Нұрлан Рахымжанов

 
70 
Қобыланды батырдың ісі билер талқысына түскен) батырлардың ең 
кішісі, Тамадан шыққан Қарабура батыр (Дәулет батыр) алған. 
-
 
Қырық  кісі  бір  жақ,  қыңыр  кісі  бір  жақ,  Қобыланды  батыр. 
Сен,  қазір  қыңырсың.  Бірақ,  қырықтың  аты  қырық.  Қандай  қыңыр 
болсаң  да  түзетеді...  Басымыз  бірігуге  айналғанда  іріткі  салма!»; 
Қарақалпақстан ғалымы, жазушы Жұбатқан Мұратбаев:  «1395-1405 
жылдары Әмір Темірдің қолбасшысы болған, Тама Бура (Қарабура) 
әулиенің  ұрпағы  –  Дәулет  батыр.  Дәулеттің  адалдығына,  ерлігіне 
риза болған халық оны да құрметтеп, «Қарабура батыр» деп атайды, 
яғни,  ол  -  екінші  Қарабура!  Өзінің  ұлы  атасы  Қарабура  әулиенің  о 
бастағы  кесенесін  салған  өз  заманының  аса  ірі  қайраткері  осы  – 
Дәулет батыр!». 
Нәрік  батыр.  Жазушы,  академик  Мұхтар  Әуезов:  «Шораның 
әкесі  Нәрік  деген  батыр  болады.  Бұның  руы  –  Тама!»;  Мұрын 
жырау,  «Қырымның  қырық  батыры»  жырындағы  «Нәрік  батыр» 
дастанынан:  «Хан  қалпағым  басында,  нөкерім  бар  қасымда.  Қазан 
деген қала еді, сол Қазанның шәрінде Нәрік деген хан мен едім». 
Шора  батыр.  Орыс  тарихының  ұлы  атасы  М.Карамзин: 
«Орыстарға  қарсы  Қазанның  түбіндегі  соңғы  шайқаста  ағайынды 
қазақ  батырлары  Нәрікұлы  Шора,  Әлікей,  Ислам  ерекше  көзге 
түсті»; Қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов: «Шора – Қазанды 
орыстардан алған кездің адамы. Көшім ханның замандасы. Қазанға 
он екі шақырымдай жер қалғанда садағын тартып жібереді, жебенің 
ысқырығынан орыстардың зәресі ұшады, ондағы мұсылмандар қазақ 
батырының  келе  жатқанын  біледі»;  Түріктің  көрнекті  ғалымы 
Мұзафар  Ақчора:  «Шора  батырдың  дастанға  айналған  өмір  жолы 
бүкіл Қыпшақ түркілеріне зор ықпал еткен». 
Есет  батыр.  Тарихшы,  профессор  Серғали  Толыбеков: 
«Жаудың  қарасы  көрінсе  болғаны,  Есет  батыр  «Қарабура!»  деп  өз 
руының  ұранын  шақырып,  жаудың  самсаған  қолына  жалғыз 
шабатын,  «жазым  етер»  деп  тіпті  ойланбайтын  адам  болыпты»; 
Тарихшы,  профессор  Закратдин  Байдосов:  «Аңырақай  маңында 
Әбілқайыр хан бастаған қазақ жасақтарының жоңғарлармен шешуші 
шайқасы  болып,  онда  жау  қолы  талқандалды.  Осы  сұрапыл 
шайқаста  Есет  Көкіұлы  Кіші  жүз  құрамының  туын  көтерген 
қолбасшы  болды.  Оның ерлігі жөнінде  тарих  бетінде  қыруар  дерек 
бар». 

 
71 
Ботагөз  батыр. Тарихшы,  профессор  Серғали Толыбеков:  «Ел 
басына бір сұмдықтың төнгенін сезіп, Есет батырдың қызы Ботагөз 
жігітше  киініп,  жарамды  атқа  мініп,  жүз  елудей  қаруланған 
сарбаздың басын қосып, оң жақтағы тобын өзі, сол жақтағы бөлігін 
Жұмағұл мерген басқарады»; Ақтөбе энциклопедиясынан: «Ботагөз 
–  Тама  Есет  батырдың  қызы,  жасынан  шешен,  өжет  болып  өседі. 
Ботагөз батыр ел аузында Е. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне 
қатысқан делінеді. Соғыста жастай қайтыс болған». 
Ықылас. Композитор, академик Ахмет Жұбанов: «Қазақ халқы 
қобыз  дәстүрінің  негізін  салушылардың  бірі,  күйші-композитор 
Ықылас  Дүкеновті  мақтаныш  етеді»;  Ақын  Сәкен  Сейфуллин: 
«Ықылас қобыз тартқанда сауулы інген иіп тұрады екен»; Академик 
Әлкей  Марғұлан:  «Ықылас  ерте  заманның  сәуегейі,  музыканты 
Қорқыт  пен  оның  шәкірті  Қойлыбайды  еске  түсіретін,  бір 
тамсанатын  кісі»;  Жазушы,  ғалым  Мұқтар  Мағауин:  «Қыл  қобыз 
пірі  Ықылас  -  Түркі  әлемінде  теңдесі  жоқ  музыкант,  ұлы  тұлға!»; 
Дирижер, профессор Алдаберген Мырзабеков: «Ықылас «Жезкиік», 
«Аққу»,  «Қорқыт»,  «Ерден»,  «Қоңыр»,  «Кертолғау»,  «Айрауықтың 
ащы  күйі»,  «Шыңырау»,  «Бозторғай»,  «Бес  төре»,  «Жалғыз  аяқ», 
«Қамбар  -  Назым»,  «Ықылас»  күйлерімен  қазақ  музыкасын 
классикалық деңгейге көтерді. Ал, «Қазан» күйінде Шора батырдың 
ұлы тұлғасы суреттелген». 
Тәңірбергенұлы  Молдабай.  Композитор,  профессор  Е.  Г. 
Брусиловский:  «Әли  Құрманов  маған  «Молдабайды»  жалындата, 
лапылдата  жаздырды.  Ән  де  нағыз  классика!  Әнші  де  теңдесі  жоқ 
виртуоз!»;  Атақты  әнші  Әли  Құрманов:  «Мен  Ақтөбе  жерінде 
Молдабай  мен  Әкімгерейдің  көзін  көріп,  тәрбиесін  алдым. 
Молдабайдың  дауысы  жеті-сегіз  шақырымнан  естілетін  еді.  Мұхит 
салдың  өзі  «Біздің  әнге  ендігі  ие  –  Молдабай!  Молдабай  үніміз 
жетпейтін асқар шың болса, біз соның бәсеңдеу ғана етегіміз. Өзім 
Молдабайдың  «Сусар-ай»,  «Қойшының  әні»,  «Бестоспа»  дейтін 
әндерін де көп шырқадым. Молдабайдай болу қайда!». 
Бұл  сөздерге  осы  кітаптың  авторы  ретінде  өз  тарапымнан 
қосарым:  Әйгілі  «Алдар  көсе»  фильміндегі  «Мен  Алдармын, 
Алдармын» 
деп 
басталатын 
әннің 
әуені 
Молдабайдыке. 
Молдабайдың 
әндерін 
қазіргі 
күндері 
«Қоңыр» 
тобы, 
Құдайбергеновтер  және  басқа  да  әншілер  орындап  жүргенін 
мақтанышпен айта аламыз. 

 
72 
Әкімгерей. 
Композитор, 
профессор 
А. 
В. 
Затаевич: 
«Заманымыздың  аса  көрнекті  әнші-жыршыларының  бірі  Әкімгерей 
Қоспанов...  Оның  сұлулығы,  әрі  тәкаббарлығы,  сабыры  да  ғажап! 
Өзінің құйқылжытуы сондай әсем, шеберлігі қандай еркін, мейлінше 
кең!»;  Композитор,  академик  Ахмет  Жұбанов:  «Әкімгерей  –  «Еділ 
бойы»  әнінің  авторы.  Ол  -  «Орақ  -  Мамай»,  «Қарасай  -  Қази», 
«Қобыланды»,  «Асан  Қайғы»  қиссаларын  жырлаған  атақты  жырау. 
Руы – Тама!». 
Сүгір.  Композитор,  академик  Ахмет  Жұбанов:  «Созақ 
ауданында  өмір  сүрген  Сүгір  күйші  Ықыластың  барлық  күйлерін 
домбырада ойнаған. Қобызшы Жаппас Қаламбаев Ықылас күйлерін 
Сүгірден  үйренген»;  Этнограф-жазушы,  профессор  Ақселеу 
Сейдімбеков: «Сүгірдің шыққан тегін - Арқа Тамалары деп атайды. 
Сүгірдің күйлері: «Иілме», «Ыңғайтөк», «Бесжорға», «Тоғызторау», 
«Назқоңыр»,  «Аққу»,  «Телқоңыр»,  «Шалқыма»,  «Ақжелкен», 
«Қосбасар»,  «Жайлау»,  «Майдақоңыр»,  «Жолаушының  жолды 
қоңыры», «Бозінген». 
Жаппас  Қаламбаев.  Композитор,  академик  Ахмет  Жұбанов: 
«Жаппас  Қаламбаев  -  Құрманғазы  оркестрінің  альт-қобыздар 
тобының  бас  концертмейстері,  халықтың  белгісіз  күйлерін  көп 
жинаған  фольклорист»;  Этнограф-жазушы,  профессор  Ақселеу 
Сейдімбеков:  «Жаппас  жай  ғана  орындаушы  ғана  емес,  күйші-
композитор.  Ол  Ықыластың,  Сүгірдің  мұрасын  шашпай-төкпей 
жеткізген ең дарынды шәкірттерінің бірі. «Кең өлке», «Күй толғау», 
«Жұман»,  «Қазақ  маршы»,  «Еңбек  маршы»,  «Амангелді  маршы» 
сияқты  көптеген  күй  мен  романстардың  авторы.  «Жұман»  күйі  – 
Жұман  деген  перзентінің  мезгілсіз  шетінеуіне  байланысты  дүниеге 
келген». 
Осы  стелланы  және  кесенені  жағалай  қоршай  қойған  белгілі 
тұлғаларға,  аталарға,  ұрпақтарға  қойылған  белгі  тастарды  аралап, 
ішінара суретке түсіріп алдық. 
Барақ  әулетінен  бір  екі  тасты  таптық.  Біреуінде  –  «Қылышбай 
әулеті. Сәттен – Ақан, Бәйеш. Кәдиден – Нұрділда, Нұрлан, Ібіжан. 
Күзенбайдан  –  Байділда,  Қадірсіз.  Үсенбайдан  –  Әйділда,  Әбілда, 
Зетілда,  Әби,  Мүсін,  Әбдірахман.  Әкелерімізге  балалары  мен 
немерелерінен.  2010  жыл»  деп  тұрса,  екіншісінде  –  «Тама  руы. 
Барақ  табы.  Қылышбай  әулеті:  Майлыбай,  Шәкірбай,  Сәт,  Кәди, 
Күзенбай, Үсенбай. Аталарға ұрпақтарынан. 2010 жыл» делінген. 

 
73 
Бұлардан  тыс  самсаған  белгі  тастар.  Бүкіл  түркі  әлемінің  ұлы 
адамдарының  есімі  жазылған,  бейітінің  басынан  әкелінген 
топырақтар. 
Біз  білмедік,  осы  кесененің  шығыс  жақ  бетінде  белгілі  күйші, 
Мұхтар Әуезов «Шертпе күйдің шешені» деген асқақ атағын берген, 
мақтанышымыз  Сүгір  Әлиевке  қойылған  күмбез  бар  екен.  Оны 
білмегендіктен,  басына  барып,  құран  оқудың  сәті  түспеді.  Оған 
кейінгі барған сапарларда арнайы бұрылып құран оқыдым. 
Кесененің солтүстік бетінде Қарабураның астына мінген түйесі 
шөккен  жерге  қойылған  түйе  мүсінінің  жанында  тұрып  суретке 
түстік.  Бұл  жерде,  1930  жылдардың  басына  дейін  Қарабураның 
мешітін  қорып  жүрген  бура  болған  екен.  Сол  бураның  шөгіп, 
демалып жататын орыны да нақ осы жер болса керек. 
Жаңатастық Ералы Нұрланұлы деген әкеміз бір әңгімесінде: 
«Әкем Қадидың ұлы Нұрлан айтып отыратын: 
-
 
Мен 1912 жылы туғанмын. Құжат бойынша 1907 жылғымын. 
Әкем  өлгенде  мен  үш  жаста  екенмін,  інім  Ібіжан  бір  жаста  ғана 
болған, - дейтін. 
Күзенбайұлы  Байділдә  атамның  айтуынша,  Қади  барып  төрге 
отырғанда  дауласушы  жақ  басын  салбыратып  отыра  қалатын 
көрінеді ғой: 
-
 
Болды,  Қади  жеңетін  болды.  Қалағанын,  сұрағанын  алатын 
болды, - деп. 
Ол кісі не айтса да сонысын орындатпай қоймайды екен. Ол кісі 
туралы  уағында  өлеңдер  шығарылған  екен.  Содан,  қазірге  есімде 
қалғаны мына бір шумағы ғана: 
-
 
Шала байдан,  
Қади көрсең қаша бер анадайдан. 
Ерегіссе астыңдағы атыңды алар, 
Болмаса қойныңдағы қатынды алар, – деген. 
Бұл  жердегі  «Шала  байдан»  деген  сөздің  мағынасы  –  не  байға 
жатпайтын,  не  кедейге  жатпайтын,  өзіндік  малы  бар  кісілерге 
айтылатын «Шала бай» турасында айтылған сөз. 
Қади  сөзге  тоқтаса  тоқтады,  сөзге  тоқтамағанның  басынан 
қамшымен  бірақ  тартып,  басын  қаққа  айрып  кете  беретін  батыр 
шалыс кісі болған екен.  
Қади  би  бір  жердегі  дауға  барып,  соның  түйінін  шешіп  келе 
жатқанда  екі  жақтың  соғысының  үстінен  түсіп  қалады.  Сонда 

 
74 
Қадидың  жамбасынан  оқ  тиіпті.  Қалың  етті  тесіп  өткен  екен  оқ. 
Аяқта  саптама  етік  бар,  оқтың  тигенін  ешкім  де  байқамай  қалады. 
Бірге келе жатқан көпшілік: 
-
 
Мылтық атылды, мылтық атылды. Ешқайсыңа тиген жоқ па, - 
дегенде, Қади би шыдамдылық танытып: 
-
 
Ешкімге тиген жоқ, - деп жүріп кетеді. 
Ауылдарына  келгеннен  соң  аттан  түскен  Қадидың  етігін 
шешкенде  етіктің  іші  қанға  толып  кеткен  екен  дейді.  Содан  Қади 
қансырап өліпті дейді. Қади өлерінде айтыпты: 
-
 
Мені  Қарабура  бабамның  қасына  апарып  жерлеңдер.  Мен 
өлгеннен соң Қарабураның шырақшысы келеді, астыма мініп жүрген 
көк  айғырды  беріңдер.  Қашсам,  қуғанға  жеткізбейтін  пырағым  еді. 
Шырақшыға беріп жіберіңдер, - депті. 
Айтқанындай  Қади  өлгеннен  соң  Қарабураның  шырақшысы 
келеді.  Қадиды  қастерлеп  Созаққа  апарып,  Қарабура  әулиенің 
қасына апарып жерлеген екен. Қадидың баласы Нұрділда ол уақытта 
он  алтыда  екен,  бірге  барып  жерлеп  келеді.  Шырақшыға  көк 
айғырды  беруге  қимай  балалары  басқа  атты  ұстатып  жібереді.  Көк 
айғыр содан отқа қарамай шыңғырып тұрып алды дейді. Көк айғыр 
өлетін болды. Балалары қамығып отырады. Сол екі арада апта өтеді. 
Бір жұмадан кейін шырақшы қайтып келеді. 
-
 
Өй, сен маған басқа ат ұстатып жіберіпсің ғой. Әкеңнің айтқан 
аты бұл емес екен. Әруаққа атаған малыңды бер, - депті. 
Баласы ойланып, әруаққа шет болмайын деп көк айғырды ұстап 
алып  келіпті.  Қадидан  басқа  адамды  мінгізбейтін  көк  айғыр 
шырақшының алдына барып тұра қалған екен. 
Баласы Нұрланның әңгімесімен салыстырсаңыз, Қади 1917-1918 
жылдары  қайтыс  болғанға  ұқсайды.  Бұл  кезде  Қади  би  алпыстан 
асып,  жетпіске  жақындап  қалған  кезі  еді  дейтін.  Жерлеуге  баласы 
Нұрділдә  барған  екен.  Ол  да  кейін  қай  жерге  жерлегенін  ұмытып 
қалған  көрінеді.  Нұрділдәнің  айтуынша,  1927-1928  жылдардағы 
аумалы-төкпелі  «бандылардың»  тұсындағы  шайқастың  бірінде 
қайтыс  болған  дейді.  Әкем  Нұрланның  айтуы  бойынша,  1917-1918 
жылдарға келеді. 
Мен  өзім  1973  жылы  осындағы  туысқандарымды,  Оңтүстік 
Қазақстан  облысы,  Бәйдібек  ауданы,  Екпінді  ауылының  «Қызыл 
көпір»  бөлімшесіндегі  туысқандарымды  жинап  Жаңатастың 
автопаркының  бастығымен  жекжат  едім,  содан  бір  автобус  сұрап 

 
75 
алып,  Қарабура  бабамыздың  кесенесіне  зиярат  етуге  алып  бардым. 
Екі  бас  малымызды  союға  деп  арнайы  алып  бардым.  Кесененің 
айналасы қалың шеңгел. Шеңгелдің іші түгел мола. Кімнің моласы 
қайда  жатқанын  ешкім  де  біліп  болмайды.  Қадидың  бейітін  таба 
алмадық.  Апарып  жерлеп  қойғаннан  кейін  ешкім  қайтып  ат  ізін 
салмай  кеткен  екен,  қойған  адамдар  да  о  дүниелік  болып  кеткен. 
Қайдан табайық, таба алмадық. 
Ол  кезде  әулиенің  мазары  кішкене  ғана  шикі  кірпіштен 
қаланған  мола  болатын.  Іргесінде  жуан  талы  болатын.
 
Бұрын  бір 
көргенімде  ол  тал  өртенбеген,  аман  болатын.  Үш  адам  әрең 
құшақтайтындай  жуан  болатын.
 
Бұл  көргенімде  тал  өртеніп, 
тұқылданып қалған. Сонда шырақшы айтты: 
-
 
Созақ  ауданының  бірінші  хатшысы  араққа  тойып  алған, 
осында келіп маған ұрысты. «Сен осы жердің шырақшысысың. Неге 
мына  шөптерді  орып,  тазалап  отырмайсың»  деп.  Ананың 
ұрысқандығына қыстығып, бензин шашып шөпке от қойып жіберген 
едім.  Алапат  өртке  ұласып,  тал  өртеніп  кетті.  Бұрын  биік,  керемет 
тал болып тұрушы еді. Өрт сөндірушілер келіп, әрең дегенде өшіріп 
алдық. Тал шоқиып, кішірейіп қалды. Шешемді өлерінде өз аманаты 
бойынша Қарабура бабамыздың кесенесінің босағасына жерледім, - 
деп қамығып отырды. 
Шырақшысы  өзбек  екен.  Сол  өзбек  үйінен  барып  кәдімгі 
қауаққа ұқсайтын кішкене, қап-қара бір ожау алып келді. Бұлақтың 
суына  шайып-шайып  жіберіп,  «Осыменен  мына  бұлақтан  су  алып 
ішіңдер»  деді.  Су  алып  іштік.  «Құлақтарыңа  тосыңдар»  дегеннен 
соң, жаңағы ожауға құлағымызды тосып едік, ішінен сарылдап аққан 
судың  дыбысы  келді.  Сөйтсек,  баяғы  Смайыл  пайғамбар  көктен 
түскен көк қошқардың ішек-қарынын алып лақтырып жіберген екен. 
Ол  заманда  Амудария  өзеніне  Араб  жерінен  келіп  құятын  өзендер 
болған  екен,  сол  өзеннің  біріне  түсіп,  содан  өсіп  шыққан  бір 
ағаштың  жемісінен  Қарабура  бабамыз  ожау  жасатқан  екен.  Сол 
ожауымыз осы екен. 
Сонда  сол  малдарды  сойып,  ертеңіне  құран  оқытқанымызда 
бізбен  бірге  Түркістандағы  институттың  мұғалім  болған,  сары  кісі 
бірге болды. Қазір Қарабура кесенесінде қызмет қылады» деген еді. 
Қади  бидің  балалары  осындағы  белгі  тасты  сол  себептен  де 
қойғаны енді түсінікті болды. Бізге тиесілі ағайыннан тағы басқа кім 

 
76 
осында  жерленген  дейтін  болсақ,  ол  жөнінде  Жәйремдік  Тәжібаев 
Марат Ордашбайұлы ағайдың айтқан бір әңгімесі бар еді. 
«Қарауыл  байдың  бір  баласы  Құланбайдың  үлкен  баласы 
Шубай  бәйбішесі  ұл  бала  тумағаннан  соң,  тоқал  алады.  Шубай  да 
қасиетті  кісі  болған  екен.  Шу  өзенінің  бойында  туғандықтан  атын 
ырым  қылып  Шубай  қойған.  Ол  кісіні  жеңгелері  «Қамыс»  дейді 
екен. Ол кісі Жетіқоңырда отырғанда қайтыс болған. Ол жерленген 
жерді  «Қамыс  Ата»  дейді  екен.  Ол  кісінің  басына  бала  көтермеген 
әйелдер,  топалаң  болған  малды  түнететін  болған.  Осы  Шубай 
атамыздың тоқалынан Тілеубай деген ұл туады. Тоқал Тілеубайдан 
кейін бала көтермегеннен кейін, Шубай тағы да бір әйел алып, одан 
қалған балалары Солтан, Тоғызбай, Сүлей, Байзақ туған. 
Тілеубай  1925  жылдары  қайтыс  болған.  Шешемнің  айтуынша, 
ауылдағы Исабайұлы Асқар деген кісі «Тілеубайдай жігіт жоқ қой» 
деп айтып отыратын дейтін. Тілеубай мен Асқар әкеміз жас кезінде 
бірге  жүріп,  бірге  тұрған  көрінеді.  Содан  да  Тілеубайды  жақсы 
білетін болған. Тілеубай мүшел жасында, жиырма бес жаста қайтыс 
болған  екен.  Жабал  Кенбайұлы  Исаның  келіншегі  осы  Шубайдың 
қызы  еді.  Исаның  баласы  Мәнтік  (1920-2006)  ескілікті  әңгімені 
жақсы білетін, шежіреші жан еді. Сол кісінің аузынан етіген әңгімем 
бір  әңгімемде,  Тілеубай  сол  апасының  ауылына  Жалға  қыдырып 
барады.  Сол  үйге  келіп  түнеп  шығады.  Таңертең  төсектен  ауырып 
тұрады.  Тілеубай  да  әулие  кісі  болған  еді  дейтін.  Содан  апасына 
отырып: 
-
 
Мен енді үш күннен кейін қайтыс боламын. Қарабураның қара 
нарға  мінген  шырақшысы  келеді.  Шырақшының  нарының  бір 
жағында шиі, бір жағында киізі болады. Менің мәйітімді бұзбай сол 
шырақшы  алып  кетуі  тиіс.  Шырақшы  келсе,  қолынан  қақпай, 
тоқтатпай мені беріп жіберерсің, - дейді Тілеубай. 
-
 
Өй, мынау не деп отыр, - деп апасы ұрысады. 
Айтқанындай,  Тілеубай  үш  күннен  кейін  таңертеңгісін  қайтыс 
болады.  Кешке  қарай  қара  нар  мінген,  бір  жағына  шиі,  екінші 
жағына  киіз  артқан  қара  киімді  адам  келеді.  Апасы  Тілеубайдың 
айтқан өсиетін орындап, оның сүйегін Қарабураның шырақшысына 
беріп  жібереді.  Тілеубай  үйленбеген,  сүр  бойдақ  болғандықтан, 
артында  тұқым  қалмаған.  Артынан  ешкім  іздеп  барғанын, 
бармағанын біле алмадық. Ол жөнінде бізге ешкім айтпай кетіпті», - 
дейді. 

 
77 
Дәулеткелді  Жиенбайұлы  Тоқболат  та  осында  әкелініп 
жерленген.  Ол  туралы  Тоқболаттың  немересі  марқұм  Уәлиұлы 
Жамбыл әкей айтқан еді. 
Мұнда  өз  уағында  бір  ғана  Тама  елінің  ғана  емес,  бүкіл  түркі 
әлемінің  бетке  ұстар  адамдары  қойылған  деседі.  Содан  да  болар, 
барша елдің адамдары Қарабура әулиені жағалап жүретіні. 
Менің  нағашыларым  жазған  «Ошақты  шежіресі»  атты  кітапта: 
«Қазақ жерлерін біріктірудің бастапқы кезеңінде қазақ хандарының 
тірегі  болған,  Созақ  шаһарына  барған  Жалмұханбет  Қарабура 
әулиенің (Бурахан ата) басына барып, қонып шыққан екен» деп атап 
өтеді.  Мұндағы  Жалмұханбет  -  Ошақтының  бір  атасы  Тасжүректің 
он баласының бірі, қазақ батыры. 
Баба кесенесі маңындағы молалардың орыны тегістеліп кеткен. 
Орынына шым егіп, қаптатып белгі тастар қойып жатыр. Бәлкім, бұл 
да  дұрыс  болар.  Жандары  жаннатта  болсын,  пейіште  нұры 
шалқысын әулие қасынан орын алған барша мұсылманның! 
Осы  кесене  мен  ортадан  өтетін  көше  жолының  қарсы  бетінде 
облыстарда,  аудандарда  тұратын  Қарабура  ұрпақтарының  салған 
қонақ  жайлары  бар.  Солардың  қатарында  Жамбыл  облысы  Сарысу 
ауданының  қонақ  жайы  тұр.  Осынау  жайдың  есік-терезесін  өз 
қаржысына  жасатып  әкеліп  орнатқан  және  келген  жандар 
пайдаланатын  үлкен  кристалды-сұйық  экранды  теледидар  әкеліп 
берген  Дүзкенов  Бағдат  Кәрімжанұлы  бауырымыздың  әруақ 
жолындағы істеріне біз де ризашылығымызды білдірдік. 
Осындай ұлы жанның басына зиярат ете барған сапарымыздың 
оң  болғанына  Тәуба  дедім!  Сондай  киелі  жанның  ұрпағы 
болғанымызға  қуандым.  Оның  да  біздің  иығымызға  артар  жүгінің 
барын сезіндім. Баба атына, оның ұрпағы екендігімізге лайық болсақ 
деген тілеуді тіледім. Бабамыздың рухы қолдай берсін! 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
78 
Дәулет батыр 
 
«Қарабураны еске алғанда, онымен аттас болған, баршасы Тама 
тайпасының  атын  шығарған  бірнеше  Қарабура  аттас  жандардың 
есіміне кезігеміз. Соның бірі  – Боғра хан, Ақтан сопы әулие болса, 
екіншісі  –  Дәулет  батыр.  «Тауарих-и  гузида-йи  нұсрат  нама»  атты 
кітапта Әбілқайыр ханмен бірге қылыш сермескен он бестей әмірлер 
мен  батырлардың  арасында,  Тама  тайпасының  мың  бегілері 
Қылышбай  мен  Қара  Бура  Дәулетқожа  батырдың  да  есімі  кезігетін 
жері  бар.  Сонымен  бірге  Дербіс  батырдың  да  Әбілқайыр  жағында 
болғаны жазылады. Әбілқайыр таққа отырғаннан кейін, оны қолдап, 
оның  сапына  қосылған  белгілі  бектердің  ішінде  Тама  тайпасынан 
Тәңірберді  бек  деген  де  болған.  Осы  тұлғалар  туралы  «Шайбани 
нама», «Тарихи-и Абулхайрхани» деректерінде де аталатыны тіптен 
қызықты емес пе?! 
«Тауарих-и  гузида-йи  нұсрат  нама»  -  ХVІ  ғасырдың  алғашқы 
жылдарында, «Шайбани нама» - ХVІ ғасырдың басында, «Тарихи-и 
Абулхайрхани»  -  ХVІ  ғасырдың  40-жылдарында  жазылғандығы 
бірталай  ойға  жетейтіні  анық.  Бұларда  батырдың  аты  –  Бурджи-
Қара-Даулат-ходжа-бахадур  деп  берілген.  Талдай  келгенде,  Бура-
Қара-Дәулет-қожа-батыр болып келеді екен. Парсы тілінде сын есім 
зат есімнен кейін тұратындығын ескеріп, Бура-Қара емес, Қара-Бура 
болуы  заңдылық  болып  табылады.  «Темір  Ланг»  дегенді  «Темір 
Ақсақ» демей, «Ақсақ Темір» дегеніміз секілді ғой. 
Сонымен, 
Қарабура-Дәулет 
батыр 
1395-1405 
жылдар 
аралығында Әмір Темірдің қолбасшысы болған, Тама Бура әулиенің 
ұрпағы  Дәулет  батыр  ат  орнынан  жорыққа  айыр  өркешті,  қара 
шудалы  бура  мінген.  Өзінде  алпыс  жігіттің  күші бар,  жолбарыстай 
қаһарлы,  бір  сөзді,  кішіпейіл,  жай  адамға  аса  мейірлі  Дәулет 
батырдың  бейнесін  көз  алдыңа  келтірер  небір  уақиғалы  деректерді 
нәшіне  келтіре жазып,  ұзақ жылдар  зерттеп,  жарыққа  шығарған  Ж. 
Мұратбаев  секілді  жазбагердің  еңбегі  ересен  зор,  ұланғайыр. 
Атасына мың мәрте рахмет! 
Елдің ортасында мәртебесі жоғары болған, адалдық, ерлік істері 
үшін  халық  жадында  сақталған,  екінші  Қарабура  -  Дәулет  батыр 
1373 жылы дүниеге келіп, 1445 жылы 72 жасында өмірден қайтқан. 
Оның  денесін,  өзі  атын  ұран  қылған  Қарабура  бабасының  жанына 
қойған. 

 
79 
Ақсақ Темір өз ортасында ойып алар орыны бар осындай, Тама 
Дәулет батыр секілді ересен батырларды өзіне тартып, ірі қызметтер 
бергенде,  артында  сан  мың  қолы  бар,  іргелі  Тама  тайпасынан  да 
қолдау  күткендіктен  істегені  анық.  Ақсақ  Темір  өлген  1405  жылы 
тақ  үшін  талас  басталған  шақта,  Дәулет  батыр  алды-артына 
қарамастан, Созақ шаһарынан бірақ шыққан. Осында жүріп кемеліне 
келіп,  бүкіл  Тама  жұртының  биі  болып,  толып  тұрады.  Дешті-
Қыпшақ  даласындағы  беделді  адамдардың  біріне  айналады.  Хан 
сайлауы  кезінде  ықпалды  жандардың  бірі  болады.  Елдің  есінде 
қалған  Қарабура  Дәулет  батыр  осындай  жан  болған  деседі  -  тарих, 
аңыз, ел-жұрты. 
Ж.  Мұратбаев  жазғандай,  Ақсақ  Темірдің  өзінің  мақсаттарына 
жету үшін айналасына қарулы, кілең білекті бір жарым мың сен тұр, 
мен атайын деген жігіттерді жинағанын, оларды жеке-жеке топтарға 
бөліп,  соғыс  өнерінің  неше  түрлі  айла-тәсілдеріне  үйреткенін, 
солардың  арасынан  келешек  әскер  басшыларын  таңдап  іріктеп 
алғанын, Қаратау алқабындағы Сыр бойынан қара бура мініп келген 
ақыл-парасаты  жоғары,  шалт  қимыл  жасап,  әскери  әрекеттің  әдіс 
амалдарын,  сыр-қырларын  тез  меңгерген  жас  Дәулет  атты  жігітті 
байқайды.  Жігіттің  есімінің  өзінің  мақсатына  үйлесімділін  ырым 
етіп, өзінің дәулетін арттыруға лайық көмекшісі етуге тоқтапты. 
1363  жылы  Ақсақ  Темір  Самарқанға  шабуыл  жасайды.  Осы 
шабуыл  кезінде  Дәулет  тапқырлық  пен  ерліктің  ерен  үлгісін 
көрсетіп,  Дәулет  батыр  атанып,  Ақсақ  Темірдің  құрметті  адамына 
айналады.  Дәулетке  үлкен  сенім  артып,  оны  өзіне  бас  сардар, 
ақылдасар көмекшісі етіп тағайындайды. 
Самарқанға  жасаған  жорығында  жеңіске  жеткен  Ақсақ  Темір 
Самарқанның  әміршісі  болады.  Әмір  Темірдің  бұдан  кейінгі 
жиырмадан  астам  елді  бағындырған  жорықтарында  Дәулет  батыр 
өзін дарынды қолбасшы ретінде таныта біледі. 
Алтын  Орданың  тағына  отырған  Тоқтамыс  ханға  қарсы  Әмір 
Темір  үш  рет  жорық  жасап,  1395  жылы  оны  тізе  бүктіргенде  де 
Дәулет  батыр  Әмір  Темірдің  сүйеніші,  ақылшысы  болып,  ұлы 
жеңіске үлес қосқандығы айтылады. Дәулет батырдың Әмір Темірге 
әруақтарды  құрметтеп,  Қожа  Ахмет  Яссауиге  және  Қарабура 
әулиелерге кесене  тұрғызу  жөніндегі  ұсыныс білдіргендігі,  онысын 
мақұл  көрген  Әмір  Темір  Арыстан  баб  пен  Қожа  Ахмет  Яссауидің 
басына сәулетті кесене тұрғызғанын айтады. Ал, Қарабура әулиенің 

 
80 
басына сол замандағы кесенесін салдырған осы Дәулет батырдың өзі 
болса керек деп топшылайды тарихшылар. 
Жұбатқан  Мұратбаевтың  жазбасында:  «Бір  өзінде  алпыс 
жігіттің  күші  бар,  жолбарыстай  қаһарлы,  бір  сөзді,  кішіпейіл,  жай 
адамға  аса  мейірімді  Дәулет  батыр  қара  шудалы  бурасына  мініп 
алып,  ентелеп  келген  талай  дұшпанды  сабасына  түсіріп,  қанын 
судай  ағызып,  келмес  сапарға  аттандырған.  Дәулеттің  адалдығына, 
ерлігінен  риза  болған  халық  оны  құрметтеп  Қара  буралы  батыр, 
«Қарабура батыр» деп атайды. 
Уақыттың  өтуімен  оның  Дәулет  аты  ұмытылып,  Тұран  елінің 
жылнамасында  Тама  Қарабура  батыр  болып  жазылып,  аты  тарихта 
қалады» деп жазады «Қарабура» жинағында. 
Қазақтың  ұлы  жазушыларының  бірегейі  Ілияс  Есенберлин 
өзінің «Алмас» қылыш» атты кітабында: 
«Ақ  жол  биді  өлтірген  Қобыланды  батырдың  бұл  ісі  билер 
талқысына түседі. 
...Енді  сөзді  осы  келген  батырлардың  ең  кішісі,  Тамадан 
шыққан Қарабура батыр алған. 
-
 
Қырық  кісі  бір  жақ,  қыңыр  кісі  бір  жақ,  Қобыланды  батыр. 
Сен,  қазір  қыңырсың.  Бірақ,  қырықтың  аты  қырық.  Қандай  қыңыр 
болсаң  да  түзетіледі.  Бұны  ұмытпа,  басымыз  бірігуге  айналғанда 
іріткі салма! Бұл саған ағайындық сөзіміз», - дейді деп жазған. 
«Дәулет  батыр  1445  жылы  72  жасында  қайтыс  болады.  Өзінің 
өсиеті  бойынша  жаназасына  астына  мінген  қара  бурасы  сойылады. 
Бураның  бас  сүйегі  Дәулет  батырдың  аяқ  жағына  жерленеді. 
Жаназаны шығарған Едігенің немересі Тымыр ишан бураның ортан 
жілігін теберік ретінде өзіне алып қалған екен. 
Тымыр  ишан  осыдан  көптеген  қиындықтарға  ұшырап, 
перзенттері  өліп  қайғы  жамылады.  Ауылына  келген  тәуіптің  айтуы 
бойынша бураның ортан жілігін Дәулет батырдың немересі Шотқара 
биге  апарып  тапсырып,  тиыш  табады»  дейді  «Қазақ  ру-
тайпаларының тарихы» атты кітапта. 
Қадірменді  ағайын,  ел  қариялары  айтқанда,  Дәулет  батырды  – 
Таманың  Дәулеткелді  аталығынан  деп  те  айтады.  Қарабура  атымен 
елге  танылған  батыр,  баһадүр  бабамыз  Дәулет  (Қарабура  батыр) 
туралы бұл деректі әлі де толығырақ зерттеу қажет етіледі. Бір анық 
нәрсе,  Дәулет  (Қарабура)  батырдың  тегін  адам  еместігі,  тек  батыр 
ғана емес, әруақты, әулие жан болғандығы ақиқат. 

 
81 

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: