Использованная литература

336 
 
2.  Создание и апробация модели психолого-педагогического сопровождения инклюзивной 
практики: Методическое пособие / Под общ. ред. С.В. Алехиной, М.М. Семаго. — М.: 
МГППУ, 2012. – 156 с. 
 
       
ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУГЕ ҚАЖЕТТІЛІГІ БАР БАЛАЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫН 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУ  
 
Турабаева Гулдана Азимбаевна, 
Қандыағаш қалалық №4 жалпы білім беретін орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі 
      
Адамның  ең  маңызды  игілігі  –  жеке  басының  бостандығы  мен  құқықтары  болып 
табылады.  бұл  құқықтар  мен  бостандықты  қорғау,  әлеуметтік  қолдау,  оны  іске  асыру 
механизмдері конституциялық-құқықтық жарықтарда және адам құқығы туралы халықаралық 
құжаттарда  белгіленген.  «Мүмкіндігі  шектеулі  тұлғаларды  тең  құқылы  мүмкіндіктермен 
қамтамасыз  ету  туралы  стандартты  ережелер»  (БҰҰ),  мүмкіндіктері  шектеулі  тұлғалардың 
қалыпты  дамыған  адамдармен  әлеуметтік  жағынан  да,  саяси,  азаматтық,  экономикалық, 
мәдени жағынан тең құқылы екені айтылған. Бұл құқықтық құжатта мүмкіндіктерінің түріне 
қарай мемлекетімізде арнайы стратегиялар, ақпараттық қызмет пен қол жетімді құжаттарды 
әзірлеудің қажеттілігі жайлы бекітілген. 
Қазіргі  кезеңде  еліміздегі  мүмкіншілігі  шектеулі  балалар  санының  көбеюі,  денсаулық 
сақтау, білім және әлеуметтік қорғау салаларының осы мәселеге көңіл бөлуін талап етіп отыр. 
Жыл  санап  мүмкіншілігі  шектеулі  балаларға  деген  қоғамның  көзқарасы  өзгеріп,  оларды 
қоғамның  бір  мүшесі  ретінде  қарауға  бет  бұрды.  Үкіметіміздің  мүмкіншілігі  шектеулі 
балаларға  арналған көптеген көмектерінің ішінде үйде әлеуметтік көмек беру ерекше орын 
алады. Үйде әлеуметтік көмек беру барлық мүгедек балаларға емес, олардың ішінде өз-өзіне 
қызмет  етуі  төмен,  қозғалысы  нашар,  үйде  оқитын,  үйде  тәрбиеленетін  және  ешқандай 
бағдарламамен  оқуға  жарамсыз  балалар  мен  жасөспірімдерге  көрсетіледі.  Осы  орайда 
әлеуметтік қызметкердің міндеті кеміс балалардың жан айқайын қоғамға жеткізу, яғни бала 
ағзасындағы  ауытқулар  мен  бөгеттердің  себеп-салдарын  анықтап,  олардың  отбасындағы 
қарым - қатынастарын дамытып, дені сау баламен араласуына жағдай туғызу. 
Мүмкіндігі  шектеулі  балалардың  өмірге  келуі  шын  мәнінде  отбасын  психологиялық 
өзгерістерге алып келеді. Ауытқушылығы бар баланың отбасында алғашқы күннен бастап ата-
анасының  ұнжырғасы  түсіп,  күйзеліске  тап  болады.  Ата-аналарының  қоршаған  ортамен 
қарым-қатынасы үзіледі, қатынас аясы тек туыстары, дәрігер, мұғалімдермен ғана шектеледі. 
Баланың мінез-құлқы, тәртібіндегі өзгерістер ата-ананың күткеніндей, ойындағындай болмай, 
ата-анаға  қайғы  мен  мазасыздық  жағдайын  әкеледі.  Сол  себепті  отбасындағы  өзара  қарым-
қатынастар  бұзылады,  әрі  қиындыққа  тіреледі.  Тіпті  кей  жағдайда  отбасының  бұзылуына 
(ажырасуға  дейін)  әкеледі.  Сондықтан  мұндай  балаларды  тәрбиелеуде  ата-аналарға  тек 
педагогтардың ғана емес, арнайы мамандардың да көмегі қажет.  
Тәрбиелеу барысында жас ерекшеліктерін ескере отырып, балаларды шешім қабылдай 
алуға, өзін - өзі қамтамасыз етуге, еңбекке, тәртіп мәдениетіне, ұжымда еңбек ете алатындай 
деңгейге бейімдеу қажет. Мұндай балалардың тәрбиесі өзара жақсы түсіністікті қажет етеді 
және  оларды  болашаққа  сенімді  көзқараспен  қарауға  тәрбиелеудің  мәні  зор.  Мүгедек 
балалардың жанұяда тәрбиелеудің бір -біріне қарама - қарсы екі түрі кездеседі. Олардың бір 
түрі  «шектетілгендер»,  яғни  ата-анасы  баланың  жан-жақты,  материалдық  жағынан  толық 
қамтамасыз  етеді,  бірақ  оның  ішкі  әлеміне  үңіліп  рухани  қажеттіліктеріне  терең  бойлай 
бермейді.  Тіпті  кейде  баланы  жазалайды.  Бұндай  отбасындағы  балалар  іштей  күйзеліске 
түседі,  ата  -  аналарының  сүйіспеншілігіне,  махаббатына  ылайық  емеспіз  деп  ойлайды. 
Олардың көңіл - күйі түсіп, өз-өзіне сенімсіздік пайда болады. Осыдан келіп балалардың тіл 
дамуында,  танымдық  қызметінің  қалыптасуында,  тәрбиесінде  әр  түрлі  кемшіліктер  пайда 
болып, зияты төмендеп, білім деңгейі тежеледі.  

337 
 
Екінші  бір  жағдай  баланы  шектен  тыс  қам-қорлыққа  алу,  мұндай  ата-аналар  бала 
алдындағы «кінәсін» сезініп оны тым бос ұстап, еркелетеді. Кез- келген өтінішін орындауға 
тырысады.  Мұндай  ортада  өскен  бала  бұйығы  келеді.  Өз-өзіне  сенімсіз,  әлжуаз  болып 
өседі.  Мұндай балалар әлеуметтік даму жағынан түрлі қиындықтарға тап болады. 
Арнайы  педагогиканың  дамуының  қазіргі  кезеңінде  дамуында  ауытқуы  бар  балаларға 
білім беруге ықпал ету мәселесі өте өзекті орынды алуда. Бұл мәселені шешуде әлеуметтік 
қызметкерлердің орны ерекше. Әлеуметтік педагог – арнайы (түзету) білім беру мекемесінің 
қызметкері,  ол  барлық  институттардың  өкілдері  (педагог,  психолог,  дәрігер,  әлеуметтік 
қызметкерлер,  құқық  қорғау  органдарының  қызметкерлері,  еңбек  ұжымы  және  ата-аналар) 
және басқа да қызығушылық танытқан тұлғалармен тығыз қарым-қатынаста болады. Арнайы 
(түзету) мекемелеріндегі әлеуметтік педагог іс-әрекетінің негізгі мақсаты төмендегідей болып 
табылады: 
•  бала тұлғасының дамуы (дене,  әлеуметтік, рухани және ақыл-ойының дамуы) үшін 
жағымды жағдай жасау; 
•  баланың әлеуметтік бейімделуінде кешенді көмек көрсету; 
•  өмірлік кеңістікте баланы қорғау; 
•  бітіруші  түлектердің  кәсіби  бағдарлануы  мен  интернаттан  кейінгі  өмірінің 
бейімделуіне көмек көрсету. 
Дамуында  ауытқушылығы  бар  немесе  мүмкіндігі  шектеулі  баланы  тәрбиелеуші  ата-
аналардың  басына  түскен  ауыртпашылықты  азайту  мақсатында  үкіметіміздің  6  балаға  бір 
әлеуметтік  қызметкер  беруі  балалар  мен  олардың  ата-аналары  үшін  үлкен  көмек.  Бұл 
қызметкерлер аудандық еңбек, жұмыспен қамту және халықты әлеуметтік қорғау бөлімінен 
келеді.  Сондықтан  мүмкіндігі  шектеулі  баланың  қоғамның  толыққанды  мүшесі  ретінде 
сезінуін қалыптастыру жолында әлеуметтік қызметкердің алатын орны ерекше.  
Әлеуметтік  қызметкер  мүмкіндігі  шектеулі  балалардың  ата-аналарына  оларды  дұрыс 
дамыту және тәрбиелеу мақсатында төмендегідей ұсыныстар береді:  
1.  Баланың ерекшелігін дұрыс түсініп, қабылдаңыз. 
2.  Балаңызға үнемі шыдамдылық пен сүйіспеншілік танытыңыз. 
3.  Әрқашан  өз-өзіңізге  сенімді  болып,  балаңызға  ішкі  жағымсыз  қобалжуларыңызды 
көрсете бермеңіз. 
4.  Үй тұрмысына байланысты жұмыстарды балаңызбен бірге атқаруға тырысыңыз. 
5.  Баланың өз құрдастарымен жиі қарым-қатынаста болуына ықпал жасаңыз. Қорщаған 
ортамен қарым-қатынасыңызды үзбеңіз. 
6.  Егер балаңыздан ойыңдағыңыздай нәтиже шықпаса ренжіп,өкінбеңіз. Нәтиже міндетті 
түрде болады. 
7.  Балаңызға көмек беретін арнайы мамандармен тығыз байланыста болыңыз. 
Мүмкіндігі 
шектеулі 
балалардың 
психологиялық-педагогикалық 
түзелуіне, 
медициналық  оңалтуға  бала  тағдырына  жауапты  ұстаздар,  дәрігерлер,  әлеуметтік 
қызметкерлер  бірлесіп  ата-анамен  тығыз  байланыста  жұмыс  атқар-ғанда  ғана,  олар  өзін 
қоғамның толыққанды мүшесі ретінде сезінуіне жол ашылады. 
Өзінің  кәсіби  мақсаттарына  қол  жеткізу  үшін  әлеуметтік  педагог  басқарудың 
мемлекеттік  органдарының  өкілдерімен,  қоғамдық  ұйымдар,  білім  беру  мекемелері, 
денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік қорғау ұйымдары, басқа муниципальды ұйымдардың 
өкілдерімен қатынас құруы қажет. 
Мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту және тәрбиелеудің негізгі міндеттерінің қатарына 
бала  тұлғасын  толық  қалыптастыру,  танымдық  әрекеттерінің  дамуы,  оларды  қоғамның  тең 
құқылы мүшесі ретінде ортаға қосу болып табылады. 
Маллер  А.Р  «Дефектология»  журналында  былай  деп  атап  көрсеткен:  «Арнайы  түзету 
мекемелеріндегі  әлеуметтік  педагогтың  іс-әрекеті  келесі  бағыттарды  қамтуы  керек: 
диагностикалық  болжау;  түзете  білім  беру  мен  әлеуметтік-мәдени;  функционалды-
ұйымдастырушылық; құқықтық бағыттар». 

338 
 
Диагностикалық  болжау  жұмысының  барысында  әлеуметтік  педагог  тәжірибелік 
психологпен бірлесе отырып, балалардың тұлғалық және жасерекшеліктерін зерттеп, баланың 
жеке  және  әлеуметтік  дамуына  кедергі  келтіретін  факторларды  анықтайды,  олардың  жеке 
ерекшеліктерін ескере отырып, тұлға дамуының түзету кешенді жоспарын өңдейді. 
Түзете білім беру мен әлеуметтік-мәдени бағыттың мәні ол әлеуметтік, ұлттық, мәдени 
және басқа да кедергілер оқыту процесін қиындатқан жағдайда көмек көрсету ретінде көрініс 
табады. Сонымен қатар мұнда педагогикалық ұжыммен, әсіресе, жас мамандармен кеңес беру 
жұмысы жүзеге асырылады. 
Функционалды-ұйымдастырушылық бағытты іске асыру процесінде әлеуметтік педагог 
бір  жағынан,  оқушылар  мен  мектеп  әкімшілігі  арасында,  екінші  жағынан,  сабақтан  тыс 
жағдайда әлеуметтік қызметтердің арасында байланыстырушы қызметін атқарады. Сонымен 
бірге  ол  мектеп  әкімшілігі  мен  отбасыларға  бітіруші  түлектердің  кәсіби  бағдарлануы 
бойынша көмек көрсетеді. Еңбекке оқыту профилі туралы шешім қабылдамас бұрын мектеп 
терең  әлеуметтік  талдау  жасап,  жұмыс  орындарының  болуын  зерттеуі  қажет.  Мұндай 
әлеуметтік талдау әлеуметтік педагог басшылығымен жүзеге асырылады. 
Әлеуметтік  педагог  қызметінде  профилактикалық  бағытты  ерекше  атап  өткен  жөн. 
Тұлғааралық қарым-қатынас дағдылары және оқушылар мен мектепке әсер ететін көптеген 
әлеуметтік  факторларды  үйлестіре  отырып,  әлеуметтік  педагог  ұжымда  туындайтын 
кикілжіңдерді  реттеп,  оқушылардың  әртүрлі  жасерекшелік  топтарымен  болатын  жағымсыз 
жағдайлардың  алдын  алу  шараларын  ұйымдастырады.  Әлеуметтік  педагог  іс-әрекетіндегі 
құқықтық  бөлім  ең  маңызды  болып  табылады,  өйткені  мұнда  интернат  педагогтары  мен 
оқушыларының  құқықтық  ағартушылық  міндеттері,  сонымен  бірге  полиция  мен  сот 
органдарындағы тәрбиеленушiлердiң  мүдделерiнiң  өкiлдiктерi  міндеттері  біріктіріледі. 
Мұнда әлеуметтік педагог міндетіне баланың заңды беделінің ақпараттары мен құжаттарын 
жинау  бойынша  жұмыс  жатады,  яғни,  ата-аналарын,  туыстарын  іздестіру,  қамқор  болушы 
адамның  құжаттарын  дайындау,  бітіруші  түлектердің  тұрғын  үй  алуы  үшін  құжаттарын 
дайындау және т.б жатады.  
Түзету  мекемелеріндегі  әлеуметтік-педагогикалық  көмек  қызметі  төмендегідей 
принциптердің  негізінде  құрылады:  жұмыстағы  объективтілік,  шешім  қабылдаудағы 
тәуелсіздік, жеке ықпал ету, гуманизм, адам тұлғасының құндылықтарындағы принциптер т.б.  
Ерекше білім  беру  қажеттіліктері  бар балалармен  жұмыс  жасауда  нақты  көмек 
көрсететін  психологиялық-педагогикалық  қызмет  болуы  тиіс.  Оның  міндетіне  балалармен 
қарым-қатынас орнатуда дамытушы немесе түзету жұмысы ғана емес, сонымен қатар, бағалау 
қызметін  сүйемелдейтін  ортақ  тәсілдер,  оқушылармен  жұмыстың  бірыңғай  стратегиясын 
дайындау бойынша педагогтармен және ата-аналармен тұрақты ынтымақтастық орнату кіреді. 

339 
 
 
«Оқушылардың  алған  білім  нәтижелері  оқушының  әлеуетті  даму  зонасына 
бағдарланған операционалды қойылған мақсаттарына сәйкес болған кезде ғана сапалы болып 
саналады  ...» [21].  Сондықтан  зерде  бұзылыстары  бар  оқушыларды  критериалды  бағалау 
вариативтілігімен ерекшеленуі тиіс.  
Оқушының ағымдағы қиындықтарын дер кезінде анықтап, оған арнайы педагогикалық 
қолдау көрсету бағалау жүйесін қолдану арқылы жүзеге асырылатын педагог-дефектологтың 
маңызды  қызметтерінің  бірі.  Жоғары  немесе  төмен  қойылған  бағаның  себебін  анықтайтын 
қандай  да  бір  сындарлы  ақпараттың  жоқ  болуына  байланысты  бес  балдық  бағалау  жүйесі 
мұндай қиындықтарды шешу барысында қолдануға тиімсіз. Осыған орай, педагог та, оқушы 
да  оқытудың  жақын  кезеңінде  нақты  немен  жұмыс  жасау  керектігін  білу  мүмкіндігінен 
айырылады. Бұндай оқушыларға қойылған бағаның шарттылығын түсіну қиынға соғады [20]. 
Дегенмен, критериалды бағалау жүйесін қолдану, ақыл-ойының дамуында кемістіктері 
бар балалардың да даму динамикасындағы оң өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді. Түрлі 
мақсаттарға сәйкес, оқушылардың жетістіктерін қадағалау және бағалау орындалуы тиіс, олар 
жалпы бағалау нормаларына негізделе алмайды. Баға оқушының ілгері басуының дәрежесін 
ескеріп,  оның  оқу  және  даму  процесін  белсендендіріп,  тәрбиелік  және  түзете-дамыту 
міндеттерін  орындауы  керек.  Ақыл-ойының  дамуында  кемістіктері  мен  ауытқушылықтары 
бар балалар үшін олардың оқу жетістіктерін бағалаудың критериалдық жүйесі бойынша Ы. 
Алтынсарин  атындағы  Ұлттық  білім  академиясы  «Мүмкіндіктері  шектеулі  балалардың  оқу 
жетістіктерін критериалды бағалау жүйесі» тақырыбында әдістемелік ұсынымдарын әзірлеген 
[20]. 
Әлеуметтік  педагог  арнайы  (түзету)  мектебінде  жұмыс  жүргізу  арқылы  балалардың 
әлеуметтік-эмоционалдық, дене жағдайы, ақыл-ой дамуымен байланысты күрделі мәселелерді 
шешуге  және  балалардың  сәтті  түрде  әлеуметтенуіне  мүмкіндік  бере  отырып,  оларға  жан-
жақты қолдау көрсетеді. Әрине, қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жүргізу 
барысында шешімін таппаған мәселер жеткілікті. Соның алдын алу жолдарын анықтау үшін 
тәжірибе алмасу жұмыстары жүзеге асырылуы керек. 
Егер  әлеуметтік  педагогикалық  үрдісте  мүмкіндігі  шектеулі  балаға  алғашқы  сәттерде 
көмек беру үшін оның отбасын, ол өмір сүріп отырған ортасын зерттеп, талдай алсақ, онда 
баланы өзі өмір сүрген әлеуметтік ортаға араластыру, бейімдеу, әлеуметтендіру мәселелеріне 
белсенді  қатыстыру    мүмкіндігі  туады.  Тек  осы  жағдайда  ғана  әлеуметтік  педагогикалық 
үрдісін  дұрыс  ұйымдастырып,  түрлі  әлеуметтік  кедергілерге  қарсы  тұра  алатын,  білімді, 
мәдениетті,  еңбекқор  жеке  тұлғаны  қалыптастыру  мүмкін  болар  еді.  Бұл  қасиеттерді  бала 

340 
 
бойына дарыту үшін мүмкіншілігі шектеулі балалардың психологиясын терең, жетік меңгеру 
керек.  
Әлеуметтік бейімдеудегі, тәрбиелеудегі кемшіліктерді жеңу үшін ата- аналар мен бірігіп 
арнайы түзету жұмыстарын ұйымдастыру қажет және оны неғұрлым ерте бастаса соғұрлым 
әлеуметтік бейімделуде нәтижелі болады. 
Мемлекетіміздің  әрбір  азаматы  –  ұлттық  құндылық,  әрбір  баласы  –  еліміздің  ертеңі 
екенін ескерсек, әрбір ерекше білім беру қажеттілігі бар оқушылар сапалы білім алып, азамат 
болып қалыптасуына жағдай жасау міндетіміз болып табылады. 
Осыған  байланысты,  инклюзивті  білім  беру  жағдайында  ерекше  білім  беруде 
қажеттіліктері  бар  оқушылардың  оқу  жетістіктерін  критериалдық  бағалау  жүйесі 
қолданылады. 
Ерекше білім беру қажеттілігі бар білім алушыларды бағалау кезінде ҚР МЖМБС-2015 
көрсетілген  білім  алушылардың  дайындық  деңгейіне  қойылатын  талаптарға  негізделеді. 
Алайда, кейбір білім алушыларда бағдарламаны меңгеру мерзімі ұзағырақ, оның нәтижесінде 
олар  қалыпты  дамыған  балалардың  бастауыш,  негізгі  орта  және  жалпы  орта  білім  беру 
деңгейіне сәйкес келетін деңгейге жетеді. 
Білім алушылар жетістіктерін бағалауда ең маңызды құрал, бағалау жүйесі білім беру 
процесін жетілдіруді жалғастыру үшін объективті және тиімді болуы қажет. 
Білім  берудің  қазіргі  жүйесінде  білім  алушылардың  білім  жетістіктерінің  сапасын 
бағалаудың критериалды-бағдарлы көзқарасы негізіндегі қадағалау және бағалау өзекті болып 
табылады. 
 
 Әдебиеттер тізімі: 
1.  Тұлғаны әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық негіздері, Жайтапова А.А. 
Алматы  білім  берудің  мемлекеттік  жалпыға  міндетті  білім  беру  стандарты»  ҚР 
Үкіметінің 2015 жылғы 25 сәуірдегі №327 Қаулысы.  
2.  Бастауыш білім берудің Типтік оқу жоспарлары ҚР БҒМ № 233 бұйрығы 30.04.2016 ж.  
3.  Ерекше  оқыту  қажеттіліктеріне  қарай  қысқа  мерзімдік,  орташа  мерзімдік  және  ұзақ 
мезімдік  негізде  оқушыларға  психологиялық-педагогикалық  қолдау  көрсету. 
Әдістемелік  ұсынымдар.  –  Астана:  Ы.  Алтынсарин  атындағы  Ұлттық  білім 
академиясы, 2015. – 80 б. 
 
 

жүктеу/скачать 3,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: