Пайдаланған дерек көздері

178 
 
Сейлханова Н.М.,  
Койшинова Г.К., 
 Калиева А.Е., 
С.Аманжолов  атындағы ШҚМУ 
Өскемен қ. 
 
ҚОНАҚ ҮЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ КАДРЛЫҚ ЖОСПАРЛАУДЫҢ 
НЕГІЗДЕРІ 
 
Кадрлық  жоспарлаудың  мақсаты  және  міндеті.  Кадрлық  жоспарлаудың 
мәні  қызметкерлерге  жұмыс  орнын,  олардың  қабілеттіліктеріне  және  ұйым 
талаптарына сәйкес керек уақытында және қажет мөлшерде алуында бекітілген. 
Еңбек  өнімділігі  мен  мотивация  көзқарасынан  қарайтын  болсақ  жұмыс 
орындары  қызметкерлердің  қабілеттіліктерін  дамытуға,  еңбектің  тиімділігін 
арттыруға мүмкіндік беру, адамға жақсы еңбек жағдайын жасау және жұмыспен 
қамтамасыз ету талаптарын орындау керек. 
Кадрлық  жоспарлау  ұйым  үшін  де  және  оның  персоналдары  үшін  де 
маңызды.  Ұйым  үшін  өндірістік  есептерді  шешіп,  оның  мақсаттарына  жете 
алатын мамандардың қажет уақытта, қажет жерде және қажет мөлшерде болуы. 
Кадрлық  жоспарлау  жұмыспен  қанағаттануға  және  еңбектің  жоғары  өнімділігі 
үшін  мотивацияға  жағдай  жасау  керек.  Жұмыскерлерді  бірінші  орын  олардың 
икемділіктерінің  дамуына  жағдай  жасалған  және  жоғары,  уақытында  еңбек 
ақысы  төленетін  жұмыс  орындары  қызықтырады.  Кадрлық  жоспарлау 
міндеттерінің  бірі  ұйымның  барлық  қызметкерлерінің  қызығушылықтарын 
тіркеу. Кадрлық жоспарлау келесідей сұрақтарға жауап беру керек: 
-  неше  қызметкер,  қандай  мамандықта  қашан  және  қайда  олар  қажет 
болады? 
-  қалай  әлеуметтік  шығынсыз  қажет  персоналды  қабылдап,  артығын 
жұмыстан босатуға болады? 
-персоналды  оның  қабілеттілігіне  сәйкес  қалай  тиімді  пайдалануға 
болады? 
-  жаңа,  неғұрлым  жоғары  квалификацияны  талап  ететін  жұмыстарды 
орындау үшін кадрлардың дамуын қалай қамтамасыз ету керек? 
- жоспарланған кадрлық шараларға қандай шығындар қажет? 
   

179 
 
 
 
  
 
 
 
 
Сурет  1 Қонақ үй шарушылығы  персоналды басқару  
жүйесіндегі кадрлық жоспарлаудың орны 
 
7. Персоналдың кәсіби-қызметтегі қозғалуы 
8. 
Кәсіби 
оқулар, 
қайта 
дайындау 
және 
персоналдың 
квалификациясын жоғарлату 
9. Персоналдың қауіпсіздігін қамтамасыз ету 
10. Персонал және оның еңбек қызметінің нәтижесін бағалау, 
персоналды аттестациялау 
1. Ұйымдағы кадрлық саясаттың қалыптасуы 
2. Кадрлық жоспарлау 
3. Персоналды мамандығы мен қызметі бойынша талаптар 
4. Персоналды жалдау, іріктеу және қабылдау 
5. Мотивация, төлем ақы және еңбекке ынталандыру  
Ұйымның сыртқы 
ортасының 
стратегиялық талдауы 
6.  Кәсіби  бағыт,  бейімделу  және  персоналды  қолдану  қызметтен 
босатылғандармен жұмыс 
12. Ұйымдағы персоналды басқаруды жетілдіру 
11. Персонал мен еңбек нарығын зерттеу және талдау 
Ұйым дамуының 
стратегиялық талдауы 
мен болжамы 

180 
 
Кадрлық  жоспарлаудың  мақсаты  мен  міндетін  үлкейтіп  кесте  түрінде 
көрсетуге болады. 
Әдебиеттерде  және  тәжірибеде  «кадрлық  жоспарлау»  мен  «кадрлық 
саясат»  түсінігі  жиі  жеткіліксіз  түрде  нақты  қабылдаудың  негізі  ретінде 
мақсаттарды  жоспарлаушы  болады.  Бұл  мағынада  кадрлық  жоспарлау  немесе 
мақсаттарды  жоспарлау  жиі  ұзақ  мерзімді  кадрлық  жоспарлауға  теңестіріледі. 
Сол  себепті  кадрлық  шешімдер,  болашақта  ауытқымауы  үшін  үнемі  ұзақ 
мерзімді  жоспарға  негізделуі  керек.  Яғни  кадрлық  жоспарлау  кадрлық  саясат 
бекітілгенен кейін емес, онымен бір мезгілде басталады.  
Персоналды  басқару  әр  түрлі  қызмет  кешенін  қармауына  байланысты, 
кадрлық жоспарлау процесі бір неше жеке мәселелерге жіктелінеді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 2 Ұйымдағы кадрлық жоспарлаудың мақсаттары мен міндеттері 
 
Кадрлық  жоспарлаудың  мазмұны.  Мақсаттар  жүйелі  түрде  жоспарлануы  
керек.  Мұнда  ұйым  және  оның  персоналдарының  мақсаттары    жатады. 
Мақсаттарды  жоспарлағанда  құқықтық  нормаларды,  сондай-ақ  ұйымдардың 
кадрлық    саясатынын  бастапқы  принциптерін  ескеру  қажет.  Мақсаттарды 
Ұйымның  болашақ 
кадрлық  саясат  негі-
зін  жасау.  Қызмет-
керлердің 
кәсіби 
қозғалуына  мүмкін-
дік  жасау.  Өндіріс 
жағдайының  өзгеруі-
не  байланысты  кадр-
лардың  жаңа  маман-
дыққа 
бейімделу 
жұмыстарын 
орындау 
үшін 
кадрларды дамытуды 
қамтамасыз ету 
Кадрлық 
стратегиядан 
шығатын, 
ұйымның және 
әрбір қызмет-
кердің нақты 
мақсаттарын 
анықтау. Ұйым-
ның және жеке 
жұмыс істеуші-
лердің мақсатт-
арына жетуіне 
мақсималды 
жақындау 
Ұйым мақсаты 
Ұйымдағы кадрлық жоспарлау 
Кадрлық 
стратегия 
Кадрлық 
мақсат 
Кадрлық 
міндет 
Кадрлық 
шара 
Ұйымды 
қалаған 
уақытында, 
қалаған 
жерде, 
қалаған 
мөлшерде 
мақсатқа 
жетуге  қажет 
мамандығы 
сәйкес  келе-
тін  персонал-
мен  қамтама-
сыз ету   
Ұйымның 
және әрбір 
қызметкердің 
нақты 
мақсаттарым
ен 
міндеттерінің 
орындалуына 
кадрлық 
шаралар 
жоспарын 
жасау 

181 
 
жоспарлау процесінің  кезеңдері болып келесілер табылады: мақсаттарды іздеу, 
мақсаттарды  талдау,  іске  асу  мүмкіндігін    бағалау,  мақсаттарды  таңдау, 
мақсаттарды іске асыру, мақсаттарды бақылау. 
Кадрлық жоспарлаудың деңгейі. Стратегиялық жоспарлауда бағдарланған 
мәселе, ұзақ мерзімді жоспарлау (3 жылдан 10 жылға дейінгі аралық) туралы сөз 
етіледі.  Стратегиялық  жоспарлау  біріншіден  белгіленген  мәселелерге 
бағытталады.  Ол  көбінде  сыртқы  факторларға  байланысты  болады  (мысалы, 
экономикалық, 
технологиялық, 
әлеуметтік 
дамуға). 
Дамудың 
басты 
тенденцияларын  уақытында  тану,  олардың  сапалы  бағалауы  стратегиялық 
жоспарлаудың    маңызды  міндеттері  болып  табылады.  Бірақ,  сонымен  бірге 
стратегиялық  жоспарлауға  ұйымның  техникалық  саясаты  және  ұзақ  мерзімді 
өндірістік бағдарлама туралы ақпарат еңуі керек.  
Стратегиялық кадрлық жоспарлау ұйымның стратегиялық жоспарлауының 
құрамдас  бөлігі  болып  табылады,  әрі  ол,  кадрлық  жоспарлауға  әсер  ететін 
ұйымның  қалған  жеке  жоспарларынан  неғұрлым  нақтыланған  болуы  мүмкін. 
Стратегиялық  жоспарлық  шешімдер,  ереже  бойынша,  тактикалық  жоспарлауға 
негіз  бола  тұрып,  негізін  қалаушы  және  оның  нәтижесінде  шешімдерді 
басқарушы болып табылады.  
Тактикалық  жоспарлауды  кадрлық  стратегияны  персоналды  басқарудың 
нақты  мәселелеріне  (1  жылдан  3  жылға  дейін)  орташа-бағытталған  ауысуы  деп 
түсінуге  болады. Ол стратегиялық кадрлық жоспарлау қойған мақсаттарға қатаң 
түрде  бағытталуы  керек,  Кадрлық  бағдарламалар  жиі  ұйымның  кадрлық 
саясатына  сәйкес  құрылады  және  ұйымның  ортанғы  басқару  бөлімімен  іске 
асырылады,  мысалы,  кадр  бөлімінің  бастығы.  Тактикалық  жоспарды 
стратегиялық  кадрлық  жоспарлаумен  салыстырғанда  кадрлық  іс  шаралар 
неғұрлым  толық  талданып  және  дифференциалданып  бекітіледі.  Тактикалық 
кадрлық жоспарлау глобальды, ұзақ мерзімді, стратегиялық кадрлық жоспарлау 
және оперативтік жоспарлау арасындағы өзіндік бір көпір ретінде болуы мүмкін.  
Кадрлық  жоспарлауды  жүргізгенде  көп  мәліметтерді  жинау,  оларды 
компьютерге еңгізу, өңдеу және бағалауын жүргізу қажет. Бұл мәселені көбінде 
тек кадрлық  ақпарат жүйесінің көмегімен шешуге болады. Кадрмен байланысты 
мәліметтерді қолданғанда олардың қорғалуы қажет, яғни қызметкерлер құрамы 
туралы  мәліметтерді  теріс  қолдануынан  сақтау.  «Мәліметтерді  қорғау»  түсінігі 
персоналдың  қандай  мәліметтері  қорғалуы  керек  және  кімнен,  сондай-ақ  бұл 
мәліметтер қалай қорғалуы керектігін білдіреді. Кадрлық жоспарлау тек жұмыс 
орындары  мән  персоналдар  туралы  ақпаратқа  ғана  сүйенбейді,  сонымен  қатар 
жалпы экономикалық ақпаратқа да байланысты. 
Кадрлық  контроллинг  және  кадрлық  жоспарлау.  Кадрлық  жоспарлау 
бақылаусыз табысты болуы мүмкін емес. Сонымен қатар бақылауды ұйымдағы 
адамдарды  қадағалаумен  шатастырмау  керек  және  оны  қызметкерлерге 
сенбеушілік  деп  түсінбеуде  қажет.  Бақылау  басқару  функциясы  секілді  үнемі 
нақты  бір  мәселелерге  бағытталады  және  кадрлық  шешімдерді  қабылдаудағы 
мақсаттық процесстің құрамдас бөлігі болып табылады. 

182 
 
Кадрлық  жоспарлау,  персонал  жұмысында  оперативтік  жоспарға 
біріктірілген,  бір-бірімен  байланысты  шаралардың    жалпы  жинақтылығының 
орындалуы арқылы жүзеге асады.  
Персонал  жұмысының  оперативтік  жоспарының  құрылымы.  Персонал 
жұмысының  оперативтік  жоспары  –  ұйымдағы  персоналдың  барлық  жұмыс 
түрлерін  жоспарлауды  қамтитын  және  әрбір  қызметкердің  нақты  мақсатын 
жүзеге  асыруға  бағытталған,  өзара  байланысты  кадрлық  шаралардың  кешені. 
Ереже бойынша, бір жылға құрылады. 
Персонал  туралы  ақпарат  барлық  оперативті  мәліметтер  және  олардың 
кадрлық  жоспарлаудағы  жөндеу  процестерінің жиынтығын  білдіреді.  Ол  келесі 
талаптарға сай болуы керек: 
1)  Қарапайымдылық  –  ақпарат  дәл  қазір  қанша  қажет  болса,  сонша 
мәліметтен тұру қажет; 
2)  көрнекілік  –  мәлімет,  көп  сөзсіз,  негізгісін  тез  анықтауға  мүмкіндік 
беретіндей болу керек. Бұл үшін кесте, графиктерді және материалдарды түрлі-
түстіғып безендіру қажет; 
3)  бір  мағыналық  –  мәлімет  ұғынықсыз  болмау  керек,  яғни  олардың 
түсініктемесінде  материалдың  семантикалық  синтаксикалық  логикалықтың  бір 
мағынада болуын бақылау қажет; 
4) салыстырылатындық – мәліметтер салыстырма бірліктері арқылы берілу 
керек; 
5) сабақтастық - әр түрлі уақытта берілетін кадрлық мәліметтер есептеудің 
бір тәсіліне ие болып, бірдей формуламен есептелуі қажет. 
Персонал  жұмысының  оперативтік  жоспарының  мазмұны.  Персонал 
қажеттілігін  жоспарлау  кадрлық  жоспарлау  процесінің  алғашқы  сатысы  болып 
табылады  және  олар  жоспарланған  және  іс  жүзінде  бар  жұмысм  орындары 
туралы,  ұйымдық-техникалық  шараларды  жүргізу  жоспарлары  және  штаттық 
кесте  мәліметтеріне  негізделеді.  Әрбір  нақты  жағдайда  персонал  қажеттілігін 
жоспарлауды  анықтағанда  өз  бөлімінің  басшылары  қатысуы  қажет.  Персонал 
қажеттілігін жоспарлау сызбасы сурет 5-те көрсетілген. 
Персоналдың  тартылуы  мен  бейімделуін  жоспарлау  –  ұйымның  кадрға 
қажеттілігін  сыртқы  және  ішкі  көздер  есебінен  қанағаттандыру  мақсатында 
персоналды  қабылдау  және  жалдау  шараларын  жоспарлау.  Персоналды 
тартудың ішкі көздері ұйымда бар персоналды қосымша жұмыс пайда болғанда, 
тапсырмаларды  бөлуде  немесе    жұмыскерлердің  қызметтегі  қозғалысын  тиімді 
пайдалануға мүмкіндік береді. Персоналды тартудың сыртқы көздері – бұл жаңа 
жұмыскерлерді жалдау. 
 
Ұйым жоспары: қаржылық жоспар, 
инвестициялық  жоспар,  ұйымдық 
жоспар, өткізу жоспары және т.б. 
 
Ұйым персоналы туралы ақпарат 
 
Персоналдың  болашақ  қажеттілігін 
қайтадан  сандық  және  сапалық 
 
Нақты 
персоналдың 
уақытша 
мүмкіндігін  сандық  және  сапалық 

183 
 
есептеу 
болжамдау 
 
Персонал  қажеттілігі  оның  болашақтағы  қажеттілігі  мен  іс 
жүзінде  бар  болжамдауларының  арасындағы  салыстырма 
арқылы анықталады  
 
Болашақтағы  персонал  қажеттілігі  және  оның  іс 
жүзінде бар  болжамдауларының  арасындағы  сандық 
және  сапалық  сәйкестерін  ұстану  және  оған  жету 
шараларын жоспарлау 
 
Ұйымдық-техникалық 
шаралар 
(өндірістік 
құрылымның, 
басқару 
құрылымның, 
еңбек 
ұйымының,  технологиялық 
процестің өзгеруі) 
  Персонал 
қажеттілігін 
жабудағы шаралар 
(персоналдарды 
тарту, қайта бөлу, 
босату және 
дамыту). 
  Басқа да шаралар 
(өндіріс пен 
басқарудың кәсіптілігін 
терендету, әлеуметтік 
қызмет көрсетуді 
жақсарту) 
 
Сурет 3 Персонал қажеттілігін жоспарлау сызбасы 
 
Кадрларды  тартудағы  ұйым  персоналының  жұмысына  еңбек  бейімділігін 
жоспарлау  жатады.  Қызметкерлер  мен  ұйымның  бірлесіп  әрекет  етуінен  өзара 
бейімделу  болады  және  оның  негізгі  қызметкердің  біртіндеп  еңбектің 
әлеуметтік-экономикалық және жаңа кәсіби жағдайына еңуінен тұрады.   
Бейімделу екі түрге бөлінеді: 
-  бірінші  реттік,  яғни  кәсіби  қызметте  тәжірибесі  жоқ,  жас  мамандарды 
бейімдеу (жанадан оқу орындарын бітіргендер); 
-  екінші  реттік,  яғни  кәсіби  қызметте  тәжірибесі  бар,  қызметкерлерді 
бейімдеу  (қызмет  ету  объектісін  немесе  кәсіби  рөлін  ауыстыратын,  мысалы, 
басқару дәрежесіне өту). 
Еңбек  нарығының  жұмыс  істеу  жағдайында  екінші  бейімділік  рөлі  өседі. 
Сонымен  қатар,  бейімділікке  де  назар  аудару  қажет,  яғни  жас  қызметкерлер, 
нарықтық  жағдайларда,  ұйымның  әкімшілігі  жағынан  ерекше  қамқорлықты 
қажет етеді. 
Персоналды  қысқарту  немесе  босатуын  жоспарлау  кадрлық  жоспарлау 
процесінде  елеулі  мағынаны  білдіреді.  Өндірісті  немесе  басқаруды 
рационализациялау нәтижесінде артық жұмыс күші пайда болады. 
 
Қолданылған дерек көздері: 
1.
 
Балабанов И.Т. Туризм экономикасы / И.Т. Балабанов. – М.: Қаржы және 
статистика, 1999. – 176 б. 

184 
 
2.
 
Дурович А.П.  Туризмдегі маркетингтік зерттеу [Текст] / А.П.Дуровиич.- 
М. и [др.]: Питер, 2012. – 384б. (Оқу құралы) 
3.
 
Дурович  А.П.,  Копанев  А.С.  Туризмдегі  маркетинг:  Жоо  арналған  оқу 
құралы . – Мн.: Экономпресс, 1998. – 10б. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

185 
 
Тоқтасынова Б.Р., 
Зайсан қаласы 
 
5-6 ЖАСАР БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУ 
ЖӘНЕ СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ БОЙЫНША 
ҚҰЗІРЕТТІЛІКТІ МЕҢГЕРТУ 
 
       5-6  жастағы  балалардың  танымдық  белсенділігін  дамыту  мектептегі 
даярлық  тобындағы  педагогтардың  үлесіне  тиіп,  үйымдастыру  шеберлігімен 
тікелей  байланысты.  Сондықтан  бүгінгі  күні  тәрбиеші-педогог  мамандарына 
түпкілікті  білім  берумен  қатар,  кәсіби  іс-әрекетінің  ғылыми  негіздерін 
практикада  қолдануға,  практикалық  біліктілік  пен  дағдыны  қалыптастыруга 
ерекше көңіл бөлуде. 
Ең  басты  талап  баланың  бақыты  мен  тағдырына  жауапкершілікпен  қарап, 
дене,  физиологиялық,  психологиялық  даму  заңдылықтарын  түсіну.  Балабақша 
педагогі өзін жай ғана тәрбиешімін деп қарамай, жалпы мәдениетін және кәсіби 
біліктілігі  мен  даярлығын  жетілдіру  қажет.  6-7  жастағы  балалардың 
психологиялық  ерекшелігі  қоршаған  ортадағы  дүниені  танып  білсем  деген 
қызығушылығы  басым  болып  келеді.  Баланың  өзіндік  iшкі  позициясы 
қалыптасып  және  екі  қажеттілігі;  eкіншісі  белгілі  бip  әлеуметік  қатынасқа 
байланысты қажеттілігі. 
Айналадағы  әлемді  ойын,  еңбек,  серуен,  сабақта  педогог-тәрбиешімен, 
ересектермен,  құрдастарымен  қарым-қатынас  кезінде  танып  біледі.  Осындай 
жетістіктерге  жету  үшін  тәрбиеші-педагог  алдында  тұрған  ертеңгі  мектеп 
оқушысы  деп  қарап,  баланың  мінез  кұлқын,  сана-сезімінің  жетілу  дәрежесін 
таным  үрдістерінің  (түйсігі,  қабылдауы,  ес,  ойлау,сөйлеу,  зейінінің)  дұрыс 
бағытта  қалыптасып,  дамуын  қадағалап  әpi  дамытып  отыру  керек.  Сондықтан 
осындай ерекшелігін ескере отырып, оку-тәрбие процесін жүргізу қажет. 
Тәрбиеші  -  педагог  -  мектепалды  жастағы  балалардың  танымдық, 
белсенділігін  қалыптастыруда,  оның  көзін  ашуда  басты  тұлға.  Қaзipri  таңда 
мектеп  оқушыларының  танымдық  белсенділігін  арттыру  мәселесі  жоғары 
деңгейде шешіліп, оқытудың жаңа технологиялары енгізіліп, сапалы нәтижелері 
байқалып отыр. 
Сонымен бipre, оқушылардың танып, білуге, қабілетін дамытуға, өз пікірін 
еркін айтуға шығармашылығын дамыту арқылы icкe асырылады. 
Сыныптан  тыс  жұмыстарды  көптеп  қатыстыруға,  ойландыруға  мүмкіндік 
туады.  Оқушылар  мен  студенттердің  танымдық  қызығушылығын  дамыту 
мақсатында танымдық ойындар колданудың маңызы зор. 
Ойын  дегенміз-жас  ерекшелікке  қарамайтын,  адамның  көңіл-күйін 
көтеретін,  ойландыратын  үрдіс.  Ойын-төзімділікті,  алғырттықты,  тапқырлықты, 
ұқыптылықты,  ізденпаздықты,  іскерлікті,  дүниетаным  өрісінің  көлемділігінің, 
көп  білуді,  сондай-ақ,  басқа  да  толып  жатқан  сапалылық  қасиеттердің 
қалыптастыруға  үлкен  мүмкіндігі  бар  педагогикалық,  тиімді  әдістерінің  бipi. 
Сондықтан ойынды сабақтан тыс уақытты пайдалану - үлкен нәтиже бepepi анық. 

186 
 
Ойынға  зер  салып,  ой  жүгіртіп  қарар  болсақ,  содан  үлкен  мәнді  де  мағыналы 
істер  туындап  өрбитінін  байқаймыз.Себебі,  бар  өнердің  бастауы  деп  білеміз. 
Ойын-тек жас адамның дене күш қуатын молайтып, оны шапшандыққа, дәлдіке 
т.б  ғана  тәрбиелеп  қоймайды,  оныц  ақыл-ойының  толысуына,  жан  дүниенің 
қалыптасуына,  eceйіп  ecyiнe  де  пайдасын  тигізеді.  Ойын  баланың  алдынан 
өмірдің  eciгiн  ашып,  оньң  шығармашылық,  қабілетін  оятып,  танымдық 
қасиеттерін дамытады. 
В.А.Сухомолинскийдің  сөзімен  айтар  болсақ,  «Ойынсыз  ақыл  ойдың 
қалыпты  дамуы  да  жоқ.»  және  болуы  да  мүмкін  емес.  Ойын  дүниеге  қарай 
ашылған үлкен жарық терезе icпетті, ол арқылы баланың рухани ceзімі жасампаз 
өмірмен  ұштасып,  өзін  қоршаған  дүние  туралы  түсінік  алады.  Ойын  дегеніміз-
ұшқын, білімге құмарлық пен іліктеудің маздап жанар оты. 
Ұлы педагог А.С. Макаренко ойынға үлкен мән бере отырып, өзі басқарған 
мекемелерінде ойынды тәрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырады. 
Ойын  баланың  өмipiн  қызыққа,  қуанышқа  бөлеуін  камтамасыз  eту  үшін  ол 
балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелейді- деп 
қарастырады. 
Ойынды  зерттеу  мәселесімен  педагогтар  мен  психологтар  ғана  емес, 
философтар,  тарихшылар,  этнографтар  т.б  әcipece  өнер  қайраткерлері  түрлі 
саладағы  ғалымдар  ерекше  шұғылданған.  Біздің  қарастырып  отырғанымыз-
танымдық  ойындар.  Танымдық  ойындардың  түрлері  көп.  Мысалы,  сөз  жүмбақ, 
сөз тізбек, крассворд, викторина, психологиялық жаттығулар, логикалық есептер, 
тренинг,  тест,  т.б  Танымдық  ойындар  жас  ерекшеліктеріне  қарай  күрделене 
түседі.  Адам  бойындағы  қызығушылығын,  қабілеттерін  арттыруға,  білімін 
шыңдауда танымдық ойындардың алар орны ерекше.Адамның танымы биіктеген 
сайын, дүниеге көзқарасы да кеңейе түседі. 
Халқымыздың  тарихи-мәдени  мұраларының  түрлері  сан  алуан.  Солардың 
қай-қайсысы  да  адамға,  оның  игілігіне  қызмет  етуге  бағытталған.  Осындай 
құнды мәдени игіліктердің бipi- ұлт ойындары. 
Ойын да халық педагогикасының құрамды бip бөлігі. Адам баласы жасаған 
жеті кереметтің қатарына ceгізінші eтiп, осы ойынның аталып жүруі де жайдан-
жай  емес.  Ұлттық  ойындар  халықтың  элеуметтік-  экономикалық  жағдайларына 
байланысты  туып,  дамығанына  қазақ,  халқының  ұлттык,  ойындарымен  таныса 
отырып, көзімізден әбден жетеді[1,3]. 
Қазақтың  ұлттық  ойындары  тақырыпқа  өте  бай  әр  алуан  болып  келеді. 
Дегенмен халық ойының неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ, соны ic 
жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді. 
Уакыт  мектеп  мұғалімдеріне  жастарды  жаңа  заман  талаптарына  сай,  әpi 
озық ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеп, өмipre әзірлеу секілді жауапты міндеттер 
жүктеп отыр. Бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне деген өз талабы, өз ерекшелігі бар. 
Халқымыз терең мағыналы дана сөзін «Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы» 
деп тауып айтқан. Еңселі ел болып, ана тілін, атасалтын, дәстүрін қайта түлетуде. 
Жаңарған елге, жаңа тіл заңы және тұжырымдамалар мен бағдарламалар тәрбие 
жүйесіне жаңаша көзқарасты ұрпак; тәрбие л еуді талап етуде. 

187 
 
Жастарды  жаңа  заманға  сай  тәрбиелеу  үшін,  ұстаздар  қауымы  оқу  тәрбие 
жұмысына  шығармашылықпен  қарап,  оқытудың  жаңа  әдіс-тәсілдерін  қолдану 
керек. Сондай оқу- тәрбие негіздерінің бipi- ұлттык; ойындарымыз.[2,31] 
Ол- сандағы ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмipre әзірлеу қажетін өтеген, 
сыннан өткен сенімді тәрбие құралы. Қазақдың ұлттық ойындары: ойын-сауық, 
тұрмыс-салт  ойындары,  дене  шыныктыру,  спорт  ойындары  және  оймен  келетін 
ойындар  болып  бөлінеді.  Ұлт  ойындары  сонымен  қатар  ауыз  әдебиетінің  бip 
саласы болып есептеледі. 
Халық өзінің қоршаған дүниенің қыры мен сырын егежей-тегежейлі білуді 
баланың  санасына ойын  арқылы  жастайынан  сіңіре  білуді  көздеген.  Ойын бала 
табиғатымен  егіз.Өйткені,  бала  ойынсыз  өспек  емес,  жан-жақты  дамымақ  емес 
бала отбасы тәрбие және өзін коршаған ортамен тығыз араласа отырып, ана тілін 
үйренеді. Мектеп табалдырығынан алғаш аттаған балаларға ана тілін оқытудың 
тиімді әдістеріне ерекше мән берілуі тиіс.Ана тілі сабақтарында ойынды ұтымды 
пайдалану сондай әдістерге жатады. Ойын арқылы оқу процесін жандандырып, 
сабақтың  сапасын  арттыруға  толық  мүмкіншілік  бар.  Баланың  сөздік  қорын 
молайтып,  сөзді  еркін,  өз  маганасында  қолдануға,  тез,  жылдам  сөйлеуге 
жаттықтыруға ойын- бірден-бip таптырмайтын құрал. 
Оқушылардың  жалпы  оқу  деңгейін  көтеру  және  олардың  кажетті 
практикалық  білімін,  біліктілігін,  әдетін,  тәртібін,  әлеуметтік  тәжірибесін 
қалыптастыру  мақсатында  әртүрлі  пәндер  енгізіліп,  олардың  әрқайсысының  өз 
бағдарламасы  бар  екені  бәріне  мәлім.  Сондай  пәннің  бipi  -тіл  дамыту  пәні  - 
бастауыш  сыныптарда  жүргізіледі.  Балалардың    жан-жақты  дамуына  жағдай 
жасау-  жалпыдан  жекеге  қарай,  яғни  жеке  тұлғаны  дамытудың,  баланың  тіл 
мүкістігін  танып  түзетудің,  баланың  жеке  қасиеттерін  ашып,  білімі  мен 
біліктілігін  кеңейте  отырып,  өзара  қарым-қатынаста  қолданатын  сөз  байлығын 
молайту болып табылады[3,54]. 
Ал,  қазақ  халық  педагогикасында  саусақ  ойыны  ұрпақтан-ұрпаққа  қалаған 
мәдени  шығармашылық  болып  табылады.  Қазақ  халқы  саусақ  ойыны  арқылы 
баланың  сөйлеуге  деген  талпынысын, қабілетін  дамытып, ынтасын  арттырарын 
білген.  Саусақ  ойының  ойнай  отырып,  балалар  қоршағанортадағы  заттар  мен 
құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды, ағаштарды бейнелей алады. 
Ойын- адамның өміртанымының алғашқы қадамы. 
Ойын- бip қарағанда қарапайым құбылыс немесе әрекет icпeттi. Ол міндетті 
түрде  ұжымдық,  әрекет.  Ойынның  ережелері  ойнаушылардың  қисынды  ой 
қабілетінің  дамуы,  бip-бipнe  деген  сыйластық  қажеттіліктерімен  санасуы  әр 
ойыншының  жеке  әрекеттерінен  туындайды.  Ойынның  басты  шарты  жеңіске 
жету  болса,  әр  ойыншы  өз  қарсыласының  мүмкіндігімен  санасып,  бip-бipiнe 
деген сенімін арттырады.[4,47]. 
Ойынның  да  өзіне  тән  мотивтері  болады.Мысалы,  мазмұндық,  рөлдік 
ойындар  баланың  зейінін,  eciн,  ойлауын,  қиялын  қалыптастыруда  зор  маңыз 
атқарады. Ойын әcepi арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, 
қандай қабілеті бар екенің байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарында белгілі бip 
ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, 

188 
 
зейінділігін  арттырумен  қатар,  epiк  сезім  түрлерін  де  дамытады.Ойын  түрлері 
көп.  Соның  ішінде  бастауыш  сыныптарда  пайдаланатын:  ойын-сабақ,  ойын-
жаттығу, сергіту ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар, сөздік ойындар, 
логикалық  ойын  есептер,  ұлттық ойындар,  т.б.  Бұндай  ойындар  оқушыны  жан-
жақты дамытып, білімді толық игеруіне көмектеседі. 
Оқу үрдісінде - кеңінен қолданылатын ойынның тағы бip түpi ол-дамытушы 
ойындар. Дамытушы ойындардың маңыздылығы оқушылардың ынта- ьқыласын 
есепке  ала  отырып,  оқуды  қызықты  етіп,  білім,  білік,  дағдыны  қалыптастыру. 
Дамытушы ойындарға қойылатын бipiншi талап -оқушының танымдық әрекетін, 
қызығушылығын дамыту.[5,38]. 
Бұл талаптар төмендегідей сұраныстарға жауап береді: 
a) балаларға өзінің қабілетін көрсете білуге мүмкіндік беру; 
ә) баланы басқалармен жарыса білуге қалыптастыру; 
б) білік пен дағдыны қалыптастыру үшін білімді өзі ізденуге 
қамтамасыз ету; 
в)  ойын  барысында  балаға  жаңа  білім,  білік  дағдылардың  қайнар  көзіне 
жету; 
г) баланың ойын барысында жеткен жеңісі оның жаңа алған білім, 
білік, дағдыларымен сәйкес келетіндігі. 
Осы  керсетілген  сұраныстардың  ішінде  балалардың  танымдық  әрекеттерін 
дамытуда әcipece кейінгі 3 бөлімнің маңызы зор. Дамытушы ойындардың ішінде 
оқушылардың  өздері  қолдан  жасап,  құрастырып  ойнайтын  ойыншықтардың 
орны ерекше.[6,89]. 
Өйткені,  өздері  ойын  барысында  жаңа  білім  алып,  олардың  елестету,  есте 
сақтау,  ойлау,  сөйлеу  тілімен  олардың  түрлі  қабілеттері:  конструкциялық, 
музыкалық, ұйымдастырушылық т.б. қасиеттері дамиды. 
Сабақты  бірыңғай  әдістермен  жүргізе  беру  оқушыларды  жалықтырары 
сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар сабақ мазмұнына 
аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады. 
Ойын  балалардың  негізгі  іс-әрекеті  ретінде  психологиялық,  анатомиялық-
физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың 
даму  құралы,  таным  көзі,  тәрбиелік  дамытушылық  мәнге  ие  бола  отырып, 
адамның  жеке  тұлға  ретінде  қалыптасуына  ықпал  етеді.  Ойынның  тәрбиелік 
маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала өмірінде 
ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай 
маңызы  болса,  нақ  сондай  маңызы  бар.  Бала  ойында  қандай  болса,  өскен  соң 
жұмыста  да  көп  жағынан  сондай  болады».  Сондықтан  келешек  қайраткерді 
тәрбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.   
Ойын  – баланың қажетті  әрекетінің бірі  ойынды  кіші  жастағы  балалардың 
табиғаты  керек  етеді.  Балалардың  еңбегі,  оқуы  ойыннан  басталады.  Ойын 
арқылы  оқушы  білім  алуға,  оқуға  қызықтыра  отырып,  тұлғалы  дамуын 
қалыптастыруға  болады.  Жалпы,  математика  сабағында  қолданылатын  ойын 
түрлері  оқушылардың  математикалық  ұғымдарын  кеңейтіп,  ойлау  қабілеттерін 
арттырып, есептеу  дағдыларын шыңдай түсетіні белгілі. Математика сабағында 

189 
 
қазақтың  ұлттық  ойындары  қолданылады.  Мысалы,  «Сақина  салу»,  «Ақсүйек» 
ойыны  белгісіз  санды  табуға  арналған  ойын.  Ойынға  толық  сынып  қатысады. 
Кестедегі  белгісіз  сандардың  орнына  «ақсүйек»  тығылып  жатыр.  Кім  дұрыс 
шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады.  
Өтілген тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін 
алып, тек ғана оқушының орындай алатын іс - әрекетімен шектелу жеткіліксіз. 
Мұндай ойынды ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және 
жолдары және оларды қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы 
керек. Ойын үрдісінде балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі 
білімдері мен түсініктері баянды болып жаңа білім игеріледі. 
 
Пайдаланған дерек көздері: 
1. «Отбасы және балабақша»   2002 ж  №5.   (6-8 бет) 
2.Айтмамбетова  Б.  Жаңашыл  педагогтар  идеялары  мен  тәжірибелері.  -А., 
1991. 
3.Бала тәрбиесі №2 2006 ж, № 4, 2008 ж 
4. Молдагаринов А.  «Казахские детские игры». Алма-Ата «Жалын»  1987 г. 
5. Ойын арқылы балалардың ойлау қабілеттерін дамыту. «Ұстаздар» сайты 
материалдары 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

190 
 
Токтубаева А. Ж.,  
Сидихменова Т. И., 
ВКГУ им. С.Аманжолова 
г. Усть-Каменогорск 
 
ПРОЗА ПОЭТА 
(повесть Надежды Черновой «Когда зацветает шиповник») 
 
В начале 21 века казахстанская поэтесса, член Союза писателей Казахстана 
Надежда Чернова, пережив переломные, «лихие» девяностые годы, обращается к 
прозе.  Произведение  «Когда  зацветает  шиповник»  автобиографичное,  основано 
на  воспоминаниях  и  документах,  связанных  с  жизнью  нескольких  поколений 
одной из семей переселенцев в Казахстане. 
Известный литературовед 20 века Лидия Гинзбург пишет: «Биография, как 
принцип 
организации 
действительности, 
вносит 
в 
свой 
материал 
ретроспективную  преднамеренность,  как  бы  замысел.  Он  возникает  из 
исторического  осознания  данной  жизни,  из  ее  соотнесенности  с 
типологическими  формами  разных  жизненных  укладов»[1,  с.13].  На  границе 
искусства и документа происходят  столкновения, в которых открывается самое 
острое и интересное, что относится к человеку и человечности. 
Ситуации и характеры персонажей книги типичны для своего времени, но 
это частные судьбы, а не художественное обобщение. Однако книга может быть 
рассмотрена  как  произведение  искусства.  Биографический  замысел  создает 
художественную действительность из заданных внеэстетических элементов. Для 
художественного  произведения  здесь  нет  принципиального  различия.  Сама 
писательница  больше  верит  чувству,  а  не  документу:  «Есть  архивы  и  там 
наверняка  хранятся  какие-то  документы  о  нашей  семье,  но  душа  моя 
сопротивляется  архивной  пыли  –  я  боюсь  спугнуть  тот  душевный  настрой,  то 
внутреннее самоощущение себя в моих предках, которые и водят моим пером» 
[2, с.15]. Одной из точек пересечения двух миров, художественного и реального, 
является сам автор. 
В отечественном литературоведении фундаментом для решения проблемы 
автора  являются  труды  М.  М.  Бахтина  и  В.  В.  Виноградова.  Теоретики 
устанавливают  границу  между  творцом  и  биографическим  автором.  Рабочим 
термином  для  В.  В.  Виноградова  становится  «образ  автора»,  который 
складывается и создается «из основных черт творчества поэта. Он воплощает и 
отражает  в  себе  иногда  также  и  элементы  художественно  преобразованной  его 
биографии» [3, с.113]. Мы обращаем внимание на то, что биография художника, 
его личность может проявиться в произведении только будучи «художественно 
преобразованной». 
Произведение  Надежды  Черновой  «Когда  зацветает  шиповник»  можно 
отнести к прозе поэта. В книге «Небесный дом», где опубликована родословная, 
на  странице  «О  себе»  автор  позиционирует  себя  исключительно  как  поэта, 
перечисляя свои поэтические сборники. Термин «проза поэта» вошел в аппарат 

191 
 
литературоведческих  дефиниций  относительно  недавно  и  его  значение 
окончательно не определено, но необходимость его очевидна.Интерес к термину 
возник  в  современном  литературоведении  в  связи  с  пристальным  изучением 
литературы  серебряного  века,  а  именно,  прозы  М.  Цветаевой,  А.  Белого,  В. 
Ходасевича, З. Гиппиус, Б. Пастернака и др., создававшейся в последний период 
творчества  поэтов.  Эта  проза  автобиографичная,  в  ней  осмысливают  лирики 
собственные  судьбы  в  контексте  трагических  исторических  событий, 
перевернувших  их  жизнь  и  изменивших  пути  развития  народов  страны, 
отчетливо  стремление  к  самоиндефикации.  Этот  в  каждом  данном  случае 
своеобразный  сплав  лирики  с  прозой  –  лирические  описания  и  размышления, 
философско-публицистические  отступления  и  пояснения  -  мы  находим  в 
творчестве почти всех писателей конца 19-го века. 
Образная, жизнеутверждающая, музыкальная, высокоталантливая  лирика 
Черновой  трансформировалась  в  новую  форму.  Жанровая  маркировка 
произведения, данная самим автором, обозначена как «родословная в семейных 
мифах». 
Надежда  Чернова  понимает  миф  как  опоэтизированный  рассказ, 
передающий  слушателю  событие  из  семейной  жизни.  Показателен  интерес  к 
фольклору, легендам, сказкам, т.е. к формам, прежде всего емким и доступным, 
в которых стихия лирических чувств сочетается с эпической широтой. В данном 
произведении  это  сюжеты  о  дождике  Мужичке,  идущем  по  воде  священнике, 
деревенском  людоеде.  Родословная  -  своеобразная  модификация  литературных 
форм,  в  основе  которых  лежит  нравственно-дидактическое  начало.  Жанровое 
своеобразие  повести  обуславливается  внутренним  целостным  единством 
произведения,  предполагающее  исследование  как  содержательной,  так  и 
формальной  стороны  поэтики  изучаемого  текста.  Синтез  различных  жанровых 
моделей  (документ,  литературоведческое  эссе,  стихотворение,  хроника  и  др.) 
определяет  композицию.  Пример,  когда  тесно  связаны  поэзия  и  проза  одного 
автора – проза не прямо исповедальная, а художественно-повествовательная. 
Автобиографическое произведение особенный жанр в русской литературе, 
в  то  же  время  связанный  с  классическим  видом  повести.  Повествование 
движется  короткими  главами.  Писательница  не  выдерживает  не  только 
жанровой,  но  и  сюжетной  последовательности,  приступая  каждый  раз  прямо  к 
делу,  пишет  именно  так,  как  хочет  написать.  Пишет  так,  чтоб  удобнее  было 
читателю  адекватно  прочесть  написанное.  Повесть  можно  воспринимать  как 
постмодернистское  творение,  прокладывать  свой  маршрут  по  карте  текста, 
видеть только то, что близко и узнаваемо право самого адресата.  
Надежда  Чернова  включает  в  повествование  свои  стихи.  В  связи  с 
этим  осуществляется  еще  одна  авторская  ипостась  –  лирический  герой. 
Стихи,  инкрустированные  в  прозаический  текст,  различны  по  жанру.  В 
название первого из них введена жанровая маркировка «Курская притча». 
Это  стихотворение  -  притчевая  модификация  литературной  формы,  в 
основе  которой  лежит  нравственно-дидактическое  начало.  Жанровая 
природа  не  имеет  строго  ограниченных  формальных  границ  и  допускает 

192 
 
разного  рода  жанровые  трансформации  (например,  притча  и  миф,  притча  и 
анекдот  и  др.).  В  данном  случае  перед  нами  притча-миф.  Стихотворение  «Моя 
«Моя тетушка Павлина» по жанру – новелла. 
 
В платье белое одета, 
Ты, похожая на лето, 
Всех на свете горячей! 
Словно в царскую палату, 
Входишь в глиняную хату, 
С тыквой красной на плече. 
 
Оглянулась напоследок 
На ручей, бегущий следом, 
На цветущий жаркий луг, 
Где любил тебя Ярило. 
Что ж ты петлю смастерила 
Да набросила на крюк?..  
[2, с.65] 
 
Эпическая  основа  лирического  стихотворения  выражается  такими  его 
элементами,  как  достаточно  подробный  портрет  с  использованием  бытовых 
деталей,  фабула,  включающая  ряд  событий.  Перед  стихотворением  «Казачка» 
автор  в  прозе  пересказывает  событие,  которое  в  нем  запечатлено.  Следует 
заметить,  что  сюжет  из  воспоминаний,  исполненный  в  рифмованных  строфах, 
обретает  только  усиленную  эмоциональную  окраску,а  не  новое  качество. 
Стихотворение  «Фонарь  волшебной  памяти»  -  своеобразный  этюд,  рисунок, 
составленный  из  бытовых  подробностей  жизни  в  Баянауле.    Эти  четыре 
стихотворения стали иллюстрацией к прозаическому повествованию.  
Только стихотворение «Бессмертны лики», которое, исходя из специфики 
решаемой в нем проблемы, можно отнести к философской лирике, отражает со 
всей полнотой образ лирической героини. 
 
Бессмертны лики, и добычей ночи 
Не стать чертам и голосу не стать. 
Стократ навеки закрывали очи 
И уст касалась вечная печать. 
 
Род уходил и прахом рассыпался, 
Но продолжался в родичах моих: 
Все тот же взгляд, рождаясь, открывался 
И возвращался голос в мир живых. 
 
Из тьмы веков, загадочно и зыбко, 
К тебе вернется канувшая Русь, 

193 
 
Проступит в ликах взгляд мой и улыбка. 
Я повторюсь, я снова повторюсь! 
[2, с.94]. 
 
В  этом  отрывке  выражена  основная  идея  произведения,  мысль  о 
бессмертии  человека на земле. Оно могло бы стать эпиграфом всей книги. 
Иллюзорна  надежда    сохранить  свою  жизнь,  повторяясь  в  следующих 
поколениях. Только художественное произведение может сохранить голос, 
взгляд, улыбку. 
Образ  автора  является  организационным  центром.  Автор  реализует 
себя,  двигаясь  между  полюсами  «автор-творец»  и  «автор-персонаж». 
Ведущая 
роль 
автора-персонажа, 
определяется 
композиционным 
принципом построения произведения, в основе которого положен диалог. 
Все произведение представляет собой систему диалогов главной героини с 
действующими  лицами  повествования.  Она  пытается  выспросить  у 
родителей, их сестер и братьев подробности о временах коллективизации, 
сталинских  репрессий,  об  участии  родственников  в  Великой 
Отечественной  войне.  Изучение  диалоговых  отношений  Я  и  Другой 
требуют конкретизации обоих образов.  
Автор-персонаж Надежда Чернова правдиво рассказывает о своем детстве 
и  юности,  о  своей  судьбе.  Субъективность  в  качестве  основного  творческого 
начала 
последовательно 
игнорируется, 
ведь 
собственная 
авторская 
индивидуальность ощущается, в первую очередь, как тип – один из ряда многих, 
характерных  для  эпохи.  Мы  ни  в  каком-нибудь  отдельном  стихотворении,  ни 
даже во всех них, вместе взятых, не узнаем о ней так много. «Я» прозы лиричнее 
лирики Черновой. По-своему, прав знаменитый критик Дмитрий Писарев, говоря 
о  том,  что  только  великая  личность  имеет  право  на  интерес  публики  к  своим 
переживаниям.  Сейчас  речь  идет  не  об  эксплицитном  авторе,  конкретной 
Надежде  Черновой,  а  об  эстетическом  отношении  художника  к  миру.  Оно  в 
родословной  как  в  несомненно  эстетически  значимом  явлении  русской 
литературы Казахстана, традиционно проявляется во всех элементах текста. 
Автобиографическая  героиня    выступает  в  двух  ролевых  функциях.  Во-
первых, ее образ материализуется в детских воспоминаниях. Следует отметить, 
что  ряд  сцен  и  пейзажных  зарисовок  часто  даются    через  видение  ребенка, 
иногда  глазами  отца  героини,  сохранившего  непосредственное  отношение  к 
жизни.  Органичное  и  радостно  открытое  ощущение  жизни,  свойственное 
ребенку, 
пронизывает 
художественную 
ткань 
произведения, 
создает 
эмоциональную  светлую  тональность.  Начинается  произведение  с  описания 
наводнения  на  Полковничьем  острове  на  Иртыше  у  Семипалатинска. 
Поэтическая  картина  весны  с  оглушительным  щебетом  птиц,  благоуханием 
белого,  желтого  и  розового  шиповника  прямо  под  окнами  контрастирует  с 
описанием обрыва, под которым «тяжело дышит и плещется Иртыш», играющий 
сильными  мышцами,  куда  девочка  ходить  боялась.  Тяжелая  обязанность 
жителей  острова  искать  утопленников  во  время  наводнения  неотделима  от 

194 
 
разговоров  родни  о  прибавлении  в  семьях.  Автор  пишет:  «Я  так  и  запомнила: 
когда зацветает шиповник – вода в Иртыше прибывает – люди ходят с сетями на 
реку,  вылавливают  вовсе  даже  не  рыб-утопленников,  а  неведомых  мне  еще 
братьев и сестер – и нашего рода прибывает» [2, с.5]. 
Первая сцена несет в себе явную установку на гармоническую целостность 
мира,  соединяются  провинциальный  городок  и  весь  мир,  возводится  частное  к 
общему  и  просматривается  одно  через  другое.  Первое  впечатление  –  островок, 
затерянный  в  мире,  связывается  в  восприятии  рассказчика  со  всем  «светом 
божьим», этот особенный уголок приобщен к общему ритму жизни.  
В  пейзажах  особенно  ярко  чувствуется  почерк  поэта.  Здесь  мы  можем 
обнаружить 
всю 
палитру 
средств 
художественной 
выразительности. 
Художественный  мир  произведения  разноцветен,  но  доминирует  зеленый: 
«зеленые  звезды»  светляков,  зеленые  трава  и  ветки,  «молодая  зелень  лип  и 
берез»,  зеленые  лужайки  и  т.д.  Это  связано  с  тем,  что  в  повествовании  нет 
зимних и осенних пейзажей, только весна и лето. Метафоричность языка также 
влияет на эмоциональное восприятие: «деревья бредут в бегучих волнах», дети 
вылетают в поле вместе с бабочками. Емки и точны сравнения: дети прячутся в 
хлебах  как  перепелки,  «соль,  словно  окаменевших  снег».  Подчеркивается 
детская открытость диалогу. «- Лодка, нас много! - сообщала я одинокой лодке. 
–  Бочка,  а  нас  много!  -  вода  в  дождевой  бочке  морщилась  моим  лицом, 
отраженном  в  зеленом  зеркале»  [2,  с.6].  Эпическое  изображение  пронизано 
густым лирическим настоем. 
Во-вторых,  взрослая  героиня  –  рассказчица,  оценивая  происходящее, 
является  идейно-нравственным  ориентиром  для  читателя.  Она  восхищается, 
осуждает,  молится.    О  родственниках,  оказавшихся  «перевертышами»,  в  крови 
которых проявилось бесовское начало, Надежда Чернова пишет: «Но они родня 
мне, и я их слезно жалею, и сокрушаюсь о них, и помню. И снова – молюсь!» [2, 
с.42]. 
Парадигма  вдохновение  –  преодоление,  ярко  обозначенная  в  пейзажах, 
камертон книги. 
Таким  образом,  экспериментирование  в  жанровом  аспекте,  иллюстрация 
прозаического  текста  стихами,  документальность,  описание  происходящего 
через  призму  детского  восприятия,  виртуозное  владение  поэтической 
интонацией  делают  произведение  Надежды  Черновой  «Когда  зацветает 
шиповник»  достойным  слагаемым  историко-литературного  процесса  в 
Казахстане. 
Используемые источники: 
1.  Гинзбург  Л.Я.  «О  старом  и  новом».    -  Л.,  Советский  писатель,1982.  – 
424с. 
2.  Чернова  Н.  «Когда  зацветает  шиповник»/  Небесный  дом.  -    Алматы, 
2006.- С. 4-149. 
3.  Виноградов  В.В.  «О  теории  художественной  речи».    -    М.,  Высшая 
школа,1971. – 240с. 

195 
 
4.Бахтин М.М. «Эстетика словесного творчества». – М., Искусство, 1979. – 
423с. 
Халитова С.Е., 
РГУ «РСШИКОР в городе Риддер» 
г. Риддер 
 
ПУТИ ФОРМИРОВАНИЯ ГРАЖДАНСКО-ПАТРИОТИЧЕСКИХ ЧУВСТВ У 
СПОРТСМЕНОВ-ШКОЛЬНИКОВ 
 
 
Современный мир имеет свои несомненные преимущества в техническом 
развитии, стремлении к глобализации, «прозрачности» границ и многом другом. 
Все  это  открывает  новые  возможности  для  реализации  человека  в  личностном, 
культурном,  профессиональном  планах.  Общество  стремится  к  полиязычию, 
толерантности,  развивается  такой  социальный  феномен,  как  «поликультурная 
личность».  Однако  при  всех  достоинствах  подобного  развития  существуют  и 
реальные  угрозы:  «гражданин  мира»  при  отсутствии  должного  воспитания 
вполне  может  в  какой-то  момент  психологически  утратить  собственную 
культурную  идентификацию.  Примером  тому  могут  служить  африканские 
племена,  добровольно  отказывающиеся  от  собственной  самобытности  в  пользу 
экономически  развитой,  экспансированной  культуры  Запада,  которая  на 
современном этапе оказывает довольно серьезное влияние и на наше общество. 
Под  ее  воздействием  отмечается  некоторое  изменение  системы  ценностей,  всё 
более  устойчивым  становится  потребительский  образ  жизни  социума,  и  менее 
ценным  понятия  «общество  производительного  труда»,  созидание  и  др.  Мы  не 
говорим  сейчас  о  вытекающих  из  такого  образа  жизни  экономических, 
политических  последствиях,  об  этом  достаточно  было  сказано  Президентом 
нашей  страны,  им  же  озвучена  необходимость  создания  «Общества  Всеобщего 
Труда»[1].  Но  подобное  мировоззрение  становится  камнем  преткновения  для 
полноценного  развития  патриотизма  в  нашей  стране:  зачем  трудиться  на  благо 
Отчизны, если можно заработать больше за рубежом?  Гражданин, настроенный 
главным образом на приобретение и потребление, редко становится созидателем 
собственного  интеллектуального  или  материального  «продукта»  на  благо 
Родины.  Вот  почему  воспитание  молодого  поколения  так  важно  проводить  в 
рамках  национальной  культуры,  в  естественной  для  нашего  общества  системе 
духовно-нравственных  ценностей:    прививать  любовь  к  родной  земле  и  всему 
живому  миру,  населяющему  ее,  стремление  быть  полезным  в  первую  очередь 
соотечественникам  и  проч.  Особенно  важным,  считаю,  реализовывать  такой 
подход  в  воспитании  подрастающего  поколения  спортсменов.  По  роду  своей 
деятельности  ребята,  посвятившие  свою  жизнь  спорту,  часто  бывают  в 
зарубежных  странах.  Издревле  известна  истина:  спортсмен  –  посол/посланник 
мира,  «лицо»  своей  страны.  Соответственно,  спортсмен  по  определению  не 
может  быть  поликультурной  личностью,  гармонично  сочетающей  в  себе 
культурные  ценности  разных  стран,  он  носитель  и  представитель  культуры 
своего государства. Но этот постулат ни в коей мере не утверждает отсутствие 

196 
 
толерантности.  Напротив,  именно  умение  терпимо,  уважительно  относиться  ко 
всему  разнообразию  мирового  социума  должно  прививаться  спортсменам  как 
одно из ведущих качеств их личности.   
Так  что  же  поможет  воспитать  спортсмена  как  активного  патриота  и 
гражданина своей страны, толерантно воспринимающего окружающий мир? Как 
нам  видится,  ответ  лежит  в  сочетании  практически  военных  методов  развития 
силы  воли,  духа  в  тренировочном  процессе  через  жесткую  дисциплину, 
соблюдение режима, формирование ответственности, самоотверженности во имя 
родины  с  одной  стороны,  и  с  другой  –  гуманитарного  цикла  предметов, 
направленных на развитие глубоко человеческих, душевных качеств спортсмена 
в  процессе  учебном.  Погружение  в  литературу,  историю,  краеведение, 
культурологию,  отечественное  развитие  науки  и  техники.  Безусловно,  здесь 
сложно  переоценить  значимость  реализации  государственной  программы 
трехязычия.  Углубленное  изучение  языков,  разнообразные  мероприятия  по 
языковым 
дисциплинам 
только 
способствуют 
привитию 
исконных 
общечеловеческих  ценностей.   
 
Практика  показывает,  что  изучение  истории  страны  не  всегда  является 
приоритетным для ребят  или  же изучается  с  конкретными  целями: ответить на 
занятии,  успешно  сдать  экзамен.  В  то  время  как  история  должна  стать  опорой 
для  формирования  устойчивой  патриотической  мотивации  спортсменов. 
Например,  с  событиями  Великой  Отечественной  войны  до  сих  пор  еще  можно 
знакомиться непосредственно из рассказов ветеранов, доживших до наших дней. 
Подвиг  наших  дедов  беспримерен,  их  самоотверженность,  стремление  изгнать 
врага  с  родной  земли  любой  ценой  –  должны  быть  предметом  гордости  и 
вызывать  стремление  к  подражанию  стать  победителем  любой  ценой.  В  этом 
русле возможна реализация целого цикла мероприятий, на проведение которых 
дети и подростки, как правило, активно откликаются: 
- тематическое оформление классных уголков, 
- проведение классных часов, бесед по теме,  
-  просмотров  художественных  и  документальных  фильмов  про  Великую 
Отечественную войну (с комментариями и пояснениями учителя), 
-  организация  внеклассных  мероприятий,  праздничных  концертов,  вечеров 
памяти,  
- принятие участия в городском или создание школьного бессмертного полка, 
-  посещение  ветеранов  с  поздравлениями,  установление  шефства  с  оказанием 
посильной помощи по хозяйству одиноким ветеранам,  
-  создание  школьной  видеокопилки  о  Великой  Отечественной  войне  по 
воспоминаниям  фронтовиков  и  труженников  тыла,  которые  также  можно 
выкладывать в интернете на специально созданных для этого сайтах  и др. 
 
Особенно  результативной  эта  работа  окажется,  если  не  только 
рассказывать  о  героях  и  земляках,  но  привлекать  сведения  о  родственниках 
учащихся  (которые  они  самостоятельно  оформляют  в  жанре  очерка,  эссе, 
интервью, воспоминаниях или восстанавливают по сохранившимся документам). 
Это  всегда  вызывает  неподдельный  интерес,  формирует  гордость  за  своих 

197 
 
предков,  стремление  соответствовать.  Сведения  черпаются  учащимися  из 
семейных  воспоминаний  или  на  современных  информационных  ресурсах 
«Подвиг народа»[2], «Память народа»[3] и др.  
 
Не  менее  результативно  для  мотивации  можно  говорить  о  героях 
Афганской войны, устраивать встречи с участниками боевых действий. 
Литература  как  художественное  отражение  исторических  событий,  как 
уникальный  способ  развития  воображения,  душевных  и  духовных  качеств  и 
ценностей  человека  не  может  ограничиваться  хрестоматийным  изучением 
текстов.  Справедливости  ради,  следует  сказать,  что  современное    поколение 
нельзя  назвать  стремящимся  к  чтению.  Чтение  –  это  труд,  труд  восприятия, 
осмысления,  работа  души  и  духа.  И  тем  не  менее,  наше  общество  в  целом,  и 
педагоги  в  частности,  должны  стремиться  к  возвращению  чтения  на  должный 
уровень,  поскольку,  думается,  именно  чтение  как  способ  самообразования  и 
самовоспитания, как источник духовного роста, установления связи поколений и 
развлечения  в  том  числе  и  есть  залог  успешности  развития  нашего  социума. 
Мотивировать  к  чтению  современного  подростка  крайне  сложно,  эту  задачу 
помогают решить разные формы подачи материала: чтение, просмотр отрывков 
художественных  картин  по  одноименным  произведениям,  при  возможности 
театрализованные  постановки,  предложение  создать  рекламный  ролик,  пиар-
кампанию  по  продвижению  какого-либо  произведения  и  др.  Обязательно 
чтение/просмотр 
 
должны 
сопровождаться 
либо 
пояснительными 
комментариями,  либо  подробными  объяснениями  особенностей  эпохи, 
отличительных признаках уклада жизни общества, толкование внутреннего мира 
героев,  малочитающее  поколение  наших  молодых  современников  с  трудом 
представляют себе иные, чем их собственные, интересы и побуждающие мотивы 
личностей  героев  других  эпох.  Однако  главным  примером,  формирующим 
положительное отношение к  чтению,  конечно,  должны  стать  в  первую  очередь 
читающие  родители,  а  потом  и  тренеры,  педагоги,  хотя  современная  культура 
навязывает  нам  порой  иной,  более  легкий  способ  времяпрепровождения, 
например,  возле  телевизора  или  в  интернете.  Тем  не  менее,  мы,  старшее 
поколение,  должны  понимать,  что  являемся  примером  для  подражания,  что 
молодежь  перенимает  наш  образ  жизни.    Чтение  –  это  приоритетная  основа 
нашего  общества,  так  было  до  недавних  времен,  и  это  должно  восстановиться 
теперь.  Это  залог  развитого  воображения,  творческого  мышления,  возможно, 
нестандартного  видения  ситуаций.  Чтение,  особенно  признанных  классиков, 
мастеров слова, многократно повышает уровень владения языком, способствует 
формированию грамотной связной речи, что является обязательным требованием 
для спортсмена. Умение ясно мыслить и внятно, связно грамотно излагать свои 
умозаключения  –  это не только требования, предъявляемые к послу мира, но и 
залог  успешной  спортивной  борьбы.  Чтение  классических  произведений  
формирует  понимание  своей  культуры  и  самого  себя,  а  значит,  способствует 
укреплению связи с Родиной. Намеренно не упоминаем теперь изучение языков, 
так  как  уже  было  сказано,  что  соприкосновение  с  произведениями,  имеющими 
художественную  ценность  слова,  это  и  есть  постижение  языка  не  на  базовом 

198 
 
бытовом уровне владения, а на высшем творчески осмысленном уровне. Это та 
ступень владения языком, которая позволяет не только поглощать авторские, но 
и продуцировать собственные качественные речевые произведения.  
В  этот  же  ряд  нужно  поставить  краеведение  и  религиоведение,  и 
культурологию,  которые  также  призваны  раскрыть  ценность  и  «привязать»  к 
своему родному, осмыслить его в сравнении с чужеземным.  
Конечно,  язык  (литература)  и  история  не  могут  ограничить  собой  все  
формы 
и 
методы 
гражданско-патриотического 
воспитания 
молодых 
спортсменов.  Однако совершенно точно именно эти дисциплины должны быть 
фундаментом  для  дальнейшего  развития  истинной  любви  и  уважения  к  своей 
стране и земле любого, на ней проживающего. Именно эти  предметы призваны 
создать  идейную,  мировоззренческую,  культурологическую  преемственность 
поколений,  а  значит,  способствуют  лучшему  пониманию себя,  своей  культуры, 
своего места в жизни и осознанию своего будущего, а в итоге и будущего своей 
страны.  
 
Используемые источники: 
1. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу 
Всеобщего Труда// http://www.inform.kz/rus/article/2478336  
2.
 http://podvignaroda.mil.ru/?#tab=navHome  
3. https://pamyat-naroda.ru/  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

199 
 
Харламова Е. А., 
Коммунальное Государственное Казённое Предприятие 
«Детская школа искусств акимата г. Усть-Каменогорска №15» 
г. Усть-Каменогорск 
 
СТАНОВЛЕНИЕ АКТИВНОЙ ГРАЖДАНСКОЙ ПОЗИЦИИ СРЕДСТВАМИ 
ХОРОВОГО ПЕНИЯ 
 
На  современном  этапе  развития  общества  одной  из  основных  задач 
воспитания  является  воспитание  патриота,  человека  высокой  гражданской 
позиции,  достойного  гражданина  Республики  Казахстан.  Это  должно  стать 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: