Өмір мектебі. 1 кітап

— Қаратал аулындағы Жұсыптың Əбілі мен Əбдікейі, Қожан хажының
Абдірахманы, Құлым хажының Садриы, Сақыпкерейдін, Биқасы...
Олардың кейі салт, кейі тарантаста.
Олар шапқан қалпымен бір үйдің алдына тақтай қалды, ылаушыдан
сұрасам милиция штабы екен. Мына ыңғайсыз жүрістің жайын білуге мен
де солай қарай бұрылдым.
Мен жеткенше аттылар түсіп те үлгерді, арбада Əбдікей ғана қалды, ол
əлдекімді құшақтап отыр, анау сырқат кісідей ыңырсиды, аттардың ақ
көбігі шығып, бүйірлерін соғады, терлеп-тепшіген кісілердің де кескіндері
күп-күрең, əрі терден жолақтанған шаң, түстері əлем тапырақ...
— Апыр-ай, не болды сіздерге? — дедім мен таялып кеп,
сəлемдеспестен.
— Ойпыр-ай, шырағым - ай, Сəбитпісің? — деді Əбіл ентіккен
дауыспен, кейіген кескінмен.
— Ия, не болды?
— Болғаны да, бəрі де құрысын! Кісі өлімі болғалы тұр.
— Қайда?!
— Сөзді қой, Əбіл! — деді арбада отырған Əбдікей,— кейін сөйлесерсің,
кісіміз өліп кетер!.. Төз жеткізейік үйге...
— Ия, сөйтейік! — десті өзгелері.
— Толығын кейін естірсің,— деді Əбіл маған,— біздің Сыздық соққыға
жығылды... Шала жансар... Əбдікейдің қолында отырған сол...
— Кімнен?!
Əбдікей тағы да «Əбіл, қоя тұр, бөгде сөзді!» деп келе жатқанда:
— Жə, тұра тұршы, ділмарсымай,— деп жекіп тастады Əбіл. Сəбитті
танымай тұрмысың өзің?.. Біздің ауылдағы Жабай мен Оразымбеттің жиені
емес пе?.. Өзіміздің қолда өскен бала емес пе бұл?.. Ақ ісімізге қарай көз
келтіріп тұрған шығар құдай... қайта жұмысымызға жəрдемдесіп жіберер...
— Айтыңызшы не болғанын? — дедім мен.
— Айтсам,— деді ол,— ұзын сөздің қысқасы,— əлгі өзің білетін
Қыстаубайдың Жақыбы деген, қызыл əскерге біз үшін - ақ жазылған екен...
— О қайда еді?..

— Солдаттан жуырда келген. Келе сап «жер байдікі емес, кедейдікі»
деп... бес қарасы бар кісіні «байсын,» деп... бізді де со байлардың қатарына
қосып... шөп бөліске барған жерімізде, кім көрінгенге қамшы жұмсап...
қолы қарулы кеме, əркімді соққыға жығып... соның ішінде біздің Сыздықты
да өлердей ғып сабағаны!.. Кəне, ашыңдаршы басын!..— деді ол
серіктеріне Əбдікей алдына құшақтаған адамның басын ашып қалғанда
зəрем ұшып кетті... Былай да кескінсіздеу, екі көзінің де еттері айнала үнемі
ісіп, қызарып сыртына теуіп жүретін, шоқшалау қара сақалы, сұйықтау
мұрты бар Сыздықтың тақыр басынан тарамдана аққан қаны бет-аузын,
мойындарын түгел жауып, кескін - кейпі əлем -тапырық боп кеткен...
Шала-жансар кісідей, ол демін созғылай əрең алып, зорға деп қимылдайды,
екі көзі жұмылып кеткен...
— Міне көрдің ғой, шырағым Сəбит! — деді Əбіл маған,— мұның жайы
осы... Өлім алдындағы жайы бар...
— Əбіл ағай - ау,— деймін мен, Сыздықты аяп кетіп,— мұны əуелі
дəрігерге апару керек қой...
— Оны білмей тұрған жоқпын,— деді Əбіл,— əуелі милицияға көрсетіп
ап, больницаға содан кейін апарғым келді...
— Ойбай-ау, дұрыс емес қой ол... Мына күйінде жаман айтпай жақсы
жоқ, өліп кетуі мүмкін ғой, əуелі жан тəтті емес пе? Милицияға апару
ешқайда қашпас. Бұрыңыз атыңызды, анау тұрған больницаға апарайық...
Бұл кезде, бізді бірталай мылтықты адам қоршап қапты, кебі —
милиционерлер.
— Не болды? — десті олар.
Əбіл де, басқалары да орыс тілін нашар біледі екен. Олардың бұрмалап
келтіре алмаған сөздерін, тілім жеткенше мен түсіндірген болдым.
— Ия, неғыламыз, Əбіл ағай? Дəрігерге апарамыз ба, милиция штабына
апарамыз ба? — дедім мен.
— Əуелі милицияға көрсетейік те,— деді Əбіл,— дəрігерге содан кейін
көрсетерміз.
— Ықтиярларыңыз,— дедім мен.
Əлсіреген түрдегі Сыздықты серіктері тарантастан көтеріп түсірді де,
төрт адам қолдарын жалғастырып жіберіп көтере жөнелді.
— Шырағым Сəбит,— деді Əбіл. Штаб үйіне жүріп келе жатып
қатарласа берген маған,— жақынның жақындығы осындайда білінеді.
Қалын, бірге жиенімсің, үнемі саған ісіміз түсе бермес, бізді бір рет
қолтықтап сүйеп жібер, тірі жанбыз ғой, ақыңды жемеспіз.

Мен үндеген жоқпын. Несіне үндеймін: төбелестің ішінде болмағанмен,
қандай жағдайда шыққанын естідім. Бұл аранын, қазағында жер мəселесі
қиын екенін, тəуір жерлердің бəрі байлар мен атқамінерлердің қолында
екенін, кедейлерде жер жоқтығын, мүмкіндік туса жерді олардың байлар
мен атқамінерлерден тартып алуға даяр тұрғандығын жақсы білем. Енді
Совет өкіметі орнағаннан кейін, жер «крестьяндардікі» деген декрет
шыққаннан кейін Жақып сияқты үкімет адамының біреуі, ауыл кедейлеріне
«жер сенікі» десе, кедейлер өз меншігіне тиген жерді алмай отыра алар
ма?.. Жанжалдың ішінде болмағанмен, жобасынан байқап тұрмын: Жақып
бастаған кедейлер, бұрын жерге ие боп келген байлар мен атқамінерлердің
пайдаларын бөліп алуға аттанған... бұрын мұндай кемшілікке түспеген
байлар мен атқамінерлер көнгісі келмей, жанжал шығарған... Сондықтан
кедейлер қол күшін жұмсаған.. мыналар — кедейлерден зорлық көріп
келгендер...
— Милиция начальнигіне таныс па едіңіз? — деп сұрадым мен Əбілден,
штаб үйіне кіре бере.
— Таныспын,— деді ол.
— Фамилиясы кім?
— Семенякин
Семенякиннің кабинеті екі бөлмелі екен: ауыз бөлмеде бірнеше
милиционерлер тұр, есіктің қасындағы столдың маңыңда жəрдемші қыз
отыр. Əбіл мен Əбдікейді қыз тани кетті. Əбіл қызға білген тілімен інісінің
жараланғанын, Семенякинге көрсетуге əкелгенін түсіндіріп еді, қыз рұқсат
сұрамақ боп арғы бөлмеге кірді де, төз қайта шығып «кірсін деп айтады»
деді.
— Бəрімізге ме? — деді Əбіл.
— Жоқ, өзіңізге ғана,— деп жауап берді қыз.
-—• Жүр шырағым, бірге кірейік,— деді, Əбіл маған.
Əбіл екеуміз кең бөлмеге кіре бергенде, кескін - кейпі көңілді ерекше
бөлгендей бір адам, терде тұрған столдың ар жағынан одырая қарады да,
Əбілдің сəлемін алмастан, дікіленген дауыспен маған:
— Сен қайда барасың? — деді.
— Сізге келем,— дедім мен.
— Выходи! — деді ол маған ақырып.
Оның сөзін мен тыңдамай, столына жақындай беріп ем:

— Саңыраумысың, неменесің? — деді жекіп,—шық деп тұрмын ғой
саған...
— 
Шықпаймын,— 
дедім 
мен,— 
ен, 
алдымен 
сəлемдесейік,
здравствуйте!
— Сен кімсің? — деді ол сəлемімді алмастан.
Одан арғы күш менде емес, документте екенін түсіндім де, қалтамдағы
кең, праволы мандатты суырып, ұсына бердім. Ол қабағын қалын, түйген
қалпымен документті шұқшия оқуға кірісті... Кескіні аса көңіл бөлерлік,
дейтінім: ен, алдымен оның бет бітімі бір-ақ уыс, кіп-кішкентай, баланын,
беті сияқты. Өңі қап-қара. Кішкене бетінің үстін мол қамти, түбі батыңқы,
тұмсығы көтеріңкі келген зор мұрын тұр. Сығырайғандау келген кішкене
қара кездері іннің түбінен қараған жыландай боп, тереңдеу түкпірден
жылтырайды. Қалың қабағындағы қою қасынын, бірі шаншыла
шықшытына қарай, бірі тоңқая төмен қарай бітіп, қайшылана ырық -
жырық боп тұр. Шаш пен қабақтың арасындағы маңдайының кеңдігі екі-ақ
елідей. Сонша төмен біткен шашының дударлана қалың боп есуінен бе,
əлде басы жоғары қарай сопақ па, иек пен маңдайының арасынан, шаштың
жиегінен жоғарғы жағы екі есе ұзын сияқты. Қалқая біткен үлкен құлағы
кішкене жағына жараспай, балаға үлкен кісінің тымағын кигізген
сияқтанып тұр.
Документті ұзағырақ оқып шыққан Семенякин, қатаң қалпынан
жұмсарудың орнына:
— Не керек саған? — деді, ызғарлана түсіп.
— Түк те керек жоқ,— дедім мен,-— Мына бір кісілердің уақиғасына
кездесіп, сізге соны түсіндірейін деп ем!
— Да, да, да,— деп Əбіл мақұлдай кетті де, болған халді Семенякинге
баяндауды етінді. Семенякнннің рұқсатына қарамастан, мен білген
тіліммен ойдағы сөзімді қысқаша айтып шықтым, бірақ Əбілдің ойынан
шықпадым, уақиғаны жанжал шыққан жерге барып, көпшіліктен сұрап
анықтауын өтіндім.
— Шырағым - ай, саған не боп кеткен! — деді Əбіл, онымды ұнатпай,—
бел көріп кіріп ем ғой! Бұл не қылғаның?!..
— Енді не деу керек, ақсақал,— дедім мен,— екі жақтың да сөзін
тыңдап алмай, кімнің дұрыс екенін қайдан білеміз.
Маған одан əрі өтініш айтуды қажетсіз көргендей, Əбіл Семепякинге
əуелі өзінін, ауылдық Ревкомға бастық болған документтерін көрсетті де,
содан кейін шала-шарпы білетін орыс тілімен ойын ұғындырмақ болды:
Тілі келмеген жерде ол, болған уақиғаны қолдарының, бет-аузының,

денелерінің қимылдарымен ұғындыруға тырысты. Жақыптың сабағанын
көрсетпек болу керек,— Əбіл бір ретте «он крепке мұқлаш дабайт» деп өз
басын өзі жұдырығымен бір-екі рет қойып қалды... Тағы бір ретте «оң
толда - қолда» деп, ар жағында айтатын орысша сөзін таба алмай, өзінін,
салалы саусақтарымен өз кеңірдегін қысып қылғындырды, онысы,—
«Жақып біреуді алқымынан қысты» деген сөзді ұғындырғысы келгені болу
керек. Кімнің кеңірдегінен қысқандығын білдірмек боп, «Жақып так шепка
держал мой брал Козке...» деді ол, кеңірдегінен қолын босатқаннан кейін.
Əбілдің шалағай орысшасын Семенякин ызғармен тын,- дап тұрып, Əбіл
«іпсе аята ізделает он Жақып, он Қыстаубайүп» деп бітіргенде:
— Стерва! — деп қойды Семенякин, сөзін тістене шығарып, басындағы
қалың шашын ойнақшытып жіберіп,— Антихрист —деді Семенякин
тістене түсіп,—сволочь! Мерзавец!.. Его надо расстрелять!
— Əуелі тексеріп алу керек емес пе! — дедім мен.
— Сенің жұмысың қанша? Кооперация əшу мен разверстка жинауды
ғана біл! Қылмысты істерде жұмысын, болмасын! —деді ол.
— Қалай! — дедім мен де ашулана қап.— Сіздің өкіметке бағынғыңыз
келмей ме?
— Бағынам, бірақ саған емес!
— Документіме де бағынбайсың ба?
Олай дейтінім, документтерімнің бір пунктінде «қажет жағдайда
жергілікті милиция жəне тергеу орындарының да істерін тексеруге» деген
право бар. Документтің сол арасын алдына тосқанымда, Семенякин
шаншыла, бір қарап жіберді де:
— Кооперация мен разверсткаға байланысты істерде ғана! — деді.
— Қай жағдайда болса да тексеруге хақым бар,— дедім мен,— егер,
танығың келмесе, почтаға барам да Ояздық милицияның начальнигі
Антоненконы прямой проводқа шақырам.
Мен «прямой проводты» айт.қаннан кейін, Семенякин бəсеңсіп қалды,
Əбіл менің қызметімді енді ғана үлкенге санағандай:
— Шырағым - ай қайтесің долдандырып, өзіңіз бірдеме қып сөйлесейік
мұнымен. Сен енді жайыңа - ақ жүре бер! — деді.
— Жоқ, Əбеке, олай болмайды,— дедім мен,— бұл заңның кісісі болса,
мен де заңның кісісімін жəне менің бара жатқан бетім сіздің ауыл,
сондықтан бəрібір жүріс болатын болған соң, бұл істің басы-қасында менің
болуым керек, əйтпесе, мен өкіметтен сөгіс алам.

— Апыр-ай, қиын болды ғой бұл! Оң, деген ісіміз теріске басқаны ма!—
деп Əбіл қынжылды да,— шырағым, өзін, білесің енді, бізде не күш бар
дейсің! — деді.
Мен Семенякиннен жаралы кісіні көруді өтіндім. Мана аяғын баса
алмаған Сыздық, кабинетке қолтықтаумен кірді де, Семенякнннің
сұрауларына білген тілімен жауап айтпақ болып еді, еш нəрсе түсіндіре
алмады. Оның сөзін мен аудардым. Сұрау жауаптарды бір милиция
протокол ғып жазып отырды. Сыздық айтқан сөздердің ешқайсысын мен
бұрмалаған жоқпын.
Артынан байқасам, басын бірер жерден қамшы тіліп кеткенмен, Сыздық
талықсыр халге жеткен жоқ екен, жауап беріп болғаннан кейін, ол
больницаға барып жарасына дəрі жақтырып байлатты да, жанжал орнына
аттанған бізбен бірге кетті.
Əбіл мені Сыздық пен Əбдікейдің арбасына отырғызды да, өзі пар ат
жеккен Семенякиннің, қасына мінді. Былай шыға, Əбдікей маған сырын
айта бастады.
— Өзін, білесің ғой, шырағым, — деді ол,— мен шаруа баққан момын
адаммын ғой. Билік, ерлікте жұмысым боп көрген де емес жəне ол менің
қолымнан келмейді де. Бірақ онша саңлаусыз да емеспін. Дүние жайын
ептеп шамалаймын. «Əр ханның заманында бір сұрқылтай» депті. Əр
заманның өз биі, өз батыры бар. Бұ заманның, батыры Қыстаубайдың
Жақыбы, неге десең заман кедейдікі, өкімет кедейдікі. Жақып көп кедейдің
бірі емес, олардың арасындағы көзі ашығы. Ол мына өкіметке көп қызмет
атқарып, жауын жеңісіп келді, сондықтан өкімет те оны сыйлап, ат-
тұрманымен, сабына жазу жазған мылтық, қылышпен қайтарып отыр.
Əбдікей бұл арада оның атын, қылыш, мылтығын тілі жеткенше
сыйпаттап етті, соған қарағанда, Жақып былтырғы мен .көретін шұбар атты
мініп қайтқан...
Менің ыңғайыма көше ме, əлде шыны сол ма,— Совет өкіметі
орнағанша, байлардың кедейлерге істеген екім, зорлығын айта кеп:
— Енді көзі ашыла бастаған кедей,— деді Əбдікей,— Жақыпқа ермей,
Қожан хажы мен Қозкеге ере ме? Ағама осыны айтсам, ойысып бір келеді
де, қайтадан шалқайып кетеді. Тегі Қожан хажы мен Құлым хажыға ереді
ғой деймін. Олар, əрине, бұл өкіметке дос бола алмайды. Бай кісі қайдан
дос болады? Қозкеде ондай байлық жоқ. Тыныш отырса, ол да осы
өкіметтің кісісі боп кетер еді, олай отырмайды. Не ойлайтынын білмеймін
бейшараның!..
— Төбелес қайда болды? — деп сұраймын мен.
— «Түлкі шықпас» жерді білетін бе едің? — дейді Əбдікей.

— Білем. Тамаша жер ол.
— Со жер біздің əкеміздің сыбағасына тиген екен, күні кешеге шейін
пайдаланып келдік. Əнеугүні, жұрт пішенге шығардың алдында, бүкіл
Алуа басында отырған ауылдардың жиналысы болды. Жинап жүрген
Жақып. Біздің Əбіл: «Ревком менмін, мен болыстың рұқсатынсыз жиналыс
аштырмаймын» деп еді, Жақып бастаған кедейлер, оның ұлықсатын
қараған жоқ. Жиналыста Сыздық екеуміз де болдық. Жақып кедейлерге:
«жерді баяғыдан бері бай пайдаланып келсе, енді сен пайдалан»— деп.
Советтің жер жөніндегі заңын айтып берді. Сонан, сөздің қысқасы,
кедейлер «шабындық жердің тəуірін біз аламыз, байларды бозға айдаймыз»
деп қаулы алды. Риза болмағандар болысқа кісі шаптырды.
— Болыс кім еді?
— Қабылдың Нұғманы да.
— Колчак тұсында да болыс еді ғой ол?
— Одан бұрын да болыс болған. Советте Ревкомға соны сайлапты ғой...
— Апырай, ə!..
— Сонымен,— деді Əбдікей,— болыс та кеп қалды. Ол жерлілер мен
жерсіздерді келістірмек болып еді, Жақып жағы: «жер біздікі, байлар бізден
артылған жерді ғана шабады, артылмаса шаппайды» деп көнбеді. Нұғман
күш айтайын деп еді, кедейлер: «сен өзің де байсың, сенің сөзің бізге заң
емес» деп шулап кетті. Сонымен, болыс Жақыпты заңға бағынбайды деп
акты жасады да қайтып кетті. Қасына кісі қостық. Олар Қызылжарға
бармақ. Не бітіретінін кім білсін.
— Кім қосылды, қасына?
— Досан, қариды білесін, ғой?
— Білем.
— Орыс тіліне жүйрік қой ол. Ботығайдың Жанаты мен гол екеуі
қосылды. Ол да қара қазақтан заңға жетік кісі ғой.
— Қанша болды кеткендеріне?
— Жұмадан асып барады, əлі хабар жоқ.
— Төбелес қалай болды?
— Асығыс емес пе? Біздің Қозке Қызылжардан келушілерді күтпей,
«Түлкі шықпасқа» барып шөп шаба беріңдер деп Сыздықты, мені, Əбілдің
жалдаған жігітін жіберуі бар емес пе. Соны Жақып естиді де, қасына он

шақты кісі ертіп, шөп шауып жатқан бізге келеді. Сонан, қысқасы, сөзге
келістік те, Сыздық əлдеқалай желіге қап, Жақыпқа тіл тигізді. Ол мұны
сойды да салды...
Сыздық «мен емес,өзі əуел бастаған» деп келе жатыр еді, «тоқтай
тұрсайшы, сен» деп Əбдікей оны бөгеді де:
— Мұның, арты не болар екен, жиен?— деді маған.
— Не болушы еді,— дедім мен,— кедейлер алам деген жерін алады да
қояды. Сыздықтың жеген таяғы бойына құт.
— Сабауға заң жоқ дейді ғой.
— Жағдайына қарайды да ол. Реті келгенде, сабамақ түгіл атып та
тастайды...
Бұл сөз сонымен доғарылып, аз уақыт тым-тырыс отырғаннан кейін:
— Əбдеке,— дедім мен, — «ұлы сөзде ұяттық жоқ» деп - ті ғой. Бір сөз
сұрасам ұят болмас па екен?
— Айт, шырағым,— деді ол,— «ауызға келген түкірік, қайта жұтса
мəкүрік» деген.
— Қозке ағайдың Зүбəйлə деген қызы бар ма əлі?
— Бар.
— Ұзатқан жоқ па?
— Жоқ.
— «Ұлы сөзде ұяттық жоқ» дегенді айтып келе жатқан себебім,— со
қарындасыңыздың Жақыппен көңілдес екенін білесіздер ме, сіздер?
— Апыр-ай, қарағым - ай,— деді ақ көңіл Əбдікей,— мені буынсыз
жерден қыстадың - ау! Сұраған соң, амал жоқ айтайын, қатын - қалаштың
арасында сондай өсек бары рас.
— Жақып жай ғана көңілдес пе екен, алғысы келе ме екен?
— Оншасын білмедім, шырағым. Тегі осы жұмысты Қозкеде сезеді ғой
деймін, бұрын қалын, малын кемеліне келтіріп алам деп жүретін еді, Сақау
балаларына «жесірлеріңді жайлаудан қайта алыңдар!» десе керек, оны неге
сұрап отырсың? Бөлеңе жанын, ашып па, болмаса, басқа есеппен бе?..
— Қандай есеп болады?
— Қайдам. Жақып пен сені дос десіп жүр ғой жұрт. Бөлеңді досыңа

айырбастап кетпесең?..
— Ол ықтияр менде емес, қызда ғой, Əбдеке. Совет өкіметі əйел
бостандығын қатты қорғайды. Кімді таңдаймын десе де ерік қызда.
— Солайы солай ғой, бірақ əке-шешесін де тыңдайтын шығар қыз...
— Мүмкін...
—Бірақ со Жақыбың жай жігітшілік қана құрып жүр ғой деймін,— деді
Əбдікей,— егер қызды алатын кеңілі болса, Сыздықты бұлай сабамас еді
ғой...
Одан əрі кеңесуге — Алуа келінін, сыртындағы Қозке аулына келіп
қалдық.
Қозкенің үйінде: Қожан хажы, Құлым хажы, Қылышбайдың Мəжені,
Құсайынның Оспаны, Қозкенің өзі, Сахыпкерей, тағы соларды қолдайтын
атқамінерлер отыр, араларында өзіме таныс Досан қари. Ауылда бұлардан
басқа ат жалын тартып мінерлік еркек жоқ, бəрі шабындық жерді бөлуге
кетіпті. Мына отырған байлар мен атқамінерлердің қабақтары салбыраңқы,
түстері суық. Олардың ен, байы да, белсендісі де Хожан хажы. Ол Андағұл
руы түгіл, Торағұл аталатын бір болыс елдің ең беделді адамдарының
қатарына қосылады. Бұрын бір болысты иіріп жусатса, енді кедейлерден
қорғалап, бүгін шөп бөлісіне бара алмай отыр. Совет өкіметінің ауылдағы
бет алысына осының өзі айқын айғақ сияқты.
Құлым хажы аласа бойлы, ұзынша арық бетті, сақал орнына біткен он
шақты - ақ ұзын қылы бар, «р» əрпін «и» ғып, «с» əрпін «ш» ғып, «з» əрпін
«ж» ғып сөйлейтін, даусы тұтықпалы, жоққа ашуланып, «апы кіріп, күпі
шығатын» күйгелек адам. Жасы со кезде жетпістерде. Ол да бай жəне
беделді болған адам. Қазір шөп басына ол да бара алмапты.
Толықшалау орта бойлы, кішірек дөңгелектеу сақалды, томпақ бетті
Құсайынның Оспаны шідер үзген тентек, бейпіл ауыз, боқтампаз,
ашуланшақ ұрт мінезді кісі. Бұрын жұдырық сала сөйлейтін ол да бүгін
шөп бөлісіне бара алмапты... Өзгелері де солай сүмірейіп отыр...
Ал Досан қари ше?
Оның əкесі Бекпен қадімше бірталай оқып, елде белгілі молданың біреуі
болған. Бөкпеннің əкесі Бейсенбек, Шопан байдың отын жағып, қазанын
қайнататын, өмірін жалшылықта еткізген кісі екен, сондықтан, сықақ
қылған жұрт оны «сары су ішкен Бейсенбек» дейді екен. Бейсенбектен
туған Бекпенмен інісі Қалиға өздерін ғана асырарлық шағын шаруа біткен.
Өмір бойы молдалық құрған Бекпен, екінші баласы Досанды
Қызылжардағы Мұхамметжан қаридың медресесіне сабаққа береді.

Досан əуелі қадімше оқып, құран жаттап «қари» атағын алады да,
артынан жəдитше жəне орысша оқып, өз аулында мұғалімдік құрады.
Жалпы алғанда ол орта білімді кісі, араб, фарсы жəне орыс тілін жақсы
біледі. Мұғалім бола тұра, ол өлген адамдарға құран хатым етіп, молдалық
құрады. Менімен ол өткен жаз Балтабай аулында мұғалім болған күнімнен
таныс.
Өзін білімді адамның бірі санайтын Досан, білімі, не дəрежесі төмендеу
дейтіндерден кеудесін көтеріңкі ұстайтын тəкаббарлау, білімі не дəрежесі
жоғарылау дейтін адамдардан ығысатын қорқақтау. Менен білімі жоғары
болғанмен, 
Қызылжардан 
қандай 
мандатпен 
шыққанымды 
естіп,
«дəрежемді» өзінен артық көрді ме, немене, бұрын қалжыңдай сөйлейтін
маған бұл жолы жалпаңдай кетіп, «ə, Сəбит те келген екен ғой!» деп
шүйіркелесе кетті. Əбіл одан Қызылжар жайын сұрайын деп еді, менен
қымсынғандай:
— Ия, аман екен; сырқаттау боп курсқа кешігіп бардым ғой мен, ұяла -
ұяла барып ем, денсаулығымды көрді де оқу жайымды сұрастырғаннан
кейін «мұғалімдікке жарайсың, аулыңа барып тынық» деп қайтарып
жіберді,— деді. Оның менен жалтақтаған халін түсіне қалғандай, Əділ де
кеңесті созған жоқ.
Мына отырған байлар мен атқамінерлердің жер бөлуге кеткен
кедейлерге неге ермей қалуын, Досан Семенякинге майдалап түсіндіргісі
келген қалпын көрсетті.
— Сіз не істейсіз?— деп сұрадым мен Семенякиннен.
— Маған Қыстаубаевты керу керек,— деді ол.
— Бөліс басына барасыз ба?
— Əрине, барам.
Онда, сіздер əзірлене беріңіздер, менің көрші ауылда қарт жездем бар
еді, соған амандасып келейін.
— Пожалуйста.
Жездем Көпжасар мен апам Зейнепке амандасып төз оралсам, бөліс
басына баратын салт аттар даяр екен, Семенякин де салт баратын бопты.
Біз есіл өлкесіне бес-ақ кісі аттандық: Əбіл, Досан, Семенякин
милиционер, мен.
Алғаш Əділ, Досан, Семенякин — үшеуі бір топ боп, милиционер
екеумізден оғаштана жүрді. Жастау жəне жуастау милиционердің
фамилиясы Филиппов екен.
— Жолдас Семенякиннің осында неге келгенін мен түсінбедім,— деді ол

маған,— Қыстаубаевты милиционер жіберіп қана шақыртып алу керек еді,
немесе, шақыртпай-ақ қою керек еді. Мен де, ол да əлгі отырған байларды
жақсы білеміз. Кедейді талаушылар олар. Жақыпты да біз білеміз. Ол
қызыл партизан. Оған көп шөп керегі жоқ. Байларды ұрса, кедейлер үшін
ұрады. Ұра берсін. Сволочь буржуйға со керек. Ұрмай көне ме олар... Эх,
жолдас Мұқанов, бур - жуйлар күшті əлі, олар əлі тиісті таяғын жеген
жоқ!.. Əсіресе, ауыл байлары мен кулактары!.. Ұру керек оларды!..
— Байлар мен Семенякин не сөйлесті?— деп сұрадым мен.
— Оңаша сөйлесті,— деді Филиппов,— маған естірткен жоқ. Ох, этот
Семенякин, он тоже не то делает!..
Біраздан кейін Досан серіктерінен іркіліп, мені тосып алды да:
— Көптің көзінше айтқам да жоқ, өзіңе оңаша ғана айтайын,— деп,
Жақып жайын сөйлеп кетті.
— Партизанын, елді қырып барады, Сəбем,— деді ол,— «е» десең «ме»
деп бет бақтырмайды. Сонда өзі біліп тұрса екен-ау... түк те білмейді. Шала
сауатты адам нені біліп жарытушы еді! Өзгені қоя тұрғанда, Маркс пен
Энгельс сөздерінің исі мұрнына бармайды. Со қалпымен ағып тұрған
кеудемсоқ. Көрерсің, ол мына начальник милицияңа пысқырып қарамайды,
жазаласа қол жұмсап жіберуден де қашпайды. Екеуін, табын, бір
адамсыңдар, сенін, сөзіңді тыңдайды ол. Сен оған айт: «көптен көп
емессің» де. «Кеп қорқытады, терең батырады» деген де. «Ел-жұртсыз
ешкім де кісі бола алмайды, Совет өкіметі де елмен есептеседі, секін, ғана
тіліңді ап, елді қырмайды» де, «елмен түсініс, бірлесіп қызмет істе» де.
— «Ел дегенде сіз кімді айтасыз?— дедім мен, ауылда қалып қойған
үркердей байлар мен атқамінерлерді айтасыз ба? Болмаса, Жақыпқа еріп
жер алуға кеткен көпшілікті айтасыз ба?
— Екеуі де керек жұрт қой.
— Жақыпты сіз қараңғы деп келе жатырсыз. Сізше солай да шығар. Ал,
сіз оқыған адамсыз, зақ - зəкүнді білесіз, Совет өкіметінің кімнің өкіметі
екінін түсінесіз. Жердің кедей крестьяндардікі екені де сізге мəлім. Сөйте
тұра, анау Қожан хажы, Құлым хажы сияқты əрі совет өкіметіне қарсы, əрі
елді талаған зорлықшыл, əрі заң - зəкүнді білмейтін надан адамдардың
сойылын неге соғасыз?
— Сойылын соғып неғыппын мен?
— Сіз жуырда қай жаққа барып келдіңіз?— деп сұрадым мен.
— Қайда барыппын?
— Ботығайдың Жанаты екеуіңіз?

— Ə-ə,— деді Досан ыңғайсызданған кескінмен,— Қызылжарға
барғанымды айтады екенсің ғой. Биыл көктемге қарай ескі безгегім
қайталап, мұғалімдер курсына бара алмай қалдым да, соны УОНО - ға
мəлімдегелі барып едім.
— Расыңыз ғой, осы?
— Əрине, расым.
— Əй, Досан,— дедім мен кейіген үнмен.— Сізді мен бұлай көрмейтін
едім...
— Е, мен неғылдым?
— Сіз жалған сөз айтып келесіз. Қызылжарға сіз мұғалімдік жұмысыңыз
үшін барған жоқсыз, манағы Қожан хажы, Құлым хажы сияқты байлардың
сойылын соғып, жерге ие болғысы келген көпшілік кедейлерге қарсы боп
бардыңыз.
— Оны саған кім айтты?
— Естідім. Байлардың сойылын сонша соғатын сізге не болды? «Молда
мен бай тілектес» дейтін еді, əлде соныңызға бағасыз ба?
— Иə, молда ма екем мен?! — деді Досан шошып кетіп, — мен де
советтік мұғалімнің бірі емес пе екем?..
— Совет мұғалімі болуыңызға мен тілектеспін, бірақ мына - күйіңізбен,
бола алмайсыз ба деп қауіптенем...
Тайғақ мінезді Досан, менің, бұлай тігін келуімнен қипалақтаңқырап
қалды да:
— Ол рас қой, Сəбем, бірақ, бір күннің ішінде социализм орната аламыз
ба? Көп жылдардың ісі емес пе ол? Жер крестьяндардікі екені рас. Біздің
арада кедейде жер азырақ екені де рас. Бірақ, бұл маңайда, сенің еліңдегі
Əлтидей, Көшкедей, немесе Нұрғожадай мыңдап мал айдаған кісі бар ма?
Біздің араның ең байы Қожан хажының жылқысы елуге əрең жетеді. Бай ма
сол? Менімше, Жақыптың бай деп жүргендері, Совет өкіметі безінбейтін
орта дəулетті крестьяндар. Оларда жердің кедейлерден көрі артығырақ
екені рас. Кедейлерді олармен, теңестіру керек. Мен осыны айтсам, Жақып
«жоқ, болмайды ол, Құлым, Қожан, Оспан, Мəжін сияқты кісілерге жер
бермейміз» дейді. Тіпті солардың қатарына, айналасы он шақты - ақ қарасы
бар Қозкеңі де қосқысы келеді. «Мұның ұят қой» десем, «ендеше, сен де
байшылсың» деп маған едіреңдейді. Мен түгіл, болыстық Ревкомның
председателіне де көнбей, ұят жасады...
— Кім ол «болыс» дегенің? Қабылдың Нұғманы ма?» Жеті атасынан
байлық пен болыстық үзілмеген адамның бірі емес пе ол? Сондай адамның

қалайша Ревком бола кетуіне мен қайранмын!..
— Оны сайлаған мен емес,— деді Досан,— Советтің инструкторлері.
— Əй, советтік инструктор болса игі еді ол!..
— Қалтасында мандаты бар. Өз көзіммен көрдім.
— Сенем. Бірақ, есіңізде болсын, қой терісін жамылып жүрген қасқыр
да аз емес қазір. Кешегі алашордашылдардың біразы бүгін «коммунист»
бола қапты. Солар со қалпымен кете барады деп ойлайсыз ба?
— Қайдам?—деді Досан,— менің қарамағымдағы іс емес ол.
— «Тазармас асылы харам жуғанменен» депті,— дедім мен,
—«арамзаның құйрығы бір-ақ тұтам» депті. Совет өкіметінде адамдар
қанша ұзаққа барар дейсіз...
Досан екеуміздің одан арғы сөзіміз қысқарған сияқты болған соң, мен
атымды тебініңкіредім де, шоқытқан жүріспен алдымызда алыстаңқырап
кеткен Семенякинге тарттым. Ауылдан аттанғанда кескінінің үрген
қуықтай боп тырсылдай қалуына қарап, мен оның қатты ашумен
шыққанын сезгенмін. Жақыптың мінезі маған мəлім. Кімде кім оған
даусын көтере сөйлесе, ерегісіп кетеді. Егер, мына Семенякин де оған
қатты сөз айтса, арты насырға шауып кетуі мүмкін. Соны ойладым да,
Семенякинмен алдын кеңесіп, мəселені ашусыз шешуін өтінгім келді.
Мінезі сексеуілдей сіресіп иілмейтін бірдеме ме, əлде, Əбіл жолшыбай
қайрап тастады ма, мен шоқытыңқырап кеп сөз бастап ем, ол сөйлескісі
келмеген қалпын көрсетіп, мұрнынан əлденені мысқылдап əндетіп кетті.
Мен де одан кейін жабыса қойған жоқпын, шамасы байқаймын,— тым аса
қатты сияқты.
Беттеген жақтан жер жобасын шамалап келем: өткен 1919 жылдың
көктемінде, нағашым қарт Жабайға кеп амандасқаным осы тұс.
Жарқабақтың дəл ернеуіне жетпей, ар жағындағы қайқаң жазықты кісі көре
алмайтыны мəлім.
Міне, біз жарқабаққа да жеттік. Дəл Жабай қарт отырған жерден кеп
шықтық. Сол үйеңке əлі сол қалпында екен, бірақ, ажары одан əлдеқайда
көрікті: бұрын қар кетер кезде көргенде шоқтала біткен бұтақтары
сыйдиып жапырақсыз тұрса, енді, бұтақ атаулының басында құстың тіліне
ұқсап ұзыншалау жіңішке жапырақтар шығып, ағашты аса көркемдендіріп
жіберіпті. Бізге көркемдігін көрсете түскісі келгендей, жаздың ақырын
ескен қоңыр самалымен, үйеңке ырғала, теңселе түсті!..
Жардың ар жағындағы қайқаң жазықты мен сусыз көзінде көрген жоқ
ем. Енді қарасам, кең жазықтың əр жерінде жонданып төбелер тұр,

олардың жотасына тал, мойыл, долана сияқты ағаштар өсіпті. Кең
жазықтың өн бойына тескіндіксіз шыққан шалғынның қалыңдығы да,
биіктігі де шығымды жылдың егіні сияқты. Самал желге толқыған
шалғынның қимылына қарасаң, басын, айналарлықтай. Жел жайқаған
жасыл шалғын мен оларға аралас шыққан гүлдердің хош иісі кең, даланы
жұпар құйғандай əдемі иіске бөлеп тұр. Əртінірек жерде, ұшы-қиырсыз
созыла біткен тоғай көрінеді, ол əрине, Есілдің су ағар арнасын бойлай
ескен орман...
Кең қайқаңның алысында да, жақынын да қаптай шұбырған қалың адам.
Мөлшеріне қарағанда, олар Алуа басындағы ауылдың адамдарынан
əлдеқайда көп сияқты...
— Апыр-ау, не деген көп адам мыналар?—дедім мен Əбілге.
— Бүгін орыстар да шөп бөлуге шыққан ғой,— деді Əбіл, сонау алыста
көрінген бір топ, Ақжардың (Петровка) орыстары болар. Анау,— деді Əбіл,
қолын күнгей - батысқа қарай сілтеп,— Пласкеудің орыстары ғой деймін.
Мынау, бертінде жүргендер,— деді Əбіл шоқша сақалды, жалпақ иегімен
нұсқап,— біздің Алуа басынын, адамдары болар.
Үш топқа жүйеленген жер бөлушілер біріне-бірі тізелесе, бір ізбен ғана
жүреді, араларынан шашу шықпайды, бытырап жайылмайды, кейбір
тұстарда ғана ошарылып тоқтап, əлдекімдер бірен-сарандай бөлінеді.Бұдан
бұрында Есіл бойындағы шабындық жердің бөлінуін көрген маған, бұл
жүрістер түсінікті: өсіп тұрған шабындықты жапырмау үшін, олар бір ғана
жолмен, немесе сүрлеумен жүреді де, əр тұста тоқтасып, əрбір жеке
шаруаның сыбағасына тиген пайды көрсетіп береді, ондай жерлерге не
шыбықтар шаншылады, не шөптер үйіледі...
Біз жарқабақтан түсіп, бергі топқа қарай беттей бергенде, Семенякин
түсін бұрынғыдан жаман суытыққырап алды да, қасындағы Филипповқа:
— Винтовкаңды қолыңа ал! — деді.
— Не үшін?— деді Филиппов,— иығына асқан винтовкасына қол
тигізбестен.
— Мен саған бұйырамын?—деді Семенякин тесірейе қарап.
Филиппов таңданған кескінмен иығындағы винтовкасын қолына
алғанда.
— Ат! — деді Семенякин.
— Қайда?
— Ауаға...

— Неге?
— Бұйырамын. Ат!..
— Неге?—дедім мен де.
Семенякин маған жауап берместен, Филипповқа бұйрығын зілдендіре
қайталап айтты. Момын пішінді Филиппов «бұйрықтың» мəнісіне түсіне
алмағандай, иықтарын көтерді де, винтовкасын ..аспанға қаратып, бірнеше
рет атты. Біз беттеп келе жатқан көпшілік, бұл дыбысқа елен, ете қойған
жоқ, істеп жүрген əрекеттерін доғарған жоқ.
Топты бастаушы Жақып екенін тани кеттім. Алыстан əуелі оның өзін
емес, атын таныдым. Бесенеден белгілі шұбар ат!..
Біз ол топқа жақындай бергенде, Семенякин түсін тағы да əлем-тапырақ
қып бұзып алды да:
— Тағы да! — деді Филипповқа. Винтовкасын иығына асып алған
Филиппов, естімеген адамдай жауап бере қоймап еді:
— Сволочь, не айттым мен саған! — деді Семенякин долданған
дауыспен Филипповқа.— Тағы да ат дедім ғой мен саған!
Филиппов жерге тұқыра қараған басын көтермеді, жауап та бермеді,
асынған мылтығына қолын да апармады.
— Бұ немене, жолдас Семенякин,— дедім мен.— Неғылған ату бұл?
Кімді қорқыту?
Семенякин маған жауап берместен, Филипповтың қасына таяна берді де,
«на, тебе, сволочь!» деп қамшысымен тартып - тартып қалды. Содан кейін
өз иығына асынған карабинін суырып ап, аспанға қарай атып-атып жіберді.
Сонда ғана мылтық даусына елеңдегендей, алдымызда шұбатыла шұбырған
көпшілік, одырая қарасып тоқтай қалысты. Бұның не екенін білгісі
келгендей, Жақып пен тағы бір салт бізге қарай тұра шапты.
Жақыптың шұбары жүйріктік қалпына бағып, соңын ала шапқан
салттыдан, бізге əлдеқайда бұрын жетті.
— Здраю-желаю! — деді ол кілт тоқтай қап, көңілді кескінмен.
Оның былай да көрікті кескіні мына ыстық күннен күреңденіп тіпті
ажарланып кетіпті. Соңғы көрісуімізге жылға жетпейтін уақыт өткенмен,
оның бұрынғы қырбық мұрты қалыңдап, бет сүйегі жуандаңқыраған
сияқты, кездері де өткірлене түскен тəрізді, денесі де сомдана түскен
сияқты. Үстінде қызыл əскердің гимнастеркесі мен шалбары, басында
маңдайында қызыл жұлдыз қадаған, жазғы шлем. Арқасында асынған
карабин, сол жағында солбыраған қынапты қылыш. Оң жақ бүйірінде,

кабурдағы наган. Қос ноқталап, емілдіріктеп, құйысқандап, кавалерияның
былғары ерімен ерттеген шұбардың бауыры тыртық, тоқ жарау, еті семіз...
Жақып əуелі маған көңіл бөліп:
— Өй, сен қайдан жүрсің?— деді ат үстінен қол ұсынып.
— Бізбен байқап сөйлесіңіз, Жақа,— дедім мен қол беpiп, күле сөйлеп,
— біз қазір үлкен кісіміз.
— Ия, сонда кімсің сен?
— Мен қазір бірнеше болыстың үстінен қарайтын инструктормын.
— О-о-о-о, какая шишка! —деп Жақып қарулы алақанымен менің
жұқалау алақанымды толғаңқырай қысып қойды да,— сенімен тағы
сөйлесерміз, мына кісілердің жайын біліп алайық,— деді.
Əбіл мен Досанның түріне қарасам, ит көрген мысықтай бүрісіп,
жүндері лезде жығыла қапты. Семенякиннің, түсі əлі де ызғарлы.
— Жол болсын,— деді Жақып оған.
— Мен сізге келдім,— деді Семенякин.
— Келсеңіз, хош келдіңіз,— деді Жақып жымия түсіп.
— Біз сізді Явленкоға əкетеміз.
— Не жұмысқа?
— Оны сонда айтамыз.
— Мұнда айтуға болмай ма?
— Сізден қалжақтамауыңызды өтінем. Мен қызмет атқару үстіндегі
кісімін. Менің аудандық милицияның начальнигі екендігім сізге мəлім.
— Ия, білем оны,— деді Жақып күлкілі түсін жинаңқырап.— Бірақ,
айтатыныңызды осы арада айтыңыз, Язленкоға мен бармаймын.
— Неге?—деді Семенякин түйіліңкіреп.
— Уақытым жоқ.
— Егер, мен қыстасам ше?
— Мен көнбесем ше?
Осы кезде Жақыптың артын ала шапқан адам да кеп қалды. Ол
формасын алған əскердің жазғы киіміндегі, сақал-мұртын қырған, орта

жастағы орыс екен. Семенякинге ол:
— Здравствуйте, Харитон Никодимович,:— деп амандаса тоқтады да,—
неге ашулы тұрсыз?— деген сұрау берді.
— Аудандық милицияның начальнигін əрбір өлексенің тыңдамау заңы
қашаннан шыққан, Иван Константинович?— деді Семенякин.
— Не болды?— деді Иван Константинович.
— Мынау азамат,— деді Семенякин, Жақыпқа қолын безеп,— бұзықтық
қылмыс жасап, бір кісіні өлердей сабаған. Қазір ол адам Явленконың
больницасында. Мүмкін, өлген де болар...
— Қате айтасыз,— дедім мен, Семенякиннің сөзін бөліп,—- ұрылған
адам Жұсыптың Сыздығы деген емес пе? Ол бізбен Явленкодан аулына
қайтып келген жоқ па?..
— Сіз қыстырылмаңыз,—«деп Семенякин маған одырая қарап қойды да,
— сіз,— деді Жақыпқа,— советтік заңға бағынуға тиістісіз. Мен сізді алып
кетуге тиістімін.
— Басқа айтарыңыз бар ма?— деді Жақып түсін суытып.
— Осы да жетеді.
— Ендеше, қош! — деп Жақып атын тебініп өз тобына қарай жөнеле
берді. Кескіні ашудан желді күнгі көлдің беліндей толқи қалған Семенякин,
мана иығына асқан винтовкасына қолын əлденеше апарып, əлденеше
қайтып алды...
— Сіз бекерге ашуланасыз,—деді Андрей Константинович оған,— əуелі,
істің байыбына барып алу керек.
— Кім мен кімнің не туралы төбелесуінде менің жұмысым жоқ. Мен
біреуді біреудің сабауын тыюға тиістімін. Бұл жөнінде сабаушы
Қыстаубаев, сабалған Жұсыпов. Ондай бейбастаққа жол беруге болмайды.
Сіз айтыңыз оған, Андрей Константинович, заңға бағыну керек. Егер,
бағынбаса жаман болады.
— Не істейсіз сонда?
— Мен оны қазір осы арада атып тастаймын.
— Ата алмайсыз.
— Неге?
— Сіз жалғызсыз. Ол көп. Сонау қалын, топтың бəрі де оның жағында.

— Өзіңіз?
— Мен де оны жақтаймын.
— Онда, сіз де заңға қарсысыз ғой?
— Мен емес, сіз қарсысыз. Сіз Советтік жер крестьяндікі деген
декретіне қарсы боп тұрсыз.
— Қалай?
— Жақып кедейлерге басшы боп, Совет өкіметінің жер туралы декретін
іске асырып жүр. Сіз оны бөгеймін дейсіз!
— Киргизға не қылған жер?— деді Семенякин ызалана күліп,— жер
туралы декрет орыс крестьяндарына ғана арналған.
— Қате айтасыз. Октябрь революциясы, интернационалдық мəні бар
революция. Совет өкіметі интернационалдық негізде құрылған өкімет,
сондықтан оның заң - законы да, Россиядағы халықтардың бəріне ортақ.
— Сіз мені заңға үйретпеңіз! — деді Семенякин,— маған қылмысты
адамды ұстауға көмек беріңіз!.
— Мен сізге орыстың түсінікті тілімен айттым ғой, ол өтінішіңді
орындай алмаймын деп...
Өзінің дəрменсіздігіне көзі жеткендей, Семенякин дүрдиіп тұрған
қалпынан бəсеңдеді де:
— Эх, Андрей Константинович! — деді басын бұлғақтатып,— егер сіз
болыспасаңыз, мен ол ордаға көрсетер ем бағынбауды!..
— Жұмысыңыз осы ғана болса, қош!—деп Андрей Константинович
жөнеле берді.
— Жақсы,— деді Семенякин тағы ызаланып, кімнің, кімге бағынарын
көрерміз. Филиппов, қайттық кейін!..
Олар жөнеле берді. Əбіл мен Досан қалып қойды. Енді не істеуге білмей
сасқандығы, кескіндерінен көрініп тұр. Тегі ойлап тұр ғой деймін,
«Семенякиннен түк шықпады, Жақып енді сілемізді қатырады» деп. Ойым
дəл келе кетті. Мен оларға:
— Осыларыңыз қате болды. Бұның аты,— Совет өкіметінің жер туралы
декретіне қарсы болу,— деп ем:
— Рас, шатақ болды! — деді Əбіл, түсі бұзылып, — Қозке осыны істеп
жүрген. Айттым: «Оу, осы кедей дегенге соқтықпайықшы!.. Өкімет онікі,

ол шыдатпайды!» деп. Болмады бейшара қасарып. Қара, сен де «қой» дей
қоймадың! —деді ол Досанға кейіп қарап.
— Есің дұрыс па?— деді Досан Əбілге, мені бассалғаның не қылғаның?
Мен бе, сендерді төбелестірген?
— Туралап айдамағанмен, астыртын жымысқылап желіктіретінің бар.
— Ə, қой əрі, аузыңның қанын жақпай! — деп Досан жөнеле берді.
— Осы қолтығымызға су бүріккен,— деді Əбіл,— Айтқанының бəрін
айтсам тіл тартпай кетер еді. Бірақ, не қылайын.
— Ия, не дейді? — деп мен қужалайын деп ем:
— Оны қайтесің, шырағым,— деді Əбіл. Қатеден тұтатып алдық. Мынау
өртті енді сен сөндір, шырағым!
— Не өрт? — дедім мен түсіне тұрып.
— Турасын айтқанда Жақып бізге енді күн көрсетпейді.
— Өзіңіз ғой, оған соқтығып жүрген,— дедім мен,— қорықсаңыз
соқтықпаңыз!..
— Енді де?— деді Əбіл,— енді қара да маңына жоламаспын оның!..
— Бəсе, сөйтіңіз!..
— Сонда ол тимес пе екен?—деді Əбіл мұңайып.
— Əрине, тимейді,— деп мен жұбатқан болдым. Ішімнен ойлап тұрмын,
«бай-кулактар, сендерді бұлай мүлəйімсітіп қойған пролетариаттың
диктатурасы - ау!.. Ол сені тап ретінде жоймай тына ма?» деп.
Жақыпқа айтпақ боп, енді «тигізбейтін» боп Əбілді жұбаттым да, шауып
Жақыптың тобына жөнелдім. Жолда манағы Андрей Константинови қуып
жеттім. Ол мана маған таныс адам сияқтанған, бірақ, қайда көргенімді
ойлап таба алмағам. Енді сұрасам, өткен 1919 жылдық көктемінде, Жабай
қарт пен мені арбасына мінгізіп ауылға апаратын Андрей осы екен,
фамилиясы Жарков. Жақыппен ол екеуі бір партизан отрядында болыпты,
Қызыл Армияға бірге қосылыпты, Қиыр Шығысқа дейін бірге барып,
Отанды ол жақтағы интервенттерден тазаласып қайтыпты. Қазір
Пласкеудегі селолық ревкомның председателі:
— Ақымақ,— деді ол Семенякин туралы айтқанда күліп,— Колчактың,
Американын,, Японның оғы өтпеген Жақыпты, енді ол атпақ!.. Ха-ха-ха...
Жақып туралы жоғары пікірде екен. Оның сипаттауынша, Жақып: барып

тұрған тапшыл, революционер, большевик, қажымас қайратты, мұқалмас
жігерлі, кристалдай таза адам. Тек қана кемшілігі — оқуы жоқ жəне
партизандық шап бермелігі бар.
— Екеуінен де құтылады ол,— дейді жолдас Жарков:— Оқығысы кеп
жүр өзінің. Оқыса, қазақтан шыққан дыңдай большевик, бұл. Бұны
қадірлеу керек.
Біз кеңесіп отырып, Жақыптың тобына барсақ, жұрт төңірегін қоршап
тұр екен. Олар бізді шуласа амандасып қарсы алды. Көбін тани кеттім,
Құлым хажының аулынан «қара қасқа сорлылардың» қатарына қосылатын
Балғабайдың су мұрын Нұртазасымен, Жыланкөз Ыбырайдың Ахметі жүр;
Балтабай аулынан — «қара қасқа сорлылардың» қатарына қосылатын
Өстемірдің Қалтақбас Ғабдеші, Саржан қатынның Ұзын Əшкері, Тапалтақ
Əбілман, Кенженің Мұхамметқалиы мен Жұнысы, Омардың таз Сұлтақайы
жүр: Крестадан — өмір бойы Сақтағанның сауыншысы болған
Қойшығалидің Арықбаласы, Төлебейдің Айранкөз Уəлиі, Жабайдың
Төлебайы жүр: Кожан хажының аулынан — Батайдың Аманжолы,
Жаңабайдың жыпылдақ Əшеті жүр . Қарталдан — Көшекбайдың Шұбар
Өтегені, Құсайынның бұжыр Ережебі, суылдақ — Құдиярдың балалары
жəне ұзын мұрын Құрманның інісі Мəжен жүр; Аю аулынан — өмір бойы
Зілғара тұқымының жылқысын бағып «Жалаңтөс» аталған Байжанның
Ыбырайы, Жантінің отшы Бектемірі мен Жантемірі жүр; Құсайын аулынан
— Əуелбектің Əбілмəжіні, Мəлкаждары, менің жиенім Əшкəр, Мұқының
Шəрібі, өмір бойы жұлық жалаған етікші, таспа тартқылаған өрімші
Жұмабай жүр...
Киімдері жыртық, астарына мінген аттары, өгіздері, сиырлары арық, —
бұлардың бəрінің де кескіндері жадыраңқы. Тегі олар мана бірнеше рет
мылтық атылғандықтан, милицияның келгенін жəне неге келгенін
естігендіктен үрпиісіп қалса керек, біз жете бергенде, амандықпен
араластыра «бұ қалай?!.. Кедей теңелді, кер кедейдікі дегені қайда?.. Жеті
атамыздан бері жер иіскеп көрмеген мұрнымыз енді ғана иіскеп, енді ғана
жер шұрайына ортақ болдық десек, бізді қорқытып милиция əкелгендері
неғылғандары?!» — деп шуласа қалысты.
— Осының бəрі дұрыс,— дедім мен.— Жер сендердікі, оны енді ешбір
күш тартып ала алмайды. Ал, милицияның келуі түсінбеушіліктен
шыққан...
Шабындық бөлігі кешке қарай аяқталды. Ата-бабаларынан бері қарай
Есілдің шұрайлы шалғынына қолы жетпей кеп, биыл — Совет өкіметі
орнаған жылы ғана ойдағы үлесін алған кедейлер мəз-мейрам болысты.
— Е, бəсе!—десті олар,— жаңа ғана теңдік алдық қой, байлардан. Жер
кедейдікі екеніне көзіміз енді жетті ғой!..
Алуа басындағы кездестірген уақиғаның бір ұшқыны алдымнан шықты.

Қызмет атқаратын жағыма беттеп келе жатсам, қазақша «Қоскөл», орысша
Семипольна аталатын поселкенің көшесінде əлдекім шауып келеді.
Поселкенің орталау көзіндегі Ревкомға мен жетіп тоқтадым, шапқыншы да
кеп жетті. Бет сүйегі шығыңқылау келген, сақалы көселеу ақ бұжыр кісі:
— Қарағым - ай, қазақпысың?— деді маған, атынан қарғып түсе қалып.
— Ия, қазақпын.
— Қазақ болсаң, қарағым - ай, қара қазақпысың, өкіметтің кісісімісің?
— Өкіметтің кісісімін.
— Ендеше, қарағым - ай, сүйемелдеп жібер, мен сияқты нашар кісіні!..
— Ия, не болды сізге?
— Мына жақта,— деді ол қолын батыс жаққа қарай сілтеп, бес-алты
шақырым жерде Майлы - Мұсайт атанатын елміз. Руымыз Көшебе. Сонда
Абылай деген кісі бар...
— Білем...
— Абылай біздің немере туысымыз еді, бірақ біз кедей, ол бай. Со кісі
күллі Керей -Уаққа ықпалын жүргізуді азсынғандай, қоңсысы боп отырған
аз ғана үй бізді... ата -бабамыздан бері қарай отырған қыстауымыздан көш
деп... туған жерімізден неге көшеміз десек, ендеше, еріксіз көшірем деп...
содан оның тілін алмайтын кісі бар ма, мына шеті Қаратоқа деген елден,
мына шеті Жарылған деген елден қалың қол жинап... бізді зорлықпен
көшіргелі жатыр!.. «Ай» дер əже, «қой» дер қожа жоқ. Ағайындарымыздың
кейбірінің жаны ашыған болады, қолынан ештеңе келмейді. Содан, сасқан
соң, орыс əділ еді ғой деп... арашалар деп, осы Қоскөлге шауып кеп
тұрмын...
— Түсінікті, ағай,— дедім мен.— Бұл жұмысты мен - ақ бітіріп берейін.
— Құлдығын, кетейін, қарағым, онда! Ал, қалай бітіресің?
— Қазір мен поселкеден ылау алайын, сіз арбама мініңіз де, менімен
қайтыңыз.
— Ойбай, қарағым, Абылай деген азу тісі балғадай кісі. Өзің жас бала
екенсің, сенің сөзіңді тыңдай ма ол?
— Тыңдатам.
— Қайдам, шырағым!—деп қазақ аз күдіктеніп тұрды да,— шырағым,—
деді маған, айнала сөйлейтін мылжың біреу екен деп сөкпе! Жаным
қысылған соқ кеп отырмын. Сөзіңе сенейін. Бірақ «бала соққан көздіктің

басы жарық боп жүрмесін. Мен саған еріп барып, Абылай сөзіңді
тыңдамаса, маған обал болар.
— Мен бармағанда не істемексіз?— дедім мен.
— Амал қанша онда, аттың жеткен жеріне шейін шабам да. Кпитанда
милиция бар дейді, соған барармын. Одан əрі жете алмасам, Қызылжарға
барармын... Тіпті жаяуласам да барам Қызылжарға. Өтірік айтпаса,
білетіндер Қызылжарды кедейдің өкіметі деп жүр ғой...
— Ол рас.
— Рас болса, содан барып теңдік сұраймын да.
— Сол өкіметтің, өкілімін ғой мен, атыңызды босқа қинамаңыз, менімен
қайтыңыз.
— Болсын, шырағым,— деді қазақ.
Оның аты өлердей арық екен, ылаудың жетегіне байлағанда аяң-
жортаққа əрең ілесті.
— Ия, атыңыз кім?—деп сұрадым мен қазақтан.
— Ықыш, шырағым. Əкемнің аты Көпшік, Абылаймен үш-ақ атаға
келетін немеремін ғой. Бірақ, жақын туысымыз бола тұра, Алдаберген
балалары бай болды да, біз — Атығай балалары кедей боп, біріміз
жылқышысы, біріміз қойшысы, біреуіміз сауыншысы сияқты Абылай
үйінің жалшысы болдық. «Ақы-пұл» дегенді біз алып көрген кісі емеспіз.
Былтыр қызылдар өкіметі кеп, кедейдің ақысын байға жегізбейді деген соң,
біздің ауылдың Əбілқас, Махмет деген жастары елеңдеп, Абылайдан ақы
сұрай бастап еді, ақы берудің орнына, «ендеше, кет маңайымнан! қарада
бойларыңды көрсетпе!» деп көшірмек болды. «Туған жерден неге көшеміз»
деп ек, зорлық жасады. Көрерсің шырағым, ендігі біздің ауыл алдымыздан
көш үстінде жолығады.
— Қайда барады сонда?
— Қайдам қайда баратынын? Абылай айтыпты-мыс дейді, «беталды
құла дүзге қаңғыртам» деп. «Құла дүзі» қайда екенін құдай білмесе, кім
білсін...
Ықаштың айтқаны расқа келді, еріксіз көшірілген ауыл бізге қарсы
жолықты: барлығы бес-алты үй екен, адамдарының өздері де, киім-
кешектері де, көлік-саймандары да өте жүдеу...
Оларды айдап келе жатқан жиырма шақты салттының ішінде, сол елдегі
маған таныс атқамінерлер: Жұсыптың Мұқышы, Сəмтіктің Мұқаны,
Азнаштың Бердені бар екен. Оларға менің айтқан сөзім қысқа болды:

— Бұ кісілер мекеніне қайтады, қарсылық сөз болуға тиіс емес, оның
арты жаманға соғады. Абылайды мен өзім көндірем.
— Шырағым,— деді жорға тілді Берден,— бұл жұмысқа жетекші кісі
Абылай екенін естіген көрінесің. Керей - Уақтың аруағы сияқты кісі болған
соң сөзінен шыға алмадық. Сенің сөзіңді де тыңдайық, бірақ, бұларды сен
қайтарып апарма. Əуелі, Абылайды көндір де содан кейін қайтар.
— Былшылды қою керек,— дедім мен қатты кейіп,— не оттап тұрсың
өзің сақалды басыңмен. Абылай бай болса, мына тұрған бес - алтауын,
соның құйыршығысың.— Кəне,— дедім мен еріксіз көшіріліп келе
жатқандарға қарап,— бұрыңдар, көліктеріңді кейін қарай! Қарсы болған
Абылайды кəріп алайын.
Олар көліктерін бұра бастады.
— Кəне, қайсысың атыңды бересің? — дедім мен салт аттыларға,—
Абылайға тезірек жетейін.
— Менікін ал,— деп Алпысбайдың Əбені деген кісі атынан түсе берді.
Жараулау жирен қасқа атқа. ырғып мініп, мен кете бардым.
Абылай аулы қыстауына жақын жердегі жайлауда екен. Күтпеген жерде
кеп қалған менімен амандасқаннан кейін, Абылайды оңаша алып шықтым
да:
— Хажы,— дедім оған,— мен сізге қысқа жəне тұжырымды бір сөз
айтайын деп келдім. 1919 жылдың көктемінің аласапыраны көзінде сізге
жолығып, маған көрсеткен жақсылығыңыз есімде. Соның қарызын өтейін
деп келдім.
— Соншама, немене еді салмақтандырып тұрғаның?
— Сіз Совет өкіметінің кімнің өкіметі екенін білесіз. Мен сол өкіметтің
өкілімін. Сіз бір зор қылмыс істепсіз, ол үшін сізді абақтыға жаптыру керек
еді, оны істегім келмей тұр.
— Немене істеппін мен?!
— «Жер кедейдікі» деген Совет өкіметінің декретін білесіз ғой?
— Білем. Онымен не айтпақсың?
— Айтайын дегенім,— əрі туысың, əрі қоңсың, əрі жалшыларың,— анау
Атығай балаларын ата мекенінен зорлықпен көшіріпсіз...
— Ия, көшірдім. Бірақ неге екенін білдің бе?
— Неге екенінің маған керегі жоқ. Ата-бабасынан қоныстап келген

мекенінен көшіруге хақыңыз жоқ...
— Егер, ұрлап шыдатпаса ше?..
— Оны тексеретін өкімет бар.
— Соны сенен сұрадым ба?—деп келе жатқан Абылайға.
— Хажеке,— дедім мен,— өлеріңізді білмейтін қараңғы кісі емессіз.
Мына қылығыңызбен басыңызды жойғалы тұрсыз. Қайтыңыз райдан. Анау
зорлықпен 
көшірілген 
кедей 
қоңсыларыңызды 
мекеніне 
қайта
қондырыңыз!..
Қабағы салбырап кеткен Абылай, жерге сүзіле қарап аз тұрды да:
— Қайдан кеп қалдың, сен?— деді басын көтеріп,— Совет өкіметіне
шағым айтып, бізді қырғызғанша, мен оларды «Ақтабан шұбырынды, алқа
көл сұламаның» жұтына ұшыраған адамдардай қаңғыртып, аштан өлтіретін
едім. Əлі де кіріспесең қайтеді осыған!..
— Жоқ, кірісем, Хажеке, өйткені, мен өкіметтің өкілімін!
Ол тағы да аз түнеріп тұрды да, «бір жөні болар, үйге кір» деді маған.
— Жоқ, хажеке, кірмеймін. Əуелі кедейлердің көліктерін мекендеріне
ағыттырып ап, сіздің үйдің асын содан кейін ішем.
— Қап, тар жерден қыстың - ау! — деді Абылай, манағы ширақ даусын
солғындатып,— амал жоқ, айтқаның, болсын!
«Совет өкіметінің күші - ай! — деп сүйсіндім мен ішімнен,— мына
Абылай сияқты жыртқыштарды кедейлердің аяғына жығып беріп тұрған!..
Жаса, советтік күш!..»

жүктеу/скачать 5,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: