жастыққа  қисайта  қойып,  үндемей  күліп,  екі  көзін  жұмған  риза 
қалыппен  «бастай  бер»  дегендей  қолын  жай  ғана  бұлғап  қалды. 
Жайлап ескілікті әңгімені сыбырлай айта бастадым. 
- Бигелдіұлы Барақ жас кезінде батырлық іске емес, мал бағып, 
шаруа жайлағанға құмар болғанға ұқсайды. Бірде әдеттегі тірлігімен 
айналысып  ауылдың  сыртына  жылқысын  жая  шығып,  малдың 
ыңғайымен  ұзап  кетіпті.  Бұл  оқиға  жобамен  Қаратаудың  теріскей 
бетінде  болғанға  ұқсайды.  Күтпеген  жерден  алдын-ала  жортуыл 
жасар жерлеріне барлау жасап, шолғын қылып жүрген Жоңғар ханы 
Севан-Рабданың батырымен бетпе-бет келіп қалады. Жоңғар батыры 
«Жаман  жылқышыны  өлтіре  салсам,  мына  жылқыны  айдап  кетер 
едім» деген күнәлі ойға келіп: 
-  Ей,  жаман  жалшы,  қазақ  болсаң  -  иманыңды  үйіре  бер,  тірі 
қалғың  келсе  –  жылқыны  иіре  бер,  -  депті  сыздана,  долдана  айғай 
салып. 
Сонда Барақ тайсалмастан: 
-
 
Қолыңнан  келсе  -  өлтіресің,  қолыңнан  келмесе  –  жөніңмен 
жүресің.  Жаман  итше  шабаланып  үресің,  күш  атасын  танымас, 
айқаса келе білерсің, - дейді. 

 
150 
Жоңғар  батыры жылқы баққан  жалшыдан  мұндай  қарсылықты 
күтпесе  керек.  Ашуға  мініп  қылышын  сурып  шауып-ақ  тастауға 
ыңғай  береді.  Олай  етсе,  «Қарусызға  қаруымен  шыққан  –  қатын 
болар»  деп,  өзінің  батыр  атына  дақ  түсіретін  болып,  оны  өз 
дәрежесіне  сай  көрмейді.  Қаруын  лақтырып  тастап,  екеуі  ерегісіп, 
жалаңқол  айқасып  бірін-бірі  ала  алмапты.  Содан  екеуі  бір 
кездесерміз деп айырылысыпты. 
Күндердің  күнінде  жоңғар  мен  қазақ  соғысыпты.  Жекпе-жекте 
баяғы жоңғар батыры ортаға шығады. Бұған дейін де қазақтың талай 
батырының  басын  алған  екен.  Өзінің  жеңілмесіне  сенімді,  әбден 
болып-толған жоңғар батыры атын ойнақтатып: 
-
 
Қазақтың қатыны - ұл тумайды, тесік мұрын құл туады, - деп 
айқай салады.  - Кім бар маған шығатын, тоймай қалған қан-жынға, 
семсерді бойлай сұғатын, - деп әндететін көрінеді. 
Сонда  шеткері  отырған  Барақ  атқа  жайдақ  мініп  көйлекшең, 
қолына  найзасын  ұстап  шыға  келеді.  Баяғы  жалшы  жігітті  танып, 
жоңғар  батыры  да  сауыт,  кіреукесін  шешініп,  атын  ойнақтатып 
шыға келеді. Бұл Барақтың 20-дан жаңа асқан кезі болса керек-ті.
 
-
 
Өлдің,  жаман  жалшы.  Иманыңды  үйіре  бер,  ажалыңа 
басыңмен  иіле  бер,  -  деп  айқайлап  қарсы  шыққан  жоңғарға  қарай, 
жас жігіт Барақ та еңкеңдей шабады. 
Әдетте, «жеті тыныс» деп аталатын, сауыт пен кіреукелерде ауа 
кіретін, адамның денесі дем алатын жерлер болады. Олар: адамның 
басындағы  төбесінің жиегі, кеңірдек,  төс, кіндік, шат,  қолтық  және 
табан  болып  келеді.  Бұл  жерлер  тыныс  алумен  қатар,  ажалды  да 
жанды жерлер болып саналады. 
Барақ  ат  жалына  жабысып  жауына  қарсы  шабады.  Түр-әлпеті 
ашуланғандықтан әлем-тапырақтанып, бетінің түгі адырайып, қалың 
қасы қақырайып, қос танауы едірейіп, қара бұлттай қап-қара болып 
кеткен екен дейді. Аттың жалына жабысып шауып келген бетте, өзі 
секілді желең киінген жоңғардың кіндігінен найзасын бойлай салып, 
аттан өңгеріп алып кетеді. Қазақтың жасағына рух беріп, осы күнгі 
шайқаста  қазақ  жағы  жеңіске  жетеді.  Осыған  дейін  ағасының 
тасасында  елеусіз  жүрген  батыр  Барақты  -  Тама  Қара  Барақ  деп 
дәріптеп,  батыр  атағын  беріпті,  -  деймін  Болат  ағамның  әңгімесін 
еске түсіріп. 
-
 
Иә, бұл  әңгіме ертеректен айтылатын. Қайта сенің есіңде бұл 
әңгімеден  әжептеуір  қалған  екен.  Мен  бұл  әңгімені  естігеніммен, 

 
151 
жадымда толық түйе қоймаппын. Сен айта бастағанда санамда қайта 
жаңғырып,  «Ойбой,  біздің  бабамыздың  ежелден  келе  жатқан 
әңгімесі  ғой»  деп  жаным  бебеулеп  отырып  қалдым  ғой.  Өркенің 
өссін. Жағың түспей, жамандық көрме, - деп Төлежан атам бір жасап 
қалды. 
Әлбетте,  заман  орынында  тұрмайды.  Кешегі  өткен  алдыңғы 
толқынның  жолын  қуып  Төлежан  атам  да,  Болат  ағам  да  дүниеден 
көшті.  Бұл  әңгімені  қайталап  сұрап,  ұмыт  қалған  жерлерін  еске 
түсіретін  жандар  болса,  хабарласар,  алдағы  уақыттың  еншісінде 
толықтыру,  нұсқаландыру.  Қалмақ  батырының  аты  кім  еді, 
бабамыздың  жасы  нешеде  еді.  Екеуінің  шайқасқа  түсер  жері  қалай 
аталушы еді. Шешуін күткен жұмбақ, ақиқатын уақыт айтар. 
Сарысу  ауданы  Тоғызкент  ауылында  тұратын  Ысқақов  Талғат 
Құдайбергенұлы  қазақ  шекарасында  бірге  қызмет  еткен  әріптесі 
Арман  Жанұзақұлы  деген  жігіттің  «Аса  ауылында  тұратын  ауған 
соғысына  қатысқан  бір  жігіттің  үйінен  Тама  Барақ  батырдың 
жорыққа  ұстаған  туын  көргендігін»  айтқан  екен.  Ол  жігітпен 
кездесудің  сәті  түспей  жүр.  Бабамыздың  жорыққа  ұстаған 
байрағының да қолға ұстап тәу етер күніміз де жақын болғай! 
 
 
Барақ би 
 
Барақ  бабамыздың  жасынан  «Бала  би»  атанғанын  білдік.  Енді 
билер  деген  кім,  олардың  атқаратын  жұмысы  қандай  еді  дегенде, 
зерттеуші  К.Есмағанбетовтің  «Қазақтар  шетел  әдебиетінде»  атты 
кітабындағы: 
«Әрбір  орда  дербес  болғандарымен  ұқсас  үлгіде  басқарылды. 
Хандар  сұлтандардың,  билердің  (төмендеу  деңгейде)  және  рудың 
немесе  әулет  ақсақалдарының  мәжілісінде  сайланды,  олар  жыл 
сайын  хан  басшылығын  мойындап,  оған  кеңес  берумен  қатар, 
нұсқаулар  алып  отырды.  Жыл  сайынғы  осындай  мәжілістерде 
жылдық  көшіп-қону  жайы  жоспарланып,  әрбір  ру  мен  ауылдардың 
(қазақтың  көшпелі  бірлігі)  жаздық  және  қыстық  жайылымдары 
белгіленеді.  Хан  билігінің  күші  ресми  басқару  сатыларына  емес, 
жекелеген адамдарға көбірек ықпал етті, сондықтан жеке алғандағы 
қазақ  ханының  билігі  оның  жеке  басының  ел  басқаруға 
ыңғайлылығының көрінісі болып қала берді. Қасым, Хақназар және 

 
152 
Тәуке  (1680-1718  жылдары  хандық  құрды)  хандық  құрған  тұста 
қазақтар  бірлігінің  орын  алуы  басқа  ордалар  хандарының  осынау 
тұлғалардың  әскери  басымдылығын  мойындап,  олардың  панасында 
болу  ынтасынан  туындаған  еді.  Хақназар  мен  Тәуке  қайтыс 
болғаннан кейін үш орда да қайтадан бір-бірінен іргесін аулақ сала 
бастады» деген жазбаларды назарға алмасқа болмайды. 
Барақ бабамыздың «Бала би» атанғандығын  жаңатастық Ералы 
әкей  шерткен  әңгімеден  естідік  қой.  Осы  әңгімені  айғақтар  келесі 
сабақты әңгімені астаналық Қалбота Әбілдаұлынан естідім. Мен бұл 
әңгімені  ертеректе  естіген  едім.  Бірақ,  кімнен,  қай  уақытта 
естігенімді толық есіме түсіре алмадым. Сізден естідім бе деп Ералы 
әкейге бұл әңгімені айтып бергенімде, ол кісі «Өзім де бірінші мәрте 
естіп отырмын» деп қалды. Мен өзім ертеректе естіген әңгімем мен 
Қалбота  ағайдың  әңгімесін  байланыстыра  отырып  баяндайын.  Ол 
кісі көптеген әңгімесін «Әкем Момынұлы Әбілдә айтқан әңгіме еді» 
деп  бастайды  екен.  Әбілда  әкей  туралы  ел  «Өте  бір  әңгімешіл. 
Ескілікті  жайттарды  көп  білетін,  жөн  сөйлейтін  жан  еді»  деп 
сипаттайтын.
 
Сонымен,  біздің  бабамыз  Бигелдіұлы  Барақ  жиырма  бес 
жасында,  біздің  есеп  бойынша  1718  жылы  Барақ  би  ретінде,  Тама 
руының  атынан  рубасы  ретінде  Тәуке  ханның  тұсында  Үш  жүздің 
алқасына,  хан  кеңесіне  мүше  болған  екен.  Ол  уақытта  Үш  жүздің 
алқасының  мәжілісі  жылда  бір  мезгілде  Шу  өзенінің  аяғында 
Телікөлдің  басында  өтетін  көрінеді.  Бұл  жиынның  өзі  де  елдің 
тиыштық  жайлаған,  бейбіт  замандарында  ғана  болады  екен.  Барақ 
алғаш  рет  алқа  мәжілісіне  барып  қатысқанында,  жастығы  ма,  кім 
білсін, босаға жақта ең шетінде отырып қалыпты. Арғы беттен Ұлы 
жүздің,  мына  жақтан  Орта  жүздің,  батыс  бетінен  Кіші  жүздің  би, 
батырлары келіп қатысады. Бірі ерте, бірі кешігіп келіп жатады. 
Барақ бабамыз бұл кезде жиырма бес жаста екен дедік қой. Осы 
жиынға  басшылық  етіп,  төрелік  ететін  Ұлы  жүздің  қариясы 
Қыздарбек деген кісі екен. Ол кісінің жас шамасы 45-50-дің маңын 
құраса  керек.  Қоқанның  ханынан  арнайы  бір  атақ  алған,  елдің 
алдында беделді кісі екен. Бір уақытта сырттан: 
-
 
Қыздарбек  келіп  қалды,  Қыздарбек  келді,  -  деген  дауыстар 
шығып қалады. 

 
153 
Іштегі  би,  батырлар  да  қозғалақтап  қалады.  Сонда  етек  жақта 
отырған  Барақ  киіз  үйдің  киізінің  етегін  көтеріп  жіберіп  қараған 
екен. Қарайды да киізді тастай беріп: 
-
 
Қыздарбегіңді қайдам, басында үкі сияқтанған бірдеңе таққан, 
қызыл шапан киген, қыз секілді біреу келе жатыр ғой, - депті. 
Оны  есікке  тақанып  қалған  Қыздарбек  те  естіп  қалса  керек, 
қақырынып,  үн  шығарып  есіктен  ене  береді.  Есіктен  енген  бетінде 
елмен амандасады. Біреуі қолтығынан демеп, Қыздарбекті жетелеп, 
төрдегі  мамықтың  үстіне  жайғастырыпты.  Мамыққа  апарып 
отырғызғаннан соң, Қыздарбек көзін бір ашып, бір жұмып шамалы 
отырыпты.  Содан  соң  жан-жағындағы  елмен  қал-жағдай 
сұрастырып, танығанымен тіл қатысып, танымағанын: 
-
 
Анау кім, мынау кім, - деп сұрастыра бастайды. 
Сөйтіп, кезек біздің Бараққа келгенде: 
-
 
Қабыландай  қабынып,  жолбарысша  шабынып,  көкжал  сынды 
атырылып отырған мына жас жігіт кім, - деп қалыпты. 
Сонда Кіші жүздің өкілі: 
-
 
Бұл  –  Кіші  жүздің  ноқта  ағасы  Тама  елінің  Барақ  атты  биі,  - 
деп таныстырған екен. 
Барақ  бабамыздың  Көкжал  атануының  себебі  осы  еді  деп 
Момынұлы Әбілда әкей айтып отырады екен. Бала кезінен құлағына 
қанық әңгімесі еді бұл. 
 
 

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: