Өмір мектебі. 1 кітап

— Бірақ күн бұрын айтып қояйын, бала,— деді ол, — саған еңбек ақы
бермейді, киім-кешек те бермейді, тек, ішетін тамағың мен жатар орныңа
ғана ақы алмайды.
— Оған да ризамын.
— Ендеше,— деп Мағжан Ғазизбайға хат жазды да, сыртына адресін
көрсетіп, қолыма берді,— бірақ,— деді ол, хатты беріп жатып,—есіңде
болсын, бала, мен сені аяғандықтан ғана орналастырып отырмын. Бүгін
уəде беріп, ертең қипақтасаң жарамайды. Ұятты кісі ол. Күн бұрын ойла да,
ретім келмейді десең барма. Барсаң, айтқандарын ренжітпей істейтін бол.
— Жақсы, ренжітпеспін,— дедім мен.
Мағжан көрсеткен запискамен Ғазизбайдың үйін іздеп таптым. Кең
келемді қорасы тақтаймен қоршалған, төрт бөлмелі қарағай үй екен.
Қорада ат пен сиырдың жəне отынның сарайы бар.
Ғазизбай деген, бетіне шие шыққандай күрең - қызыл кісі екен.
Көмірдей қара сақалы мен мұрттарының қылтандары бір - бірінен үрке,
ыдырай шығыпты. Еті қызыл, кішірек қара көзі үнемі жасаурап, жиегі
былшықтанып жүреді екен. Домалақтау мұрнының ұшы да безеуленген
қызыл күрең. Əйелі Фатима төсек тартып жататын туберкулез ауру екен,
басын əрең көтереді, демін ентігіп əрең алады, қинала жөтеледі, еттері
бітіп, салдыраған сүйектері ғана қалған.
Ерлі-байлы екеуінің ортасындағы жалғыз бала — Ғазиза атты он алты,
он жеті жастағы қыз. Бойының шарғалығы болмаса, бет пернесі көркем
екен, əсіресе екі бұрым ғып ерген қолаң шаштары тірсегіне тиіп,
талдырмаштау денесін ерекше көріктендіріп тұрады. Қыз «Вардинская
женская гимназия» аталатын орысша школаның жетінші класында оқиды
екен. «Жас азамат» газетінде басылған Мағжанның «Ғазизаға» деген елеңін
Торсан үйінде оқығам. Сол Ғазиза осы боп шықты.
Бұл үйде Маруся атты қызмет.кер қазақ-орыс əйелі тұрады екен, жас
шамасы сол кезде жиырмаларда, биік сымбатты денелі, кішірек сұлу бетті,
желкесінен түйетін ұзын алтын шашты, кеңірек көгілдір көзді, қыр
мұрынды, өте көркем əйел.
Ғазизбай мені көңілді кескінмен қарсы алды. Оның сөздері татарша мен
қазақшаның аралығынан шығады екен. Бір сөздің өзін сол сəтте, кейде
қазақшылап, кейде татаршалап айтып жібереді, мысалы, «істі башлайық»
деп ұрып, «ішні бастайық» деп, немесе «існі баслайық» деп шатастыра
сөйлейді...
— «Қош келдің!» деп қарсы алған ол, мені əп-сəтте барлық шаруасымен
таныстырып шықты. Оның екі малы бар екен: біреуі — белі қайқаңдау,
арғымақ қарагер бие, аты Люкс; енді бірі — бір мүйізі жоғары, бір мүйізі

төмен қараған, шолақ құйрық тарғыл сиыр. Олардан басқа, бұл қорада бір
жақ құлағы мен шекесі ғана қара, өңге денесі ақ, кəрілеу ит бар. Ол мені
алғаш көргенде шабаланып үрді де, қораны аралап шыққанша үйір боп
алды. Аты Бопсик. Іші бос тұрған бір сарайға. Ғазизбайдың айтуынша,
қысқа қарай саудамен жиналатын терілер үйіледі...
Ғазизбайдың мінезі қызық екен. Дыбдырлап асығыс сөйлейтін ол, шаруа
жайын маған аз уақытта айтып болды. Сонша ашық сөздің ішінде маған тек
қана көмескі болғаны, Ғазизбайдың бір сəтте:
— Малай, атқа мінгəн кіші олай да жүрəлəр, былай да юрəлəр, андайына
сақ буларға кирəк, айтмасқа кирəк, бір кімгə да,— деді.
«О не сөз?» деп ойлап қалдым да, жата-жастана білермін деп сұрағам
жоқ.
Бастапқы күндері бұл үйдің жұмысы маған оншалық ауыр болған жоқ.
Таң біліне турам да, сиырды қора ішіндегі құдықтан суарып, шеп салам.
Одан кейін шанаға атты жегіп Ертістен мұз алып қайтам. Одан келе қораны
тазалаймын. Бұның бəрі оңай.
Тек, бір ғана қиыны —Ғазизаның сабағы да, менің сабағым да
таңертеңгі тоғызда басталады. Алыс жердегі гимназияға Ғазиза атпен ғана
барады. Мен кошева шанаға атты жегем де Ғазизаны мезгілінде оқуына
апарып тастап, қайтып кеп атты доғарып, отқа қойып, сабаққа содан кейін
ғана барам. Ол арада алғашқы бір сабақ өтіп кетеді.
Оқудан Ғазиза да, мен де кешкі сағат төртте шығамыз. Бірақ, Ғазиза
жаяу қайтпайды. Оны ат жегіп алып қайту керек. Сондықтан, мен соңғы бір
сабақты тастаймын да, үйге кеп ат жегіп, Ғазизаны алып қайтам. Қалған
сабағымды конспект жазып алған жолдастарымнан кешіріп, түнде оқып
қоям.
Ұмытпасам, курста бізге берілетін сабақтардың саны ом: қазақ тілі, орыс
тілі, география, есеп, жаратылыс, педагогика, тарих, дін сабағы, əн-күй
(пение), гимнастика. Бұлардың ішінен əн-күйді ғана орыс мұғалімі
оқытады, өзгелерін қазақтар оқытады. Мағжанның оқытатындары: қазақ
тілі, педагогика, тарих жəне дін сабағы. Соңғы сабақ намаз шарттарын
үйренгеннен кейін, класта Мағжанға ұйып намаз оқумен аяқталып жүрді.
Тарихтан оның оқытатыны — ескі дəуір. Ең алғаш біз Египеттің, одан
кейін Гректің, одан кейін Римнің тарихын өттік. Бұл сабақтардың қазақша
конспектілерін жазғанда мен Мағжанның хатшысы сияқты боп алдым:
кешкі уақыттарда ол мені өз комнатасына шақырып алады да, диванға
қисайып жатып, орысша кітаптағы тексті маған қазақша диктовать етеді.
Мен оның айтқандарын араб əріптерімен жазып отырамын жəне төз жазам.
Оның оқушыларға «көшіріп алыңдар» деп беретін конспектісі осы мен
жазғандар. Сол қыста мен диктовкамен екі-үш қалың кітапты жазып
шыққан сияқтымын. Оның маған пайдасы да болды, мен тарих сабағын өте

жақсы білетіндердің қатарында жүрдім. Мақтанғаным емес, өзге сабақтан
да жаман болған жоқпын. Сол қыста сабақ атаулының орыс тілі мен
гимнастикадан басқасын ылғи «бестік баллға» бердім.
Егер, оқу осылай бара берсе, менің көңілімде ешбір мүдде болатын түрі
жоқ. Сабаққа да, жұмысқа да үлгерем. Бірақ, маған бұл «рахатты» əлдене
«күш» көпсінгендей - ақ, қыс ортасы ауа, берекем кете бастады.
Қырсық Мағжанның маған көзқарасы бұзылудан басталды.
Менің өлең жазатынымды Қазидан естіген ол, Ғазизбай үйіне барғаннан
аз күн кейін, оңаша кеңесіп отырып, өлеңді қайда жəне қалай жазып
жүргенімді сұрап алды да:
— Кəне, əкел, өлең жазып жүрген кінешкеңді, оқып көрейік! — деді.
Менде жалғыз ғана кінешке болушы еді, ол — біздің елде ауылнай
болған Мəшіктің түндік басынан қазыналық шығын жинағанда беретін
квитанциясының түбірі: қалыңдығы екі елідей, сол жақ бетінде таспен
басылған жəне қолдан жазылған распискалар, оң жақ беті ақ, қағаздары аса
сапалы жəне қалың, сырты қалың қатырмамен тысталған түбі қалың
шүберек, жалпақтығы дəптердің жартысынан аз-ақ артық, ұзындығы екі
дəптердей. Менің елең жазатынымды көрген жəне көбін оқытып көріп
ұнатқан Мəшік, «бұдан былай осыған жазып жүр» деп бұл кінешкені сыйға
берген. Хат білгеннен бастап, Омбыға келгенге дейін мен жазған
өлеңдердің бəрі осы кінешкенің ішінде. Осы кінешкені мен Мағжанға, өз
бөлмемдегі жуырда сатып алған кішкене қобдишамнан алып келдім, ол оқи
бастады.
Менің өлеңдерім үш жүйеге бөлінеді: бірі -— бозбала көзімде қыздарға
шығарған өлеңдерім жəне əркімдермен айтыстарым. Бұл өлеңдерімді оқып
шыққан Мағжан, «жақсы екен» деп мақтады.
Екінші жүйелі өлеңдерде мен ауылдағы кедейлер мен жалшылардың
байлардан көретін қорлығын көбірек жазған екем. Олардың көпшілігін
«сұрғылт өмірді сипаттап керегі не?» деп Мағжан ұнатпады.
Үшінші жүйелі өлеңдерім,— ауылдан шығып Қызылжарға, одан Омбыға
келгенде көрген - білгендерімді сипаттайтын еді. Бұл елеңдерді басынан
ұнатпаған көзбен оқыған Мағжан, түгел қарап шыққаннан кейін, өзіне өзі:
— Қарай гөр, қайда беттеуін! — деп бір қойды да.
— Орыс əдебиетін оқимысың сен? — деп сұрады.
— Жоқ,— дедім мен.
— Неге? — деді ол.

— Хатын да білмеймін, тілін де білмеймін.
— Мен сені, Максим Горькийді оқыған екен деп ойлағам.
— Ол кім?
— Естіген жоқсың ба.
— Жоқ.
— Ə-ə...
— О не қылған кісі? — дедім мен, көңіл бөле қап...
— Орыстың бір жазушысы, ылғи босяктардың өмірін жазатын.
- Босяк деген кімдер?
— Сен сияқты күнін көре алмай қаңғырып жүргендер!..
— Не дейсіз?! —дедім мен орнымнан ұша тұрып, мына сөзді өзіме
қорлау көргендей, намыстанып кетіп,— қаңғырып қайда бардым мен?..
Тегі, түсім бұзылып кеткен болу керек, мені тиыштандырғысы
келгендей, Мағжан өтірік жымиды да:
— Оған неге намыстандың? Боғауызы жоқ сөз оның, қазақтың «жоқ-
жітік» деген сөзі сияқты. Жоқшылық көріп жүргенің өтірік пе?
— Бірақ мен ешкімнен əлі қайыр сұраған жоқпын.
— Горькийдің геройлары да қайыр сұрамайды, олар да өздерінше, кісіге
кеудесін бастырмайтын тəкаппарлар...— деді Мағжан, тағы да күлген боп.
— Сізден мен, мені басқамен өлшеп емес, өзіммен өлшеп
бағалауыңызды өтінем! —дедім мен.
— Солай ма?!—деп Мағжан кездерін жоғары бір төңкеріп қойды да,—
мен саған ақыл берейін, бала,— деді.
— Айтыңыз! — дедім мен.
— Турасын айтқанда, бұл өлеңдерің, қазір жасап отырған үкіметті тұп-
тура жамандау...
— Неге?!—дедім мен,— үкімет туралы бір ауыз да сөз жоқ қой мұнда?
— Ол қулық болмайды. Сенің өлеңдеріңе қарағанда, ауылда да жаман,
қалада да жаман, темір жолда да жаман, сонда, «жақсы» не?

— Жоқ жақсыны қалай сипаттаймыз? — дедім мен...
— Бұл сөзіңнің аты не екенін білесің бе?
— Не?
— «Кон-тр-р-ре-вол-лю-ция!..» Түсінемісің, бұл сөзге?
— Түсінем!
— Дұрыс па, менің сөзім?
«Бұрыс» деуге бата алмай:
— Түсінем, Маке, сөзіңізге,— дедім мен,— саяси сөз ғой ол,
«революцияға қарсы» деген сөз ғой. Не істедім мен, революцияға қарсы
боп? Ешбір үкімет туралы бір ауыз сөз де жоқ қой, мұнда? Бұл — көргенді
көрген қалпында ғана айту ғой?..
— Көргеннің бəрін көрдім дей беруге болмайды,— деді Мағжан,—
қазақтың «көрдім деген көп сөз, көрмедім деген бір сөз» деген мақалын
естіп пе ең?
— Естідім.
— «Үндемеген үйдей пəледен құтылады» деген мақалын ше?
— Естідім.
— «Тек жүрсең тоқ жүресің» деген мақалын ше?
— Оны да естідім.
— Естісең, аузыңды басып тек жүр! «Тышқан інге кіре алмай жүріп,
құйрығына қалжуыр байлайды» дегендей, саған саясат не керек?
— Қайда, ол саясатым?
— Бұл өлеңдеріңнің бəрі, барып тұрған саясат. Жаным ашып айтам:
біріншіден—бұл өлеңдеріңді менен басқа жан адамға көрсетпе!.. Көрген
біреу-міреу үкіметтің құлағына шалдырды бар ғой,— мүрдем кетесің, көзің
абақтыда жылтырайды, ешкімнің көзіне түспеу үшін, бұл өлеңдеріңді
жағып жібер!..
— Кінешкедегі өзге өлеңдерімді қайтем? — дедім мен қуланған боп.
— Оларды көшіріп ал! — деді Мағжан, менің қулануымды
аңғармағандай, — екінші айтарым — мұндай өлеңді жазуға енді
əуестенбе!..

— Не көрсек те үндемейміз бе, сонда?
— Қайымдаспа сең! — деді Мағжан, бұйыра сөйлеген дауыспен,—
пайдалы сөзді ұқ.
— Өлең жазба дейсіз бе, сонда?
— Жаз, бірақ өтімді елеңді жаз!..
— Қандай өлең етімді болады?
— Мысалы, махаббат туралы өлең. Қандай жақсы, ондай өлеңдерің!..
Сондайларды көп жазу керек!..
— Ондай өлең жазу үшін, біреулерді сүю керек қой?
— Сүйсең, сүй! — деді Мағжан, менің сөзімді қызық кергендей,
сақылдай күліп, — кім тоқтатады сені?
— Ойынды қоя тұрайық,— деді Мағжан күлкісін төз тыйып, салмақты
дауыспен,— махаббат, əркімнің жеке басының ісі. Көптің, ісі де бар,
Мысалы, біздің қазақ халқы революциядан бұрын қорлықта келген еді.
Революциядан кейін қазақ бостандық алып, өзіне тəуелді «Алашорда» атты
отау тікті. Əзірге ол отаудың алдында малы, үйінде жасауы жоғы рас. Бірақ
оған «Алаш» айыпты емес, заман айыпты...
«Қай заман?» деп қала жаздап, мен үнімді өшіре қойдым. Манадан бергі
қылығына қарағанда, егер мен, Алашорданың сорлылығы туралы көрген -
білгенімді айтсам, «тура төбелесер, əйтпесе абақтыға өз қолынан апарып
салар» деп ойладым, сондықтан не айтса да үндемей тыңдауға бекідім.
— Бірақ, бұл заман, бұлай түнеріп тұра бермейді,— деді Мағжан,—
бүгін болмағанмен, ертең түзеледі. Алаштың тілегі соңда қабылданады,
сонда ғана ол, өз қотырын өзі қаситын ел болады...
Одан əрі Мағжан «Алаш» автономиясының өркендеуі туралы əлдене бір
қиялдарын айтып кетті...
Бұл сөздердің біреуіне де мен қосылмай, үнсіз тұнжырап тыңдадым да
отырдым.
— Міне, шын қазақпын деген ақын осылар туралы жазу керек! — деп
бітірді ол сөзін.
Менің ұғымымда, өз жаныңды тербетпеген нəрсе туралы жазуға
болмайды. Ендеше, ешбір қылығымен жаныңды тұшытпаған Алашорданы
мен қалай мақтаймын, сондықтан Мағжанға қарсы сөз айтпағанмен,
ішімнен: «оттай бер, мақтасаң өзің мақта, жақсылығын көрмей мен оны
мақтай алмаспын» деп қойдым.

«Осының өзі қалай жазады екен?» деген оймен, менің Мағжан
өлеңдерімен танысқым келді. Менің бұл өтінішімді ол қарсы алып, боспаға
жарияламаған өлеңдерінің ешқайсысын менен жасырған жоқ, ара-тұра
маған өз өлең,- дерін де оқып қояды. Ол махаббат туралы көп жазады екен,
оңдай өлеңдері маған ұнайды, ал саяси темаға жазған өлеңдері ұнамайды,
өйткені олар Колчак пен Алашорданы мақтауға арналады, ондай өлеңдерін
оқығанда, сыртқа сыр бермегенмен, іштей тыжырынып қоям.
Бір күні кешке, менімен оңаша шай ішіп отырып, Мағжан «Жауынгер
жыры» деген өлеңін оқыды да пікір сұрады. Өлеңнің мазмұны,— қазаққа
Колчакты мақтау, Советке қарсы күреске шақыр. Екеуміз осы тақырыпта
айтысып қалдық: Колчакты ол мақтады, мен жамандадым. Қызба - қызға
түсіп кетіп, мен Алашорданың сорлылығын да айтып қойыппын. Мағжан
оған қатты ашуланды да, бел - күшке сап:
— Доғар, бұл ойыңды!.. Егер доғармасаң курста бір күн де тұрмайсың.
Жай құтылсаң жарайды, одан да жаманын көресің! — деді.
Мен қорқып кеттім де, ондай сөзді қайталамауға «уəде» бердім. Содан
кейін, Мағжан маған өлеңдерін көрсетпейтін де болды, бұрынғыдай жылы
ұшырамайтын да болды.
«Жұт жеті ағайынды» дегендей, «қырсыққа қырсық» ұштаса түсті. Бір
зор қырсық — қақаған қыс. Жаңа жылдың басына шейін қоңырсып, май
тоңғысыз жылы боп тұрған ауа райы, қыс ортасы ауа қағынды. Теріскейге
шығып қатайып алған жел, бетін ол жақтан бұруды мүлдем қойды. Күн
сайын төпеп қар жауып, алай-дүлей бораннан көз ашылмады. Ғазизбайдың
кең, ауласына түскен қарды күремейін десем, тау-тау боп үйілген күртік
қора түгіл үйді де көміп кететін. Қарды олай басындырмау үшін таң
қараңғысынан тұру керек те, сабаққа дейін шаналап тасып далаға төгу
керек. Сабақтан орала тағы да сол жұмысқа кірісіп, қалжырағанша жүру
керек. Соңда да жота-жота боп үйілген күртіктердің мұртын сындыруға бір
кісі мен бір ат түгіл, ондаған кісі мен ондаған аттың шамасы келер емес...
Қарын алып болдым деген жеріне, ұйытқи соққан боран əп-сəтте тағы да
толтырады да тастайды... Бұл бір қырсық...
Екінші қырсық — Ғазизбайдың өзі. Оның əйелі Фатима бұл кезде өлген.
Əйелінің күйігі ме, əлде ежелгі дағдысы ма, күндіз сауда-саттық
жұмысымен жүретін ол, кешке атты жеккізіп алады да, алдына мені
мінгізіп сейілге шығады. Ат дегеніміз жоғарыда аталған Люкс. Ол осы
қаладағы атаққа шыққан екі желгіш жылқының біреуі, екіншісі Вихрь
аталатын арғымақ көк айғыр. Ол кезде, Омбыда түн мезгілінде үлкен
кешені бойлап аттардың желісін салыстыру əдеті бар екен. Осы жарысқа
түскен Люкс пен Вихрь өзге талай ірсəктардың (рысак) ешқайсысын
маңайлатпайды, екеуі өз ара алма-кезек озып жүреді.
Люкске тікшілдеу ғана, артына бір кісі, алдына бір кісі сиятын жетегі
ұзын шана жегіледі. Жарыстың алғашқы күндерінде божыны Ғазизбайдың

өзі ұстап жүрді. Атты қатты, не орта саябыр желгізер уақытта қолға кие
қоятын божының түйіншектері бар. Люкс басын неғұрлым қатты тартсаң,
соғұрлым екпіндей желеді. Ақырын тартсаң, айдасаң да шоқақтап желе
алмайды. Егер, сірестіре тартсаң, ілгері созған екі қолыңды, қарыңды
талдыра сірестіріп, дедектеп ұшады да отырады. Ол кездегі ұшқырлығы
тымықтан жел тұрғызып, көз жасыңды парлатып жібереді... Аттың
божысын осылай ұстауды үйретіп алғаннан кейін, Ғазизбай қызба - қыз
басталғанда бар даусымен: «һа-и-и-ит!» деп ақырып қалады.
Люксты біраз жарыстырып, түн ортасы ауған кезде, Ғазизбай «Алтын
мүйіз» («Золотой рог») аталатын ресторанға барады да, тамақ жəне арақ
ішеді. Кейде ұзақ отырып қалады... Ол шыққанша мен Люксты ерсілі-
қарсылы аяңдатып, «ағаш құдайдай» қақиям да жүрем. Кейде аяз қысып,
мұздап та кетем, бетім, аяқ-қолдарым да домбығады, бірақ амал қанша!..
Кейбір күндері рестораннан өлердей мас боп шыққан Ғазизбайды
ресторан адамдары шанаға сүйреп əкеп мінгізді... Ал, кей күндері ол,
рестораннан қызып алғаннан кейін, айдап отырып «Қызыл шамға» барады.
Қалада əйелдердің арын сататын осындай «үй» болатын сұмдықты мен
Ғазизбайдың жүрісінен ғана білдім... Ғазизбай ол «үйге» кейде көп, кейде
аз аялдайды, бірақ еш уақытта қонып қалмайды... Оның осындай
«серуендеуінен» кейде біз таң бозара қайтамыз...
Үшінші қырсық — Ғазиза. Маған алғашқы кезде момындау, ұялшақтау
көрінген бұл жас қыз кейін, əсіресе əкесі Омбыдан жолаушылап кеткен
кездерде 
байқасам 
жігіттерге 
үйір. 
Оның 
əсіресе 
құмартатыны,
Мағжанның:
«Айтпақшы қасымызда бар ғой граф ,
Отыр ғой сұлуы мұртын сылап, бұрап,
Сұлудың біз білмейтін сыры болса,
Алайық біразырақ содан сұрап»,
— деп, жəне сол өлеңде:
Графтай адал көңіл адам сирек,
Айта ма сұлуға ол сөзді түйреп,—
деп сықақтаңқырай өлең шығаратын жігіті. Қазақтың аталықты бір
байының мырзасы боп өскен бұл жігіт:
«Елден шығып Омбыға келгеннен соң,
Құмар боп көтеруге граф атын,» —

өзін үнемі қазақтан шыққан ақсүйек көрсету əрекетінде жүреді, Орысша
гимназия бітіріп, Ауыл шаруашылық институтына түскен ол, неге екенін
кім білсін, кавказ модылы ғып офицерше киінеді. Өзі қияпатты көркем де
жігіт, оның үстіне барып тұрған джентльмен, əрі танцор.
Графтың осы сипаттары тартады ғой деймін, Ғазизаның оған
ғашықтығы, Онегинге ғашық болған Татьяна сияқты. Ғазиза да Татьяна
құсап, талай түндерді тəтті қиялмен өткізетін сияқты, онысы графқа мен
арқылы жіберетін хаттарынан көрінеді. Орысшаны шала білген мен,
конвертке жауып берген хатты ашам да, орысша сұлу почеркпен жазылған
сөздерді түгел ұқпағанмен, жобасын аңғарам... Графтан қайтатын жауапты
да сөйтем... Кейде, жауаптасудың аяғы Люкспен түнде серуендеуге
шығуына соғады... Бұл, əрине, Ғазизбайдың үйде жоқ көзі... Олар да
Люксты біраз жарысқа салады да, «Алтын мүйізге» келеді...
Граф пен Ғазизаның бұл сүйіспеншілік қарым-қатынастары маған қызық
көрінеді де, араларында хат тасуға да, серуенге шығуға да ерінбеймін. Мені
қинайтын бұл емес, Мағжанның қыспағы. Сөз əлпетіне қарағанда, ол да
Ғазизаға ғашық сияқты. Тегі, оның ойы, осы бір «балапанды» қолында
өсіріп, болашақта бақыт құсы ғып ұстамақ. Сондай мəпелеп жүргенін граф
сияқты əлдекім қағып кетсе, оған, əрине батады... Шынында да солай. Ол
граф пен Ғазиза арасында махаббат барын сезеді де, «не білесің?» деп мені
қинайды... Ғазиза «Мағжан ағайға сездірме!» деп бұйырады... Екі оттың,
ортасында кебеп боп мен жүрем... Кейде Мағжан шынымды еріксіз
айтқызады... Бұның арты «тастаған шоқпар сорлыға тиедіге» соға ма деп
қорқам...
Төртінші қырсық — Маруся. Ғазизбайдың үйіне тұра келе байқасам, бұл
сұлу келіншекпен Мағжан көңілдес. «Жалшыға да жалшы керек» дегендей,
Мағжанға бауыр басып алған Маруся, бұл үйдің, отын жағу, күлін төгу,
суын əкелу, тіпті, үйін жуу сияқты қызметкер əйелдің мойнындағы
жұмыстардың бəрін маған артпақшы болады, менің оған көнгім келмейді...
Осыдан Маруся екеуміздің арамызда қырғи-қабақтық басталады...
Біз бетіміз ашыла келе бір-бірімізді «собакə», «сука» деген сияқты
тұрпайы сөздермен де тілдеуге айналдық. Оған мен қынжыла қоймас ем,
егер Марусямен екеуіміздің арамызға Мағжан араласпаса... Тегі, Маруся
шағыстырады ғой деймін, мен Марусямен араздасқаннан кейін Мағжан күн
санап 
тіпті 
салқындай 
бастады. 
Байқаймын: 
жүріс-тұрысымның,
қылығымның көбін ұнатпайды, байланыса береді, кейде ұрсарманға дейін
барып, қатаң сөздер айтады... Марусямен араздасқанға дейін, көретін
рахатымның біреуі,— түнде қызметтен қайтқан Мағжанмен бірге отырып
шай ішу еді. Марусямен араздасқаннан кейін, бұл тəтті шайдан мен
айырылдым.
Мұндай жағдайда, Ғазизбайдың үйінде тұруға, əрине, болмайды. Не
істеу керек? Кімге ақылдасу керек?..

Курста менімен көңілдестеу үш жігіт болушы еді: біреуі, менен жеті-
сегіз жас үлкен, шыққан тегі Екібастұз шахтасының жұмыскері, кейін
Қарағанды өндірісінде тау-кенінің инженері болып жүріп, соңғы кезде
сырқаты арқылы пенсияға шыққан қарт коммунист Балабек Құндақбаев;
екіншісі — Неғметолла Нұрғалиев дейтін татар жігіті, бірақ қазақ арасында
өскендіктен қазақша таза сөйлейді, қазір халыққа еңбегі сіңген қарт
мұғалім; үшіншісі — Дəрмен Длин дейтін жігіт. Ол — қазіргі Қостанай
облысының Урицкий ауданынан шыққан адам еді, курстан қайтқаннан
кейін мұғалім болды да, 1921 жылдың күзінде ауырып өлді. Осы үш жігітке
ауыр хал-жайымды айтып едім, əрқайсысы əр түрлі ақыл берді.
— Сен өлең жазып жүрсің ғой,— деді Неғметолла,— осы халдеріңді
баяндап өлең жазып əкел. Біз курсанттардың арасына оқытайық, та, саған
қаражат жинап берейік.
Менің өлеңдер жинағымның 1936 жылы шыққан бірінші томындағы
«Зарығу» атты өлең сонда жазылып, курсанттар арасында оқылды. Одан
жүрек жалғарлық еш нəрсе жинала қоймады. Ол сəтсіздікке қатты кейіген
Дəрмен, маған елге қайтып кетуді ұсынып еді:
— Болмайды ол, — деді Балабек.— Не қиыншылыққа болса да шыдап,
оқуды тастамау керек. Біз тұратын пəтердің иесі — Жаңбыршы, əнеугүні
«бізге де қора-қопсыны тазалайтын қолбала керек» деп отыр еді, бүгін
сөйлесейін, ризаласса хабарлайын.
Ертеңіне Балабек «қуаныш» хабар əкелді. Жаңбыршы ризаласыпты. Осы
жəйді айтып Мағжаннан ұлықсат сұрап ем, ол:
— Басында айтпадым ба саған, түбінде бұлтақтар болсаң жолама деп?
Саған сенбегенде Ғазизбай кісі тауып алатын еді. Енді, қыс ортасында
қайдан табады? Біреуді алдап тақыр мұзға отырғызады деген осы. Егер,
бұлай кететін болсаң, онда біржола курстан да кет! — деп, жатты да кейіді.
— Сіз оқыған азаматсыз,— дедім мен Мағжанға,— оған қоса оқыңсыз.
Менің де əдебиетке талабым барын білесіз. Сондықтан, маған мұнша
мейірімсіз болмаңыз. Бұл үйден кетуге рұқсат етіңіз. Оқудан шығармаңыз!
Ақыры, Мағжанды көндіріп, Жаңбыршының үйіне келдім. Жаңбыршы
деген ұсақ қана саудасы бар, жасы алпыстарды алқымдаған, сары буырыл
сақалды кісі екен, əйелі (атын ұмыттым) отыздар шамасында ғана. Ғайныш
атты, со кезде он екі, он үшке келген гимназияда оқитын көркемше жалғыз
қызы бар.
Ғазизбаймен салыстырғанда Жаңбыршы үйінің жұмысы əлдеқайда
жеңіл боп шықты. Оның қарамағыңда жалғыз ғана сиыр бар. Тұратын үйі
Жексембай дейтін атақты миллионердің қорасындағы флигель. Барақ
сияқтандырып шұбалта салған бұл флигельде əлденеше семья тұрады.
Қора ішін олар бөлісе келгенде, Жаңбыршыға алақанның аясындай ғана

жер тиеді, оны тазалау маған түк те емес. Суды алыстан əкелмейміз, құдық
қораның ішінде... Бұл үйдің тамағы да тоқ, «əрі отыр, бері отыры» да жоқ...
Əйелі жас болғанмен, қылтың-сылтыңсыз нысапты адам.
Жаңбыршы үйінде сабақ бұрынғыдан əлдеқайда көңілді етті. Мұнда оқу
үшін қанша уақыт керек қылсаң да бар. Жəне мұңда менің курстас
серіктерім тұрады да, сабақты бəріміз жиналып пысықтағандықтан,
қонымы күшейе түсті.
Мен енді курстағы əн-күй жəне əдебиет үйірмелеріне жазылып, үздіксіз
қатынасатын болдым, театрға жүре бастадым. Тек қана қорланатыным—
киімдерім. Елден не киіммен келгенім белгілі. Ғазизбай тозығы жеткен
костюмін беpiп еді, шығып кеттің деп ерегісіп алып қалды. Жаңбыршы
үйіне келе, арзан қол ескі қамзол шалбарды əрең құрастырдым. Дəрмен
жамау кірген пальтосын берді. Қожайыным барахолкадан солдаттық
көнетоз көйлек-дамбалын əперді. Аяғымда Мағжан берген жамаулы
бəтеңке. Бар киімім осы... Курсанттар ішінде ең сорлы киінетін менмін,
бірақ, оған амал қанша!..
Əлі есімде, ескі көк шұғадан тігілген шалбардың, əлденеше сөгіліп
тігілген ауын құрастыра алмай, оңаша бір бөлмеде азаптанып отыр ем,
Ғайныш кеп есік қақты да:
— Сəбит ағай, сізді бір туысқаныңыз іздеп келді, тыста шақырып тұр,—
деді.
Шалбарды икемге келтіре алмай, туысыма сағаттан артық уақыт көріне
алмағаным ғой. Мені күтіп шыдамынан айрылған туысымның өзі келді. Ол,
қазіргі философия ғылымының мұғалімі Үміт Балқашев екен. Мен оны
бұрын естіген де, білген де жоқпын. Сұрастыра келсем, руы біздің Керейдің
ішінде Шағалақ екен. Соңғы екі жылда Троицкі қаласында «Вазифа» атты
татар медресесінде оқиды екен. Жуырда оқулары жабылып, Омбыға оқу
ниетімен кепті. Оның айтуынша, ар жақтан Қызыл Армия Орал тауына
кіріп қалған да, Колчак үкіметі Оралға маңайлас қалалардың бəріндегі оқу
орындарын таратқан.
«Вазифада» оқушыларға белгілі Баймағамбет Ізтөлин де бар. Ол жолда
Петухово станциясынан түсіпті де, еліңе кетіпті. Үміт мені Баймағамбеттен
алған адресіммен тауыпты. Ол екеуіміз хат жазысып тұратынбыз.
«Құрметті Сəбит,— деп жазыпты Баймағамбет, Үміттен жіберген
запискасында,— қиыншылықпен оқып жүргеніңнің бəрін жазған хатыңнан
білем ғой. Мүмкіндігі болғанша оқудан арылмау керек. Қазақта мақал бар
ғой, «сабыр түбі сары алтын, сарғайған жетер мұратқа, сабырсыз қалар
ұятқа» деген. Сенің де сарғайып күткен жақсылығын, көп ұзамай көрінер.
Өзгесін Үміттен сұрарсың».
Үмітке «бұл не сөз?» десем:

— Қызылдардың бері беттеп келе жатқанын жұмбақтап айтқаны да.
Совет үкіметі орнаса, көзіңнің ашылатыны рас, — дейді.
Бұл кезде де сөзге сараң Үміт, ол кезде де сараң. Қызылдар жайын
шұқшия сұрағаныма ол желпеңдемей, өзіне тəуелді жымысқы қулығына
сап.
— Не боларын тұрмыстың өзі көрсетпей ме, несіне асығасың,— дейді.
Мен аңқылдақтық дағдыммен, Колчак пен Алашордадан күдер
үзгендігімді айтсам:
— Асықпа,— дейді Үміт қоңқақ ұзын мұрнын тартып, қою қасын
қимылдатып қойып,— қырқына шыдаған соң, қырық біріне де шыда!..
Үміт оқуға орналаса алмай еліне қайтып кетті. Мен қалып қойдым.
Қолым бос кезде мен баяғы Бексейіт извозщик пен теміржолшы Қадырдың
үйлеріне барып жүрем. Олар маған «болса асың болмаса түсін береді»
дегендей, туысқандық шырай көрсетеді.

жүктеу/скачать 5,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: