Общественные науки, история, философия

100 
 
Более  того,  самостоятельная  работа  студентов  слабо  институционализирована  в  существующий 
учебный  процесс  и  пока  не  стала  внутренней  нормой  и  потребностью  обучающихся;  она  также  не 
учитывается  в  индивидуальных  учебных  планах  преподавателей,  а,  значит,  носит  чисто  формальный 
(номинальный) характер. 
Эти и прочие проблемы должны быть тщательно исследованы, найти отражение в необходимости 
эволюционных изменений системы высшего профессионального образования в постсоветских странах, без 
нарушения ее целостности, потери высококвалифицированных кадров и сохранения сильных сторон. 
 
 
СОВРЕМЕННЫЕ  ПРОБЛЕМЫ  ОБУЧЕНИЯ  ПРОФЕССИОНАЛЬНОМУ  
РУССКОМУ  ЯЗЫКУ 
 
Кальменова  Р.К., преподаватель кафедры русского языка 
Южно-Казахстанская государственная фармацевтическая академия, г. Шымкент  
 
 
 
Осы  мақалада  «Қазақстанның  ЖОО  орыс  тіліне  кәсіби  деңгейде  оқытып  үйретудің  заманауи  мәселелері»  деген  кӛкейкесті 
мәселе баяндалады. 
Автор ана тілі емес орыс тіліне үйретушілерді ЖОО оқытып-үйрету үрдісінде мәтінді-интегративті технологияларын қолдану 
мәселесіне назар аударады. 
В данной статье освещается актуальная тема «Современные проблемы обучения профессиональному русскому языку в вузах 
Казахстана». 
Автор останавливается на проблеме использования контекстно-интерактивной технологии в процессе обучения русскому как 
неродному в вузе.  
The article deals theme: «Modern problems of  teaching to professional Russian language at the Universities of Kazakhstan» 
The author touches upon problem of contextual – integrative usage of technology in the process of teaching  Russian language as not 
native at the University. 
 
 
В  методологическом  обосновании    подхода  к  занятиям  является  идея  комплексного  изучения 
русского языка и языка специальности с применением активных методов обучения. 
1.  Обучение  студентов  медицинских  вузов  адекватному  восприятию  и  нормированному 
употреблению  медицинской  лексики  является  социальной  потребностью  и  обосновано  условиями  их 
профессиональной подготовки. 
2.  Основным  условием  эффективности  профессионально-ориентированной  методической  системы 
обучения  русскому  языку  является  комплексное  использование  ее  компонентов  –  содержания 
терминологического  и  текстового  минимумов,  коммуникативно-деятельностного  метода  освоения 
медицинских терминов и интеграции традиционных и активных методов обучения. 
3.  Овладение  терминологической  лексикой  подъязыка  медицины  способствует  формированию 
вербальных  сетей,  являющихся  базой  хранения  терминов   в  памяти,  условием  их  восприятия  и 
продуцирования в речи. 
4.  Отличительной  особенностью  процесса  формирования  коммуникативной  компетенции 
студентов   медицинского  вуза  следует  признать  понимание  его  двусторонней  сущности:  единства  и 
взаимосвязи  содержательной  и  формально-грамматической  сторон  терминологических  единиц,  их 
семантических и словообразовательных особенностей. 
Язык  является  величайшим  по  своей  социальной  и  познавательной  роли  средством  общения. 
Формирование языка науки является результатом      закономерного развития естественного языка. Являясь 
частью  словарного  состава  современного  литературного  языка,  медицинская  терминология  включает 
специальную лексику, применяемую в сфере профессиональной деятельности людей. Следует отметить, что 
медицинские термины выделяются своей функцией и структурно обособленными средствами выражения. 
Для  медицинской  терминологии  наличие  синонимов  –  закономерность,  и  это  составляет  ее 
особенность.  Все  термины  микротерминосистем  медицинской  терминологии  имеют  синонимы.  Наличие  в 
языке  двуплановых  лексических  единиц  создает  синонимию  медицинской  терминологии  с 
общеупотребительной лексикой. Так, например, анатомические термины: голова, сердце, желудок, печень и 
т.п. – если они употреблены не в специальной сфере, не в научной литературе 
Как  показывает  практика,  реализация  коммуникативных  задач  оказывается  непростой  проблемой 
как  для  преподавателей,  так  и  для  авторов  учебников  и  учебных  пособий.  Именно  здесь  и  приходят  на 
помощь видеоматериалы. 
Тематическая  универсальность  и  энциклопедичность,  присущие  кино  и  телевидению,  а 
следовательно, и видеопрезентациям , созданным на их основе, дают возможность преподавателю отбирать 
такую  информацию  и  в  таком  объеме,  которые  необходимы  для  формирования  коммуникативной  и 
страноведческой  компетенции  студентов.  Благодаря  своей  динамичности  такие  презентации    позволяют 
представлять речевую деятельность в ситуациях адекватно действительности, приближать учебный процесс 
к условиям реальной коммуникации. 

101 
 
При  системном  и  целенаправленном  использовании  видеопрезентаций  увеличивается  объем 
прорабатываемого  материала,  углубляются  лексико-грамматические  знания  и  навыки,  активизируется 
мыслительная деятельность, повышается интерес к изучению языка, уменьшается утомляемость студентов. 
Материалы  презентаций являются эффективным средством овладения речевой деятельностью на русском 
языке. Классификация видеопрезентаций может быть проведена на основании ряда признаков, включающих 
в  себя:  содержание  пособия,  характер  наглядного  образа,  канал  поступления  информации,  язык  передачи 
информации, формы работы с пособием. 
Учебные  видеопрезентации    могут  быть  связаны  с  такими  темами,  как  «Сердечно-сосудистая 
система»,  «Дыхательная  система»,  «Методика  обследования  стоматологического  больного»,  «Учѐные-
медики»,  «Бронхиальная  астма»,  «Центр  пересадки  почки»,  «Обследование  полости  рта»  и  др.  Они  дают 
возможность для организации в рамках занятия, беседы, комментария или дискуссии.  
При обучении русскому языку студентов-медиков представляется целесообразным использование и 
художественных  фильмов,  тематически  связанных  с  будущей  профессией  студентов  («Путь  к  сердцу», 
«Коллеги», «Записки врача», «Палата № 6», «Цветы запоздалые», «Смерть Ивана Ильича», «Попрыгунья», 
«Операция на сердце», «Четыре креста на солнце», «Скорая помощь», «Открытая книга» и др.). С помощью 
этих  фильмов  формируются  прочные  страноведческие  знания,  углубляются  и  расширяются  знания 
студентов в области медицины, полученные из других источников информации, повышается их интерес к 
стране  изучаемого  языка,  что  в  конечном  итоге  также  способствует  формированию  профессионально-
коммуникативной компетенции студентов. 
Показ  любой    видеопрезентации    должен  органически  входить  в  учебную  программу  и  быть 
мотивирован.  Преподаватель  готовит  группу  к  презентации  давая  соответствующие,  предваряющие 
просмотр  видеофильма  задания  и  упражнения,  и  завершает  работу  над  видеопрезентацией  обсуждением, 
анализом увиденного и услышанного. 
Для  развития  способности  воспринимать  беглую  иноязычную  речь  преподаватель  должен 
подготовить  студентов  к  будущему  просмотру,  снять  языковые  трудности,  обеспечить  обучаемых 
раздаточным  материалом  с  разработанной  системой  соответствующих  преддемонстрационных, 
демонстрационных и последемонстрационных упражнений. 
Перед просмотром видеопрезентации целесообразно поработать с текстовым приложением, которое 
включает: 
1.
 
предпросмотровые  упражнения,  облегчающие  восприятие  языкового  материала,  требующие 
активной языковой работы с лексикой, грамматикой, рисунками, фотографиями , слайдами и др.; 
2.
 
целевой  просмотр  или  упражнения,  выполняемые  во  время  просмотра,  которые  рассчитаны  на 
развитие речевой компетенции; 
3.
 
упражнения,  выполняемые  после  просмотра,  рассчитаны  на  создание  в  учебной  обстановке 
естественных ситуаций общения, составление самостоятельного монологического высказывания, диалога на 
профессиональную тему и др. 
Наиболее  эффективным  средством  представления  видеоматериалов  на  современном  этапе  стал 
мультимедийный компьютер, во-первых, потому  что  это  «всѐ   -  в одном», во-вторых, обучение в данном 
случае  особенно  эффективно  за  счѐт  ввода  единой  образовательной  программы,  отражающей 
последовательную  логику  обучения.  Такие  возможности  компьютера,  как  интерактивность,  возможность 
организации  управляемой  и  подконтрольной  самостоятельной  работы  студентов  во  внеаудиторное  время, 
наличие  обратной  связи,  в  определѐнной  степени  имитирующей  общение  на  естественном  языке  и  т.д., 
позволяют максимально эффективно использовать в учебных целях полифункциональность компьютера. 
Таким  образом,  можно  сказать,  что  все  виды  презентаций    дают  возможность  организовать 
системное и комплексное обучение, преодолевающее монотонность, однообразность аудиторной работы. Их 
использование позволяет формировать разнообразные навыки и умения, максимально учитывая при этом и 
такие  индивидуальные  психофизиологические  особенности  обучаемых,  как  память,  слух,  темперамент, 
способность к логическому мышлению и т.д. При этом роль преподавателя не только не принижается, а он 
приобретает высокий статус организатора новой модели обучения. 
 
Список литературы: 
 
1.
 
Концепция  развития  образования   Республики  Казахстан  до  2015  года  //    Русский  язык  и 
литература в казахской школе. – 1996. – №3. 
2.
 
Педагогический поиск.- М.: Педагогика, 1990. – 560с. 
3.
 
Кукушин В.С.  Общие основы педагогики. М.: – Ростов н/Д: «МарТ», 2006.    224с. 
4.
 
Зимняя  И.А.  Ключевые  компетентности  как  результативно-целевая  основа  компетентностного 
подхода в образовании. – М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2004. 
5.          Березин  Ф.М.  Общее  языкознание:  Учеб.  Пособие  для  студентов  пед.  ин-тов  по  спец. 
№2101»яз. и лит». - М.: просвещение, 1979. - С. 240 - 264. 
6. Шмелѐв Д.Н. Современный русский язык: лексика: Учеб. Пособие для студентов пед. ин-тов по 
спец. «Рус. Яз. и лит». - М.: Просвещение, 1977. 

102 
 
ҚАЗАҚ  ХАЛҚЫНЫҢ  ЭТНИКАЛЫҚ СТЕРЕОТИПІ ТУРАЛЫ ПІКІРЛЕРДІҢ 
ҚАЛЫПТАСУЫ 
 
Тапелова Б.Ж., орыс тілі кафедрасының аға оқытушы 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтикалық академиясы 
 
 
 
Мақалада әр кезеңдегі қазақ халқының ұлттық стереотиптерін зерттеу ерекшеліктері анықталған. 
В статье рассмотрены особенности подхода к изучению национального стереотипа казахского народа в разные эпохи. 
This article about consider examine especially of display and form an opinion of national stereotype Kazakh people in different epoch. 
 
Әлеуметтік  стереотипті  зерттеуге  негіз  болған  типологиялық  зерттеулер  бірнеше  ғасырлар  бойы 
кӛптеген ғалымдар еңбектерінде орын алуда.  ІХ ғасырдың аса кӛрнекті ғұламасы Қорқыт атаның кӛптеген 
музыкалық-этнографиялық және тәлімдік мәні ӛте күшті афоризмдері, қанатты сӛздері, ұстаздық ұлағаттары 
бізге  жеткен  «Қорқыт  ата  кітабы»  деген  еңбекте  баяндалған.  Оның  нақыл  сӛзерінде  қазақ  халқының  бала  
тәрбиесінде  басшылыққа  алуға  тиіс  ӛсиеттер  айтылған.  Қорқыт  ата  сӛздерінің  ішінде  қазақ  халқының 
ерекшеліктерін сипаттайтын қасиеттерін атай отырып, сыйысымсыздықтан аулақ болу керек екенін келесі 
сӛздермен келтірген:  «Менмен, тәкаппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан ӛзін жоғары ұстаған адамға 
тәңірі бақ бермейді. Мыңғырған мал жинағанмен, адам жомарт атанбас. Анадан ӛнеге кӛрмеген қыз жаман, 
атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де жарамайды. Ақылсыз 
балаға  ата  дәулетінен  қайран  жоқ».  Сонымен  қатар,  Қорқыт  ата  жырларында  батырлардың  қасиеттерін 
мадақтап, елге жерге, балаға, анаға деген сүйіспеншілікті құрметтеу керек екенін ерекше уағыздаған [1]. 
ХУ  ғасырда  ӛмір  сүрген  Ӛ.Тілеуқабылұлының  «Шипагерлік  баян»  [2]  деп  аталатын  еңбегінде 
тұлғадағы  қандық  аңғақтық  бейімдер»  -  деген  тақырыппен  адам  ағзасының  алты  конституциялық  түрін 
ажыратқан: 
1) қандық аңғақтық ысқытық бейім; 2) қандық аңғақтық суықтық бейім; 3) қандық аңғақтық қоюлық 
бейім;  4)    қандық  аңғақтық  буылмалық  бейім;  5)  қандық  аңғақтық  уылмалық  бейімі  (нілсіз  бейім  деп  те 
атаулық)». Осы сипаттарды қазіргі тілде келтірентін болсақ, оны былай кӛрсетуге болады: 
1.
 
Қаны ыстыққа бейімі. Дене бітімі енгезердей, ӛңі шиедей қызыл, сабырлы, кӛп сӛйлемейтін, аз 
күлетін  ешкіммен  сырласпайтын,  сызданып  сӛйлейтін,  ұстамды  келеді.  Бұндай  адамдар  Гиппократтың 
жіктеуі бойынша флегматиктерге жақын. 
2.
 
Қандық аңғақтық суықтық бейімі. Қараторы ӛңді, қара толықшалаулық ынтық сӛйлемеліктері, 
менікі  ғана  жӛн  деуліктері,  білгірлікті  біліктілік,  кӛрсетімшіл,  «сӛйлемділік  таласқы  кеуде  қарағай  деулік 
тақылеттілер» - дегенінен ӛңі қараторы қара, денесі толықша, сӛзшең, менікі ғана жӛн дейтін, білгірлігі мен 
біліктілігін  кӛрсете  білетін,  ӛзіне  сенімді  адамдарды  ұғамыз.  Бұларды  Гиппократтың  «сангвиниктеріне» 
жатқызуға болады. 
3.
 
Қаны сұйықтыққа бейім. Ӛң әлпеті әртүрлі, кӛзі шатынап, терісіне симай әрнәрсеге соқтыққыш, 
қараптан қарап тұрып ашушаң, басқаның сӛзін аңдитын, басынан сӛз асырмайтын, кекшіл, болымсыз нәрсе 
үшін ӛш алуға бейім, басқа адамды ӛлтіруге аңсары ауғыш, тӛбелесуге жақын тұратын, артын ойламайтын 
адам. Бұл Гиппократтың «холеригіне» жақын. 
4.
 
Қаны қоюлыққа бейім. Үйден кӛп ұзақ шықпайтын, үйкүшік, шілденің ыстығында қаңтардың 
суығындағыдай  үстінен  киімін  тастамайтын,  суық  тисе  жалпағынан  түсетін,  маңдайы  жіпсіп  терлесе 
жадырайтын. Іс-әрекеті аз адамдар. Гиппократтың жіктеуі бойынша меланхоликтерге жақындау келеді. 
5.
 
Қаны  буылмалыққа  бейім.  Ӛң-әлпеті  әртүрлі  түсті  болса  да,  соңынан  сұрланыңқы  болып,  кӛз 
жанары  солыңқырайды.  Әдетте  диагноздың  тура  тұжырым  жасау  мүмкіншілігі  болмаса,  кӛп  сезілмейтін, 
кенеттен талықсып кетіп, ақыл-есінен айырлатын адамдар. Кейбіреулері не болса соған тез ренжиді. Бұдан 
біз Ӛтекең бабамыз қояншық дертімен ауыру сипаттамасын беріп отырғанын аңғарамыз.  
6.
 
Қаны уыттылыққа бейім. Ӛңі аққудай, кӛз аңсары солыңқы, кейбірінің ӛңі тоқтыққан, үп еткен 
желге  ұшып  кетердей  арық,  бет  әлпеті  жып-жылтыр,  кейбіреулерінде  ӛрмекші  торлары  тәріздес  әжімдер 
байқалады.  Қолмен  ұстағанда  бұлшық  еттері  болбыр,  жүріп-тұруға  еріншек,  дауысы  тым  әлсіз. 
Кейбіреулерінің  қан  тамырлары  қанаса,  оны  тоқтату  тым  қиын  болып,  организмде  ауыр  бүліністер 
туындатуына әкеледі. Мұрны қанау, басы ауырғыш, қатты семіру, мәңгүр болып орнынан қозғалмау сияқты 
белгілерімен кӛрінетін қанның шіруі мен сӛлдің нілсізденуіне бейім. Бұдан біз автордың тұқым қуалайтын 
ауруларға  бейімділігі  бар  адамдарды  сипаттап  отырғанын  ұғамыз  және  халыққа  тән  қасиеттер  осылайша 
сипатталғанын байқаймыз. 
Абай  еңбектерінде  адамгершілік  сапаларды  адамгершіліктің  негізгі  кӛрсеткіші  ретінде  бағалап, 
ондай  қасиеттің  жетекшілерінің  бірін  жүрек  сезімі  деген.  Сезім  адамның  іс-әрекетінде  үлкен  орын 
алатындығын  кӛрсете  отырып,  сезімді  жүрек  қасиеті,  ол  –  адамның  ӛмір  сүруінің  басты  шарты,  ол 
тамырлармен  қан  жүргізеді,  ол  –  жанның  тұрағы,  мекені,  онсыз  ӛмір  жоқ  деп  кӛрсетеді.  Эмоционалдық 
кӛңіл  күйінің  жағдайында  адамның  бет  әлпетінен  байқалатын  қимылдар  мен  физиологиялық  ӛзгерістерге 
үлкен кӛңіл бӛлді. 

103 
 
Қазақ қашанда жас ұрпақ тәрбиесiне үлкен мән берген. Ӛнегелі тәрбие беру ата-ананың қарызы да, 
парызы  да  екенін  ұлы  Абай  ӛз  ӛлеңдері  мен  қара  сӛздерінде  терең  талдап,  отбасы  тәрбиесіне  негіз  болу 
керек екенін нақты атаған. Абайдың қара сӛздерiн зерделеп оқыған жастарға баға жетпес бай қазына екенін 
әрқайсысы түсінеді [3].   
Естiлген нәрсенi, ұмытпастыққа тӛрт түрлі себеп бар: әуелi – кӛкiрегi байлаулы берiк болмақ керек. 
Екiншi  –  сол  нәрсенi  естiгенде  я  кӛргенде  ғибратлану  керек,  кӛңiлденiп,  тұщынып,  ынтамен  ұғу  керек. 
Үшiншi  –  сол  iшiнен  бiрнеше  уақыт  қайтарып  ойланып  кӛңiлге  беку  керек.  Тӛртiншi  –  ой  кеселдi 
нәрселерден қашық болу керек. Егер ой кез кеп қалса салынбау керек. Ой кеселдерi: уайымсыз, салғырттық, 
ойыншы-күлкiшiлдiк я бiр қайғыға салыну, я бiр нәрсеге құмарлық пайда болу секiлдi. Бұл тӛрт нәрсе күллi 
ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер (3-ші сӛз).  
Адам  баласына  жыртықсыз,  кiрсiз  сыпайы  киiнiп,  әм  ол  киiмiн  былғап,  былжыратып  кимей,  таза 
кимек – дұрыс iс (8- ші сӛз). 
Кербездiң  екi  түрлі  қылығы  болады:  бiр  бет  пiшiнiн,  сақал-мұртын,  мүшесiн,  жүрiс-тұрысын,  қас-
қабағын қолдан түзеп, шынтағын кӛтерiп, қолын тарақтап әуре болмақ,. Бiреуi атын, киiмiн, «айран iшерiм» 
деп, солардың арқасында сыпайы жұғымды жiгiт  атанбаққа, ӛзiнен iлгерiлерге елеулi болып, ӛзi  қатардың 
iшiн  күйдiрiп,  ӛзiнен  кейiнгiге  «әттең  дүние-ай,  осылардың  атындай  ат  мiнiп,  киiмiндей  киiм  кигеннiң  не 
арманы бар екен?» дейтұғын болмаққа ойланбақ.  
Мұның  бәрi  –  масқаралық,  ақымақтық.  Мұны  адам  бiр  ойламасын,  егерде  бiр  ойласа,  қайта  адам 
болмағы  -  қиын  iс.  Кербез  дегендi  осындай  кер,  немеден  безiңдер  деген  сӛзге  ұқсатамын.  Тегiнде  адам 
баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мiнез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрселермен оздым ғой 
демектiң бәрi де – ақымақтық... (22- ші сӛз).   
Егер  де  мал  керек  болса,  қолӛнер  үйренбек  керек.  Мал  жұтайды,  ӛнер  жұтамайды.  Алдау  қоспай 
адал еңбегiн сатқан қолӛнерлi – қазақтың киесi сол. Бiрақ Құдайтағала қолына аз-маз ӛнер берген қазақтың 
кеселдерi болады.  
Әуелi  –  бұл  iсiмдi  ол iсiмнен асырайын  деп, артық iсмерлер iздеп жүрiп, кӛрiп, бiраз iстес болып, 
ӛнерге  арттырайын  деп,  түзден  ӛнер  iздемейдi.  Қолындағы  аз-мұзына  мақтаны,  осы  да  болады  деп,  баяғы 
қазақтың талапсыздығына тартып, жатып алады.  
Екiншi – ерiнбей iстей беру керек қой. Бiр-екi қара табылса малға бӛге қалған кiсiмсiп, «маған мал 
жоқ па?» дегендей қылып, ерiншек, салдау, сылғырт, кербездiкке салынады.  
Үшiншi – «дастархандысың ғой, ӛнерлiсiң ғой, шырағым», немесе «ағеке, нең кетедi, осы ғанамды 
iстеп бер», дегенде, «маған да бiреу жалынарлыққа жеткен екенмiн‖ деп мақтанып кетiп, пайдасыз алдауға, 
қу тiлге алданып, ӛзiнiң уақытын ӛткiзедi. Және анаған дүниенiң қызығы алдауды бiлген дегiзiп, кӛңiлiн де 
мақтандырып кетедi.  
Тӛртiншi  –  тамыршылдау  келедi.  Бағанағы  алдамшы  шайтан  тамыр  балалық  деп,  бiр  болымсыз 
нәрсенi берген болып, артынан үйтемiн-бүйтемiн қарық қыламын дегенге мәз болып, тамырым досым десе, 
мен  керектiнiң  бiрi  болып  қалыппын  ғой  деп,  және  жасынан  iс  iстеп  үйден  шықпағандық,  жоқ-барға 
тырысып,  алғанды  бiлмей,  дереу  оның  жетпегенiн  жеткiземiн  деп,  тiптi  жетпесе  ӛзiнен  қосып,  қылып  бер 
дегеннiң  бәрiн  қылып  берiп,  күнi  ӛтiп,  еңбек  қылар  уақытынан  айырылып,  ―жоғары  жаққа‖  қарық  болып, 
тамақ, борыш, киiм есiнен шығып кетiп, ендi олар қысқан күнi бiреудiң малын бұлдап қарызға алады. Оны 
қылып берейiн, мұны қылып берейiн деп, сонымен табысы құралмай, борыш, дауға айналып, адамшылықтан 
айырылып, қор болып кетедi. Осы несi екен? Қазақтың баласының ӛзi алдағыш бола тұрып және ӛзi бiреуге 
алдатқыш болатындығы қалай?» (33- ші сӛз).  
Қ.Әтемова  отбасы  тәрбиесін  зерттеген  ғалымдар  еңбектерін  жүйеге  келтіріп  сол  кезде  ата-ананың 
баланы  тәрбиелеудегі  міндеттері  анықталғандығын  дәлелдеді.  Зерттеуші  сол  кезде  қалыптасқан  отбасы 
міндеттерін келесі он екі топқа жинақтап кӛрсеткен [4]. 
Біріншіден, ӛмір есігін жаңа ашқан нәрестеге жақсы ат қою міндет.  
Ата-ананың бала алдындағы екінші міндеті – оған жақсы тәрбие беру болып табылады. Ата-ананың 
баласы алдындағы тәрбиелік парызы – оны адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу. Бұл мәселені ата-ана 
жалғыз шешпейді. Отбасы мен мектептің ынтымақтастығы осы парызды орындаудың кепілі.  
Үшіншіден, баланы еркелетіп сүю, оларға мейірімді болу. Еркелетіп ӛсірген бала сипап сезу арқылы 
ата-ананың  жылы  лебізін,  қамқорлық  кӛрсетуін  сезініп  ӛседі.  Жас  кезінде  ерекше  мейірімділікке  бӛленіп, 
айналып-аймаланбаған бала ӛскенде басқаларға мейірімді болуы ӛте қиын.  
Тӛртіншіден, баланы шектен тыс еркелетпеу. Ӛйткені шектен тыс еркелету еріккеннің ермегі болып 
табылады  деп  кӛптеген  педагогтар  кӛрсеткен.  Бесінші  міндет,  қыз  балаға  жақсы  тәрбие  беру  болып 
табылады. «Кімнің үш қызы болып, ол қыздарға дұрыс тәрбие берсе, маңдай терімен тапқанымен киіндіріп 
бақса,  оларға  әдетте  жәннәт  нәсіп  етеді»,  -  деген  Пайғамбар  сӛздері  қыз  баланың  тәрбиесі  ұл  балаға 
қарағанда күрделі екенін кӛрсетеді. 
Алтыншы  міндет,  баланың  тәрбиесі  мен  білім  алуы  үшін  мал-мүлікті  аямау.  Бұл  талап  ӛз 
азаматтарына  білім  беруді  міндетіне  алатын  ӛркениетті  мемлекетке  жүктелсе,  екінші  жағынан  ата-ана 
балалардың білім алуға деген мұқтаждықтарын толық қамтамасыз етіп отыру болып табылады.  

104 
 
Жетінші  міндет  –  бала  шыр  етіп  жарық  дүниеге  келген  күннен  бастап  оларға  арналған  той-
томалақтар  жасау.  Шілдехана,  сүндет  той,  ұзату,  келін  түсіру  т.с.с.  ӛмірде  болып  жатқан  белестен  ӛту 
кезеңдерінің барлығы аталып ӛтуі керек.  
Сегізінші міндет, балалардың арасын бӛлмеу, бәріне бірдей қарап, әділ болу.  
Тоғызыншы міндет, балаларды дені сау етіп ӛсіру, оның тәні мен жан саулығын қорғау. Отбасында 
қалыптасқан салауатты ӛмір салты балаға үлгі болып, оның ӛмірлік жолында жамандыққа бармауына кепіл 
болады.  
Оныншы міндет, балаларға арам нәрселерді жегізбеу. Тамақта талғамсыздық кӛрсету тәртіпсіздіктің 
бір түрі. Сондықтан тазалық сақтауға, мұсылмангершілікті ұмытпауға үйрету ата-ана міндетіне жүктеледі.  
Ӛркениетті елде сауатсыздық надандықтың кӛрсеткіші. Сондықтан ата-ананың он бірінші міндеті – 
балаларын оқытып, күнін кӛре алатындай мамандық иесі етіп қалдыру. Жинап терген дүниені балаға білім 
беруге жарату ең үлкен парыз екенін ұлы Абай да ӛз шығармаларында айтып ӛткен.  
Он  екінші  міндет,  ата-ананың  ӛз  отбасын  нығайта  отырып,  жасы  жеткен  балаларын  үй  болуға,  ӛз 
шаңырағын  кӛтеруге  әзірлеу  болып  табылады.  Жас  отаудың  түтіні  түзу  болып,  онда  махаббат  пен 
татулықтың,  ынтымақтастықтың,  береке  бірліктің  орнауы,  босағаларының  берік,  болашақтарының  нұрлы 
болуы  әке-шешеден  алынған  тәрбиеден,  олардан  кӛрген  ӛнегеге  байланысты  болады.  Балалардың  ӛз 
ӛмірінде кӛргенін қайталайтынын Абай былай деп кӛрсеткен: «Балаға кӛбіне үш алуан түрлі мінез жұғады. 
Біріншісі - ата-анадан, екіншісі – ұстазынан, үшіншісі – құрбы-құрдасынан. Солардың ішінен бала қайсысын 
жақсы  кӛрсе,  сонысынан  кӛбірек  жұғады».  Сондықтан  жұмыс  қаншалықты  қауырт  болса  да,  қаншалықты 
шаршап-шалдығып  жүрсе  де  ата-ана  бала  тәрбиесін  ұмытпауы  керек.  Балалардың  болашақ  қадамы 
отбасында  басталатыны  бәрімізге  аян.  Бала  жақсы  әдетті  болса  да,  жаман  әдетті  болса  да  ең  алдымен 
отбасында алады. Ата-аналар балаларын мәдениетті, кішіпейіл адал азамат етіп ӛсіргілері келсе, ең алдымен 
олардың ӛздері кіршіксіз таза адам болуы керек. 
Қазақ халқының мінез стереотипін кӛрсететін кісілік деген ұғым бар. Кісілік әр адамның қоғамдағы 
бет келбеті. Адамның жасаған әрекеті мен мінез-құлық және оның ар-ожданы оның кісілігінің ӛлшемі. Ал 
осы кісіліктен айрылған ата-анадан қандай ұрпақ күтуге болады? Ондай отбасынан шыққан бала біріншіден 
жасқаншақ болады.  
Қазақ  халқының  мінез  стереотиптері  туралы  басқа  да  теориялық  зерттеулерде  әр  түрлі  ғылыми 
бағыттар  анықталып,  оларда:  отбасы  және  қоғам;  отбасының  әртүрлі  әлеуметтік  институттармен  және 
ұйымдармен    әрекеттестігі;  мектеп  пен  отбасының  ынтымақтастығы  негізінде  туыстық  қарым-қатынас 
стереотиптерін қалыптастыру; тұлғааралық қарым-қатынаста. 
Қазіргі  кезде  халықтардың  ұлттық  әлеуметтік  стереотипін  зерттеуге  қызығушылық  ӛте  жоғары 
болып  отыр.  «Әлеуметтік  стериотип»  терминін  алғаш  рет  1922  ж  У.Липпмен  [5]  енгізген.  Ол  әлеуметтік 
стериотипті белгілі әлеуметтік топ мүшесіне тән бір құбылыстың немесе адамның біршама тұрақты бейнесі 
деп кӛрсеткен.  
Қазақ  халқына  тән  мінез  стереотиптері  туралы  еңбектерді  жүйелі  түрде  талдаған  А.Х.Арғынбаев, 
А.М.Қудиярова,  Қ.Жарықбаев,  С.Қалиев,  С.А.Ұзақбаева  т.б.  ғалымдар  ӛз  еңбектерінде  қазақ  халықының 
тарихи  қалыптасқан  әдет-ғұрып,  салт-дәстүрлерін  талдау  негізінде  қазақ  халқына  тән  тұлғалық 
қасиеттерінің кӛрініс беру ерекшеліктерін жүйеге келтірген. Бұрынғы ғасырларда ӛмір сүрген ғұламалардың 
еңбектерін  талдауы  қазақ  халқының  мінез  стереотиптерін  жүйеге  келтіруге  мүмкіндік  береді.  Осы 
еңбектердегі  халыққа  тән  қасиеттерді,  әдет-ғұрып  пен  салт-дәстүрлерді  талдау  арқылы  біз  әлеуметтік 
стереотипке келесі анықтама бердік. Әлеуметтік стереотип - әлеуметтік объектің (топ, адам, оқиға, құбылыс 
жән  т.б)  қоғамда  қабылданған  орнықты  және  үстірттеу  бейнесі.  Әлеуметтік  стереотип  идивидтің  жеке 
тәжірибесін талдап қорытудың нәтижесінде жасалады.   
 

жүктеу/скачать 7,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: