Нұрлан Рахымжанов

 
107 
Қарабураның кесенесі қалай соғылды 
 
Бірде  Кәрімжанұлы  Қалдыбек  бауырым  екеуміз  Оңтүстік 
Қазақстан  облысы  Түлкібас  ауданы  Абай  ауылына  жол  тарттық. 
Ондағы  мақсат  –  Қуандықұлы  Төлежан  атамыздан  естіген  Барақ 
атаның  ұрпақтарымен  танысу,  білісу  болатын.  Барып  сондағы 
Сейітағзамұлы  Рахметулла,  Қалымұлы  Жақсылық  әкелерімізбен 
таныстық.  Ендігі  жолды  Бәйдібек  ауданы  Екпінді  ауылының 
Бестиын  (Қызылкөпір)  бөлімшесіне  бұрдық.  Мұнда  Ібіжанұлы 
Сердалы  ағаймен  таныстық.  Ол  уағында  осындағы  кеңшардың 
директорының  орынбасары  болған  жан  екен.  Қазір  де  іргелі 
шаруашылық  басшысы.  Жастау  кезінде  тамаларды  жинақтап  бір 
көше  қылмақ  болып  едім,  қазір  ата-атаға  бөлініп,  бөлектеніп 
отырмыз  дейді  қамығып.  Інісінің  қызмет  істейтіндігін,  Барақ 
бабамыздың  бейіті  табылса,  шіркін  деп  армандайтындығын  айтып, 
бізге  тілектестігін  білдірді.  Одан  әрі  Созақ  кентіне  шықтық.  Созақ 
кентіне  кешқұрым  келіп  қондық.  Қалдыбек  рөлде,  қасындағы 
әңгімеші  менмін.  Тыныбектен  тараған  Қалиұлы  Әли  деген 
туысқанымызды  іздеп  келдік.  Оған  дейін  Тұрғалиұлы  Орынғали 
(Оран)  бауырымызбен  таныстық.  Әли  ағамызбен  түніменен 
әңгімелесіп, таңертең Қарабура бабамыздың кесенесіне келіп зиярат 
еттік. Содан шығып Тәбірізұлы Сүлеймен жиеннің үйіне келдік. Ол 
кісіден Барақ батырдың мазарының нобайын сұрап алып, кері қарай 
шықтық.  Жолда  Әли  ағай  бір  өзбекті  көріп,  машинаны  тоқтатып 
мінгіздіртіп алды. 
-
 
Бұл  өзбек  Қарабураның  бұрынғы  шырақшысы,  -  деп 
таныстырып жатыр. 
-
 
Бұрынғы емес, әлі де әулиенің шырақшысы менмін, - деді ана 
кісі. – Менен ешкім Таманы тартып ала алмайды, Тама менікі. 1936 
жылға  дейін  менің  ата-бабам  Қарабураның  шырақшысы  болып 
келген.  Менің  үлкен  атам  1864  жылдан  1936  жылға  дейін  осында 
шырақшы болған. Содан 1949 жылға дейін әулиенің басы қараусыз 
тұрды. Содан 1949 жылдан 1997 жылға дейін мен шырақшы болдым. 
Менің  аты-жөнім  –  Арыстанбап.  Әулиенің  басын  қарайтуға  үлкен 
еңбек  сіңіріп,  бастама  көтерген  де,  негізгі  қаржыны  берген  де 
Төлегеннің  Ерғалиы  болатын.  Құрал  осы  жұмыстарға  басшылық 
жасады.  Ерғали:  «Ақшаны  аямай  жұмсаңдар.  Жұмыс  біткеннен 
кейін  есеп  айырысуды  өзім  атқарамын»  деді.  Материалды  Ерғали 

 
108 
жеткізіп  беріп  отырды,  кейіннен  Құрал  соның  бәрін  өтеп  берді. 
Ерғали жөніне кетті. Бизнес адамының өздері білетін тірлік қой бұл. 
Қарабураның  кесенесі  ашылған  күні  түскен  ірі  қара  мен 
жиналған  ақшада  есеп  болған  жоқ.  Ерғали  осы  асқа  тікұшақпен 
ұшып келді. Асқа сойылар малдар мына Әлидің ауласында сойылды. 
Оны да Ерғали шері беріп еді. 
Ерғали  барша  қазаққа  танылған  жігіт  еді.  Таманың  атын 
шығарған-ақ  жігіт  болды.  Бір  ғана  адам  маңайындағы  Кіші  жүзге, 
барша Тамаға қолынан келген жақсылығын жасады. Қап-қабымен ұн 
таратып, елдің алғысын алды. Ол бір қиын заман еді ғой. Нан тауып 
жеу  қиын  болып  тұрғанда  бір  қап  ұн  деген  үлкен  көмек  болатын. 
Осы  Созақтағы  тұрғындарды  -  өзбек,  қазақ  демей  қолындағысын 
шашып  тойындырды.  Алладан  қайтады  ғой.  Оның  құлдырауына 
оның  өзінің  қарауында  жүрген  жігіттері  кінәлі  болды,  қиын  сәтте 
сатып кетті. Одан Ерғали құрып кеткен жоқ. Өз тірлігімен өзі болып 
жүр. Анда-санда хабарласып тұрамын. Жақсының жақсылығын айт - 
иманы  тасысын,  жаманның  жамандығын  айт  –  берекесі  қашсын 
деген бар. Содан соң айтып тұрмын. 
Менің  шешем  1992  жылы,  айт  күні  өлді.  Сол  кісі  айтатын: 
«Арыстан,  балам,  мына  мұрын  болмаса,  екі  көз  бірін-бірі  жеп 
қояды»  деп.  Дос  ұзақтан  келеді,  дұшпан  аяқтың  астына  шығады. 
Ерғалидың  тірлігі  де  солай  болды.  Ерғалиды  өле-өлгенше  күтемін. 
Иығымнан  қағып:  «Ареке»  деген  ықыласына  ризамын.  Жолында 
өліп  кетуге  пейілмін.  Мен  күні-түні  Ерғалидың  тілеуін  тілеймін. 
Азанда  тұрып  құдайға  дұға  қыламын:  «Иә,  алла,  Ерғалиды  аман 
қыла  көр.  Жолын  аша  көр»  деп  тілеймін.  Ерғали  маған  ешнәрсе 
беріп  жатқан  жоқ.  Бірақ,  ел  үшін  істеген  еңбегі  қайтса  деймін. 
Алдынан  жарқыраған  сәулелі  күндер  шықса  деп  тілеймін,  тілеп  те 
өтемін,  -  деп  Арыстанбап  шырақшы  машинадан  түсіп  бізбен 
қоштасып жатып, тірлігімізге баяндылық тілеп жүріп кетті.
 
Осы  жөнінде  кейін  Астанаға  жолым  түсіп  барғанымда 
Момынов Қалбота Әбілдаұлы ағай былай деді: «Қарабура қорының 
алғашқы бір құрылтайына Ерғали мені ертіп барған. Сонда Құрал да 
келген. Созақтағы салық полициясында істеген Қойшыбай да келген 
ұзын  бір  лимузинмен.  Таманың  үлкен-үлкен  қариялары  келді. 
Бірінші болып Құралдан сұрады. Әңгіменің басы – әулиенің басына 
кесене  салып,  маңайын  абаттандыру  болды.  Әңгіме  ақшаға  тіреліп, 
кім не бередіге шықты. 

 
109 
-
 
Құрал, сен не бересің, - деді. 
-
 
Мен  қазір  өзім  жүйкелеп  отырмын.  Мына  Ерғали  бермесе, 
менде қазір ештеңе де жоқ, - деді Құрал сонда. 
-
 
Қойшыбай, сен не бересің, - деп Қойшыбайдан сұрады. 
-
 
Ойбай, менің балаларымның бәрі мемлекеттік қызметкер ғой. 
Олардың қолында ештеңе жоқ, - деді Қойшыбай. 
-
 
Ал,  Ерғали,  сен  не  дейсің,  -  деді  Таманың  дәулері  Ерғалиға 
қарап. 
-
 
Бастай беріңіздер. Үлгергенімізше береміз ғой, - деді Ерғали. 
Сол  жерде  бәтуа  қылды  да,  кесененің  құрылысы  басталды  да 
кетті.  Сол  күні  сонда  құран  оқылып,  түнеп  шықтық.  Таңертең 
бабаның мазарының айналасын қаза бастады. Сонда Құрбан Атаның 
ұрпақтары келіп, аталарының сүйегін алып кетті. Кесененің нобайы 
сызылып, жобасы пысықталды. Сонда тұрып Құрал айтты: 
-
 
Егер  Ерғали  құрылыстың  қаржысын  шығарса,  атқаратын 
жұмысты  мен  өз  мойныма  алайын.  Жұмысшыны  да  өзім 
ұйымдастырамын, - деді. 
Осы сөзге тоқтап, Алматыға қайтып кеттік. Семейден үш вагон 
циликат  кірпіш,  бір  вагон  ағаш,  үш  вагон  цемент  дайындады. 
Кесененің  құрылысы  аяқталғаннан  соң  Ерғали  мен  Құрал  есеп 
айырысты  да,  ақшасын  алып  Ерғали  кетті,  Құрал  Қарабураның 
кесенесінің  шығынын  өтеп  ол  қалды.  Атақ  та,  абырой  да,  еңбек  те 
Құралдыке. Оған ешкімнің де таласы болмауы керек, - деді Қалбота 
ағай. 
Арыстанбап  шырақшының  айтқан  әңгімесінде  шындық  болуы 
да керек, ішкі жұмыстарға аса қатты араласқан жоқ қой. Сондықтан, 
кейбір мағлұматтардан қателесуі де бек мүмкін. Құрылысты ерекше 
(егіз... сегіз...) фасонмен жасап шыққан Құрал бауырымыздың еңбегі 
Алладан қайтсын! Осы істі қолдаған барша ағайынға алғыстан басқа 
айтарымыз жоқ. Аруақ жар болсын! 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
110 
Батырлар 
 
«Егемен Қазақстан» газетінің 2011 жылғы 14 маусымдағы №249 
санындағы  «Әкемтеатр»:  Тарих.  Тағдыр  және  Абайды  тану»  атты 
мақалада  режиссер,  Қазақстанның  халық  әртісі  Тұңғышбай  әл-
Таразидың «Тарихи тақырыпқа арналған драмалық шығарма белгілі 
бір тарихи кезеңді негізге ала отырып, ойдан шығарылған сюжеттер, 
оқиғаларға құрылады. Алайда, бұл сюжет сол заманның әлеуметтік, 
саяси жағдайына, тарихи кезеңіне сай келуге тиіс» депті. 
Бәлкім, ондай жағдай көркем туынды
 
жазғанда қажет болуы, біз 
секілді  тарихи  зерттеуде  оның  жолы  қалай  бола  қояр  екен  деп  те 
ойлаймын.  Ертең  менің  жазған  әрбір  сөзіме,  қойған  үтірім  үшін 
сұрақтар,  сауалдар  қойылуы  мүмкін.  Сонда  мен  тайсақтамай:  «Бұл 
пәлен  кітаптан  алынған  дәйек,  пәлен  адамнан  алынған  дерек»  деп 
қасқайып  тұруым  үшін  лажы  болғанша  жалған  қоспай  жазуға 
тырыстым.  Бәлкім,  маған  да  деректер  дұрыс  берілмеуі.  Менің 
жазбаларыммен  бұл  тақырып  тоқтап  қалмасын.  Жазылсын,  ары 
қарай  дамысын.  Ол  кейінгі  уақыттың,  басқа  да  зерттеушілердің 
ойында  болар  іс.  Мен  де  осы  кітапта  жаздым  екен  деп  қатып 
қалмаспын.  Дерек  көзі  молығып,  оның  ішінде  аңызы  мен  ақиқаты, 
жалғаны 
мен 
жаңсақтықтары 
табыла 
қалса, 
қуана-қуана 
жазбаларыма  өзгеріс  енгізіп  отырармын  деп  ойлаймын.  Ағайынға 
батырлар  туралы,  рулар  тарихы  жөніндегі  жазбаларыма  қосар 
ойларыңыз,  берер  деректеріңіз  бен  дәйектеріңіз  болса,  қуана 
қабылдайтынымды
 
ескерте  отырып,  дұрыс  көзбен  қарап  оқып 
шығуларыңызды өтінемін. 
Халқымыздың  заңғар  жазушысы  М.  Әуезов  батырлар  жайлы: 
«Ол тірісінде бір танылады, өзі өткен соң кейінгі ұрпақ қадірін біліп, 
қасиетін таныған сайын тағы танылады. Бір кезде бел көрінсе, келер 
ұрпақ  тарихына:  өз  тұсында  көрсетіп  кеткен  көмегімен,  орнатып 
кеткен  туымен  тастап кеткен  үлгісімен,  нұсқап  кеткен  бетімен  енді 
бел  ғана  емес,  биік  тұғыр  боп,  асқар  тау  болып  көрінеді»,  -  деп 
тебірене ой толғапты. 
Ұлы  даланың  ұлағатты  істерімен  есте  қалған  батырлары 
ұрпағымен мың жасасын, жасай берсін! 
 
 

 
111 
«Б» әрпімен есімі басталатын батырлар 
 
Ал,  енді  біршама  үзіліс  жасап,  әңгімеміздің  өзегі  болатын, 
Дәулеткелді елінің батырларына кезек берейік. Олардың қатарында 
Бақ, Байболат, Құлшыораз, Барақ, Бұзау, Баян, Қарағай батырларды 
айтуға  болады.  Қызығы,  осылардың  көпшілігінің  есімі  «Б»  әрпінен 
басталатындығы. Барлығы да Тама тайпасының Дәулеткелді руынан 
шыққан.  Үлкені  –  Бақ,  одан  кейінгі  –  Байболат,  Барақ,  Бұзау,  ең 
кішісі  де  аты  бүкіл  алашқа  танымал  Баян  батырлар  жайында  азды-
көпті әңгімелер, бірлі-жарым аңыздар баршылық. Оларды жалықпай 
іздеп,  ел  арасынан  сұрау  салып,  кітаптарды  ақтарып  қаншама 
іздендім.  Әлі  де  іздене  бермек  ниетім  бар.  Батыр  бабаларымыз 
жайлы  сыр  шертер  ақиқатты,  хикаялы  әңгімелер  ұмыт  болған. 
Аздаған  ғана  деректер  қалып  қана  отыр.  Соның  өзіне  тоқшылық 
санауға  болар  еді.  Әлі  де  аздық  ететіні  белгілі  болып  отыр.  Әрбірі 
бір рулы елдің іргесін қалаған, жорықтарда ересен ерлігін көрсетіп, 
қазақ  хандығының  іргелі  мәселелерін  шешуге  сүбелі  үлес  қосқан 
азаматтардың  артында  оның  атын  шығарар  келелі  әңгіме,  сабақты 
оқиға қалмады дегенге кім сенеді?! 
Рас,  бұл  деректерді  беретін  мұрағат  материалдарына  әзір 
қолымыз  жете  қойған  жоқ.  Дегенмен,  ізденіс  түбі  бір  мұраға 
жеткізері  анық.  Батырлар  жайында  ертеректе  әңгіме  шерткен 
көнекөз  қарияларымыздың  сөзін  зердесіне  тоқып  сақтап  қалған 
жандардың  аяғы  сұйылуға  айналды.  Әрбір  үзік  әңгіменің  өзінен 
сабақты  жайттардың  басын  шалып  қалуға  боларын  қазір  сезіп  те 
отырмыз. 
Бақ,  Бұзау  батырлардың  ұрпақтары  біздің  өңірдің  тұрғылықты 
жандары емес. Рас, іргесі сөгілмеген Созақ жерінде ұрпақтары өмір 
сүріп  жатыр.  Бәлкім,  олармен  де  жүздесіп,  келелі  әңгімелер 
шертуіміз,  тосын  хикаяттардың  бір  шетін  шығаратын  да  күн  алыс 
емес шығар. 
Ал, өзімнің үлкен бабам болып табылатын Барақ батыр жайлы 
зерттеуді  уағында  Жайылмалық  Орақбаев  Құтжан  жүргізген  деген 
әңгіме  ел  арасында  бар.  Одан  соңғы  ізденісті  Созақтық  зерттеуші-
жазушы  Тәбірізұлы  Сүлеймен  жалғастырды.  Ол  да  бірқатар 
әңгіменің  сорабын  тапты.  Одан  соңғы  ізденісті  әкем  Рақымжанұлы 
Сұлтан жалғастырған болатын. Бірақ, ол кісі бұл ойын толық аяқтай 
алмай,  Барақ  руының  сол  кездегі  ақсақал  қариясы  Қуандықұлы 

 
112 
Төлежан  атамызбен  бірге  рулық  шежіре  кестесін  түзіп,  болашақ 
кітаптың  нобайын  жасап,  жоспар  құрып  қана  үлгерді.  Аяқталмаған 
кітап,  айтылмаған  ойлар  қалды.  Сол  ізденістің  эстафеталық  таяғы 
маған  тиіп,  кешегі  үлкендердің,  өз  әкемнің  бастаған  ісін  аяғына 
апаруды  өз  міндетіме  алғандай  болдым.  Құдай  сәтін  салса,  ол  да 
болар деген үміттемін. 
Батыр  Баянның  бір  басына,  оның  ерлік  істеріне  бір  ғана  Тама, 
Дәулеткелді руы ғана емес, Орта жүздің Уақ тайпасының да таласы 
бар.  Оған  олар  өздерінің  қолдарында  ұстаған  дәлелдерін  тосатын 
жерлері  де  бар.  Бірақ  та,  Дәулеткелді  Батыр  Баянның  өз  кіндігінен 
тараған ұрпағы, Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты, әйгілі 
жазушы  әкеміз  Шаханұлы  Беріктің  осы
 
тақырыпты  қаузап 
жүргеніне  көптеген  жылдың  жүзі  болды.  Бір  ақиқатқа  сол  кісінің 
жеткізеріне сенгіміз келеді. 
Осылардың  ішінде  біз  сөз  етіп  отырған  Дәулеткелді  Барақ 
батырмен есімдес жандар, оның ішінде бүкіл қазақ даласына атағы 
жайылған  ерлер  аз болмаған.  Солардың  қатарында  бір  заманда, бір 
уақыт  ағымында  ғұмыр  кешкен  Найманның  Балталы  атасынан 
шыққан  Көкжарлы  (Көкжал)  Барақ,  Түкті  жалды  Барақ  батыр, 
Әбілқайыр  ханды  өлтірген  Барақ  сұлтан  сияқты  жандар  да  болған. 
Сондықтан,  көнекөз  қариялардың  айтуынша,  бұл  жандардың  да 
аралас-құралас  болуы  себепті,  қонысы  қатар  жатуы  болуынан, 
әңгіме-аңыздары да араласып, бірінен екіншісіне ауып кеткен болуы 
тиіс. 
Жайылмалық Қуандықұлы Төлежан бірде отырып: 
-
 
Ертеректе,  мен  ол  кезде  жаспын.  Осында  Тәпелұлы  Кәрібоз 
ағамның,  Дүйсенбайұлы  Назарбай,  Базарбайлардың,  Қабанбайұлы 
Оспанның,  Омардың  ұлдары  Оспан,  Жуас  деген  кісілердің, 
Қабанбайұлы  Бердекен  деген  кісілердің  үйлері  осы  маңда  болды. 
Әкем  дімкәстау.  Дегенмен,  малда.  Мен  болсам,  осында  атам 
Бердібектен туған апатайым Рабиға деген кісінің қолында тұрамын. 
Кешқұрым барлық жаңағы кісілер бәріміз сыртқа шығып отырамыз. 
Маған  кейінгі  шыққан  кітаптарды  оқытады.  Сонда  Кәрібоз  ағам 
отырып: 
-
 
Таста,  ана  кітабыңды.  Оттапты,  мыналар.  Білгішсініп,  жаза 
береді.  Айтып  отырғандары  шылғи  өтірік.  Әттең,  бізден  жазушы 
шықпады. Әгәрки, жазушы шыққан болса, әңгіменің көпшілігі бізде. 
Үйсін  соғысты  көп  көрген  жоқ.  Орта  жүз  көп  көрген  жоқ. 

 
113 
Қиыншылықты да, қырғынды да Кіші жүздің баласы көрді. Содан да 
басқа  жүздің  баласы  адамы  өлсе,  еңіреп  жылайтыны.  Кіші  жүздің 
ұрпағы  –  біздер  көзімізге  жас  алсақ  та,  ел  сияқты  еңкілдеп,  елге 
көрсете бермейміз. Бір өлгенде бір ауылдан жүздеп адам өлсе, ауып 
жүріп  жолда  өлігі  шашылып  қалса,  қалай  жыласын.  Көзінің  жасын 
тауысқан. Жау шапса, Кіші жүздің әскері келгенше қорғаныс қылып 
отырған  ел  емес  пе  еді  олар.  Енді  өздерінен  еті  тірі  жазушы 
шыққаннан соң, батыр  да  сонда, шешен  де  сонда  болып  отыр  емес 
пе?! Ертегіңді қоя ғой, - деп ары қарай оқытпай тастаушы еді. 
Ол кісінің сөзін барлығы қостап, бастарын изей беруші еді. Тек 
қана  Назарбай  атам  жан-жағына  алақтай  қарап  «А,  солай  ма  еді? 
Солай  болғаны  ма?»  деп  тамсанып  қана  отырушы  еді.  Ал,  енді  сен 
сол Кәрібоз армандаған жазушысың ғой. Әңгімені неден бастаймыз, 
- деп күліп қоюшы еді. 
«Кәрібоз армандаған жазушы» болған соң ба, қайдам, білгенімді 
сапырып жаза берсем қалай болар екен деп естіген, көңіліме түйген 
жайттарды  қаузап  отыратыным  бар.  Зікірияұлы  Ордабай  ағамыз 
айтпақшы,  «Әңгімені  әңгіме  түртеді»  деп,  сіздер  де  қосар 
әңгімелеріңізді жұптай отырыңыздар. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
114 
Назар бай мен Алдаберген 
 
Бұл  әңгімеге  келмес  бұрын,  мына  әңгімеге  назар  салыңыздар. 
Бұл  әңгімені  барша  Тамадан  шыққан  жұрттың  баласы  біледі  десек 
те, айналып өте алмадық. Бәз біреулер «Бұл әңгіменің керегі қанша» 
деп  те  қалуы  кәдік.  «Оны  жасырудың  қажеті  жоқ,  қайта  мақтана 
айтуға  тиістіміз»  дейді  шолаққорғандық  Қанат  Бесбайұлы  әкеміз. 
Бұл  әңгіме  жөнінде  бұрынырақта  да  белгілі  жазушы  әкеміз 
Шаханұлы  Берік  өз  жазбаларында,  Созақтық  тарих  зерттеушісі 
Тәбірізұлы Сүлеймен «Созақ өңірі» кітабында жазған болатын. 
Қоңсылас отырып Сәрсенбекұлы Болат ағамыздан бала кезімде 
қанығып естіген едім. Кейіннен бұл әңгімеге Шаханұлы Беркін әкем 
ептеген түзетулер енгізіп, айтып отырған әңгімемнің нобайын түзеп 
берді.  Талас  ауданы,  Үшарал  ауылының  тұрғыны  Кәдірсізұлы 
Әбілхалық  сияқты  жандардан  естіген  нұсқасы  да  бар.  Ендеше 
осынау бір сабақты әңгімеге назар салайық. 
Бұл уақиға біздің жобалауымызша, 1620-1630 жылдар кезеңіне 
келеді.  Дәулеткелдінің  өте  бір  пысық,  жоқтан  бар  жасайтын, 
құдайдың  сүйікті  бір  құлы  болған  белгілі  байы,  үлкен  керуенбасы 
болған Назар атты атамыз болған екен. Алысты жақын қылып тірлік 
қылған  деседі.  Ол кісіні біреулер  мұрынының  жалпақтығына қарап 
Бұзау Назар десе, енді бірі базаршылаған тірлігіне қарап Базар Назар 
атандырған  дейді.  Базар  көрген,  сауда  қылған  жандарды  біздер 
кейде тиыннан теңге сауған жандар есебінде ұнатпай жататынымыз 
бар.  Оларға  керісінше,  біздің  Назар  бабамыз  кеңпейілді,  жүрегі 
жұмсақ,  мінезге  өте  бай  адам  болғанға  ұқсайды.  Базарлап  қайтқан 
сайын,  тапқан  олжасынан  ауыл  маңындағы  кедей-кепшіктеу 
ағайындарына көмек қолын созып, елінің берекесін кіргізіп жүреді. 
Назар  әкеміздің  тұрағы  біздің  жобалауымызша  Ор  өзенінің 
бойы,  Жайық  бойы,  Астрахан  маңы  маңы  болса  керек.  Жылда 
көктем  шыға  түйелерге  оңтүстік  өңір  үшін  таңсық  заттарын  артып 
Тәшкеннің,  Әндіжан,  Бұқардың  базарына  келіп,  күз  түсе  суық  өңір 
үшін  солтүстік  өңір  үшін  таңсық,  өтімді  заттарын  басып  кері 
қайтатын болған. 
Бір  жылы  көктем  шыға  кіре  тартып  Әндіжан  жеріне  жолға 
шығады. Айтылмыш тұсқа жақындай, шаһар шетіне тақалып қалған 
тұста «Бір ерулеп жатайық, ертең болса да базарға түсеміз» деп бір 
ойпаңдау  жерге  келіп  тоқтайды.  Мосысын  түсіріп,  қазанын  асып, 

 
115 
жігіттер  бұта-шөпшек  теруге  жүгіре  жөнеледі.  Жан-жағына  зер 
салып  қарап  тұрған  Назар  әкеміздің  көзі  бұзауын  қайырмалап  келе 
жатқан  он  екі-он  үш  жас  жобасындағы  бақташы  балаға  кезігеді. 
Баланың  бет  әлпеті  қазаққа  ұқсағаннан  соң,  таңданған  Назар  бұл 
маңда  қазақы  ауыл  бар  ма  еді  деген  ойға  келеді.  Жөн  сұрасып 
алдындағы  малдың  қай  байға  тиесілі  екенін  сұрағанда,  жігіт  бір 
өзбек  байының  малы  екендігін  айтады.  Бұған  таңданыс  білдірген 
Назар: 
-
 
Жаным-ау, өзің қазақпысың, - деп сұрапты. 
-
 
Аға-ау,  қазақ  болғанда  қандай,  қазақтың  баласымын,  -  дейді 
балаң жігіт. 
-
 
Бәрекелді, бұл маңда қазақ ауылы бар ма еді? 
-
 
Жоқ, ағасы. Бұл маңда қазақ ауылы түгілі, қазақ баласының өзі 
де тапшы. 
-
 
Ендеше, сен қайдан жүрген жансың қалың өзбек ішінде, - деп 
Назар бай баладан бар жайды тәптіштеп сұрай бастайды. 
-
 
Мен қазақ баласымын. Тегімді сұрасаңыз - Кіші жүздің баласы 
Тамадан тарағанмын, - дейді бала. 
-
 
Бәрекелді,  балам,  -  деп  тақана  түседі  Назар  таңданысын 
жасыра алмай. 
«Тамамын»  дегенін  естіген  соң  ойлана,  мұнда  қайдан  тап 
болғандығын  сұрайды.  Бала  тіптен  балаң  кезінде  ауылын  өзбектер 
шауып, анасын қылышпен шауып өлтіргенін, әкесінің аты кім екенін 
білмейтіндігін,  тек  қожайыны  Қисмет  атты  сарт  байының  әңгіме 
айтқанда  «Таманың  баласы»  деп  атайтындығынан  өзінің  шыққан 
тегін  білетіндігін  айтады.  Әңгіме  барысында  баланың  алты-жеті 
жасар  кезінде  осында  келгенін  біледі.  Еті  тірі,  пысық,  істеген  ісі 
орнықты бала екендігін аңғарып ойы әбден бұзылады Назардың. 
Өзбек  байының  үйінің  орналасқан  жерін  сұрап  біліп  жүріп 
кетеді. Көкейінен баланың
 
«Тамамын» дегені кетпей, өзбек байының 
үйінің маңында өзі танитын саудагер өзбек досының үйіне түседі. 
Түс ауа сыртқа шығып тұрса, бұзауды айдап бала келеді. Малын 
қораға  жайлап,  асын  ішіп  сыртқа  шыққан  кезінде  Назар  досының 
жалшысын жұмсап, баланы оңашаға шақырады.
 
-
 
Балам,  еліңді  таппай  сансырап  жүрген  бала  екенсің.  Тама 
баласы екенсің. Мен де сол Тама елінің Назар деген кісісі боламын. 
Басыңа  бостандық  алып  берейін.  Алдыңа  мал,  қасыңа  қатын 
әперейін. Маған бала боласың ба, - дейді. 

 
116 
-
 
Болсам, болайын, - дейді бала құлшына. – Бірақ, менің қожам 
өте бай адам. Менен айрылса, бар шаруасы қараң қалады. Сізге бере 
қоймайды-ау, - деп қапаланып та қалады. 
-
 
Саспа,  бала.  Лажы  болса,  мен  сені  өзіммен  бірге  елге  алып 
кетемін. 
-
 
Қалай алып кетесіз? 
-
 
Ертең затым өтіп, қолым босаған соң, базардағы жаршыға жар 
салдыртамын.  «Осындай  Алдаберген  деген  баламды  жоғалттым» 
деп айқайлатам. Сонда сен орныңнан тұрып, «Ата» деп маған қарай 
жүгір,  мен  саған  «Алдабергенім»  деп  жүгірейін.  Сонда  ол  өзбек 
ешқандай айла таппайды, - деген ғой.
 
-
 
Оу, Сіз балам деді, мен әкем деді дегенге өзбек көне қоя ма? 
-
 
Көндіреміз. Оған айтар уәжді табамын. Сен мұнда кіре қойшы, 
-  деп  Назар  оңаша  жерге  апарып  баланы  шешіндіріп,  баланың 
денесін қолымен түгелдей сипалап қарап шығады. 
Содан  соң  балаға  ертеңгі  істер  ісі  мен  айтар  сөзін  тәптіштеп 
үйретеді.  Бала  сол  күннің  кешінде-ақ  өзбек  қожайынына  келіп 
жыламсырап:
 
-
 
Менімен  бірге  мал  жайып  жүрген  жалшы  жігіттер  анда 
барғанын,  мұнда  барғанын  айтып  мақтанады.  Бірі  медреседе  оқып 
сауаттанғанын  айтса,  бірі  шаһарға  барғанын  айтып  мені  қорлайды. 
Мен,  ең  болмаса  ел  барған  базарға  да  бармаппын.  Ертең  базар 
барып, аралап көрсем деп едім, - дейді үйретілген сөз бойынша. 
Өзбек  бұл  сөздің  де  теріс  еместігін  мойындап,  бірақ  малды 
кімге тастаймыз дегенде: 
-
 
Көршінің жалшысы кешке дейін қарай тұруға келісіп еді, - деп 
көршінің жалшы жігітін ертіп келеді. 
Оның  малға  қарап  беруге  келісімін  алған  соң,  өзбек  байы 
баланы базарға ертіп барып, тамашалатуға келісімін береді. 
Таңертең Назар досымен базарға кетеді. Бала да қожайынымен 
бірге  базарды  аралай  келе,  көрші  өзбек  саудагерінің  дүкенінің 
маңына тақанып келгені сол еді Назар да жаршыға ақысын төлетіп, 
«Осыдан жеті-сегіз жылдай бұрын ауылымды жау шауып, сонда бес-
алты  жасар  Алдаберген  атты  баламды  жоғалттым.  Осы  баламды 
тауып  берген  адам  болса,  не  сұраса  да беремін»  дегіздіртіп  жалпақ 
елге  жар  салғыздыртады.  Айқайлап,  базарды  басына  көтерген 
жаршының  маңына  емпеңдей  жүгіріп  бала  да  келе  қалады.  Мына 
жақтан Назар да келе қалады. Баланы көрген бетте
 
Назар:
 

 
117 
-
 
Балам, Алдабергенім, - деп құшақтап жылай кетеді. 
Бала да: 
- Әке, әкетайым, - деп жабыса кетеді
. 
Назардың  қойнына  басын  тығып  алып,  бала  да  еңкілдеп, 
қорсылдап  жылай  береді.
 
Сол  жерде  өзбек  келіп  «Қайдағы  сенің 
балаң»  деп,  «Менің  баламды  құлдыққа  салып  алған  екенсің»  деп 
Назар  дауласып,  аяғы  жанжалға  ұласып  кетеді.  Базардағы  тәртіпті 
сақтайтын жасақтар екеуін ұстап, қазының алдына әкеледі. 
-
 
Дауларыңды  айта  отырыңдар,  -  деген  қазының  сөзінен  соң 
өзбек  байы  өзінің  бала  кезінен  құлақкесті  жалшысына  мына 
қазақтың  «Менің  балам»  деп  өтірік  жабысып  жатқанын,  баланың 
есін  білмейтін  уақыттан  өз  қолында  өскендігін  айтып,  оның  әкесін 
тануы мүмкін еместігін алдыға артады. 
Кезегі келгенде Назар: 
-
 
Жорыққа кеткен кезімде, бас көтерер еркегі жоқ ауылыма жау 
шауыпты. Айы-күні жақындап отырған бәйбішемді өлтіріп, бес-алты 
жасқа  келген  баламды  қолды  қылды.  Осы  уақытқа  дейін баламның 
өлі-тірісін біле алмай жүруші едім. Жаңа базарда көргенімде, көзіме 
оттай басылды. Алла маған ұл берді ғой деп атын Алдаберген қойып 
едім.  Алдымнан  жарқ  етіп  шыға  келді  ғой.  Баламды  өзіме 
қайтарыңыз. Өлген бәйбішемнің құнын сұрамай-ақ қояйын, - депті. 
-
 
Бұған не дейсің, - дегенде өзбек байы байбайлап қоя береді. 
-
 
Жалған,  бала  мұныке  емес.  Бұның  ауылын  шапқан  мен 
емеспін. Бәйбішесінің кім өлтіргенін мен қайдан білейін. Барлығын 
мына қазақ ойынан шығарып отыр, - депті өзбек байы. 
Қазы ойланып қалады. Қазақтың бәйбішесінің өлген-өлмегенін, 
баласының  жоғалған-жоғалмағанын  айдалада  отырып  бұл  қайдан 
білсін?! Тексеріп анықтау - парызы. 
-
 
Бала  сеніке  болса,  ерекше  белгілерін  атай  қой,  -  дейді  сонда 
қазы Назарға. 
Сонда  Назар  кешегі  оңаша  бөлмеде  көрген  белгілерін  жайлап 
есіне түсіру үшін көзін жұмып: 
-
 
Баланың  оң  жақ  жауырынында  бармақтың  үлкендігіндей, 
тұмар пішіндес қал бар еді. Есімде қалғаны осы болып тұр, - дейді. 
Өзбек байы баланың ерекше белгілерін есіне түсіріп айтып бере 
алмайды.  Қазының  пәрменімен  баланы  шешіндіріп  жібергенде,
 
жейденің  астынан  жауырындағы  бармақтай  қал  жарқ  етіп  көзге 
ілігеді. Қазы сонда ойланбастан: 

 
118 
-
 
Қазақтыке - жөн. Бала соныке, - дейді. 
Назар  мен  бала  шат-шадыман  болып,  ел  алдында  қайта 
құшақтасып  табысады.  Бір  балаға  зар  болып  жүрген  Назар  ойда 
жоқта  балалы  болады.  Баланы  ертіп  өзбек  досының  үйіне  келіп 
түседі.
 
Кешке  ауқаттанып  отырғандарында  үстеріне  өзбек  байы
 
Қисмет кіріп келеді.  
-
 
Баланы  алдың.  Баланың  еткен  еңбегі  бар  еді  менде.  Ақысын 
алсын.  Басына  пәлен  жыл  қорған  болған  ошағы  ғой.  Дәм-тұзымды 
жеп, батасын алып кетсін. Қайтар уағыңда маған соқпай кетпеңдер. 
Сол күнгі ертеңгілік асты біздің үйден ішіңдер, - депті. 
Жөн  сөзге  не  талас?!  Мақұлдасып  бұлар  тарайды.  Сол  жолғы 
базар  тарқағанша  саудасын  қыздырып  Назар  жүреді,  қасында 
олжалы баласын ертіп. Бірер ай өтіп, әкелген дүниесін өткізіп, өзіне 
керек-жарағын алып, қайтуға қам қылады. Жүгін теңдеп жатқанында 
баяғы өзбектен хабаршы келеді. «Ұмыт қылмасын. Ертеңгі ас біздің 
үйден болсын» деп. Назар әкеміз ойланып барып, «Жақсы, таңертең 
сонан  бастаймыз»  деп  хабаршыны  қайтарады.  Қасына  еріп  келген 
жандармен ақылдасып, мәслихат құрады. 
Ертеңіне елге қайтар жүгін артып Назар керуенді жолға салып, 
артынан  қуып  жететіндігін  айтып,  бірер  адамымен  Алдабергенді 
ертіп  Қисмет  сарттың  үйіне  келеді.  Дастарханға  дәм  тартылып, 
кеселер  төңкеріліп,  ортадағы  табақ  алынғаннан  соң  Қисмет  бата 
сұрайды. Назар тарапынан дастарханға бата қайырылады. Содан соң 
сөзді  Қисмет  бай  алып  барлық  жайтты  көршінің  жалшысынан 
естігенін айтып: 
-
 
Ей,  қазақ,  ақыры  айлаңды  асырып  алдың.  Баланың  қазақ, 
елінің Тама екендігіне дау жоқ. Бірақ,  мына бала сенің балаң емес. 
Дегенмен,  бұл  да  менің  балам  ғой.  Батасын  берейін,  қолдарыңды 
жайыңдар, - дейді. 
Бата  беремін  деген  соң  барлығы  да  қолын  жаяды.  Сонда 
Қисмет: 
-
 
Балаңның  тұқымы  көп  болсын!  Жақсыңның  саны  отыздан 
аспасын!  Сенің  үрім-бұтағыңа  осы  баладан  тараған  ұрпақ  үстем 
болсын! Осының айтқаны саған заң болсын! - депті. 
Бата  беріліп,  «Әумин!»  десіп, іштерінен  «Оттапты  сарт»  десіп, 
атына  мініп,  керуенді  қуалай  жөнеді.  Өздерінше  мәре-сәре  болып 
Назар мен Алдаберген еліне келеді. 

 
119 
Еліне  келгеннен  соң  артында  тұлдыр  баласы  жоқ  Назар  әкеміз 
жыртылады. Бар жиған-тергенінін, ендігі көрер қызығын осы балаға 
арнап:  «Баламды  таптым»  деп  маңайындағы  елді  шақырып  ат 
шаптырып,  дүбірлі  той  қылады.  Алдабергеннің  келген  жолы  оң 
болып, шын тілеулі жан екендігін байқатып, Назар әкесінің тірлігіне 
араласып,  тез  арада  ол  кісінің  саудасының  кеңеюіне  көп  қолғабыс 
қылады.  Жарғақ  құлағы  жастыққа  тимей  тірлік  қылған,  ізденіс 
қылған  жанның  тірлігі  оңға  баспасын  ба?!  Алдабергеннің  еңбегі 
жанып, Назар әкеміздің дәулеті артып, кемелдене түседі.  
Алдына мал салып, ел аралап таңдап жүріп өзі қатарлас байдың 
бір қызын алып береді. Алдабергеннен немере сүйеді. Алдабергенді 
емірене  иіскеп,  құлыншағым  деп  бауырына  басқан  Назардың 
бәйбішесінің  пінәсіне  перзент  бітіп,  бір  сұлу  қызды  болады.  Назар 
әкеміз  қартайған  шағында  төсек  жаңғыртып,  жас  қыз  алады.  Осы 
келіншегінен ұлды болады. Қызының атын Аман деп, ұлының атын 
Бақ деп, қояды. Содан Назар қайтадан ат шаптырып той қылып: 
- Сенің келуіңмен маған дәулет бітті. Шаңырағымның құты бол, 
жұртымның  алды  бол!  Атың  -  Дәулеткелді  болсын,  -  деп 
Алдабергеннің атын қайта қойыпты. 
Шолаққорғанда тұратын Бесбайұлы Қанат қажы «Назардан бес 
ұл  туған»  дейді.  Бұл  уәжға  да  келісетін  жаттар  бар.  Кейбір 
шежірелік  деректерде  Назардан  тарайтын,  бірақ  біздің  жаққа  аса 
белгілі  емес,  кейбір  аталардың  өрбіп  шыққанын  естіп  те,  оқып 
жүрміз. Бұрынғылардан жеткен аңыз осы. 
Бір  қызық  дерек,  бұрынғы  Таманың  тарихын  зерделеген 
кітаптарда  да,  кешегі  Хан  Кененің  заманын  жырлаған  тарихта  да, 
Арқаны  жайлаған  Назар  руы  айтылып  қалады.  Бөкей  Ордасында, 
одан  бергі  Ақтөбе  өңірінде  Дәулеткелдіден  тараған  Назар  руы  бой 
көрсетіп  қалатын  жазбалар  бар.  Бәлкім,  Дәулеткелді  шаңырағы 
астында  бой  көтерген  жас  буынды  рулардың  алғаш  шыға  бастаған 
уағында (Бұзау, Барақ, Есен-Қарағайларды айтамын) атасын танып-
білу  үшін  Назар  атандырған  жай  болды  ма  екен.  Оны  алдағы 
уақыттағы нақты зерттеулердің еншісіне қалдырайық. 
Ия,  Дәулеткелді  руына  күні  бүгінге  дейін  Алдаберген 
балаларының жолы үлкен саналып, ағалық етіп келеді. Бұған ешкім 
де  «Ол  солай  екен  ғой»  демейді.  Демейтіні,  осы  Алдабергеннен 
тараған ұрпақтан алты алашқа ортақ, қазақтың атын шығарған ерлер 
аз  тумаған.  Абылайдың  ақ  туын  ұстаған,  онсыз  соғысқа  бармаған 

 
120 
ақжолтай  батыры  –  батыр  Баяннан  бастап,  қайырымдылығымен  ел 
есінде қалған Таңат бай, атағы Арқадан асып, барша қазақ даласына 
кетіп, көзі тірісінде әулие атанған Тасыбай би, тірісінде аты ұранға 
айналған,  ерен  туған  Ерубай  би,  оның  немересі  жұмбақтап  сөйлеп, 
маңайындағы  елді  тәнті  еткен  Бегұлы  болыс,  Кенесарының  туын 
көтеріп қан майданда ерлігімен танылған Нұрабай батырлар, одан да 
өзге тамаша жандар тараған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: