Орфографиясы
жүктеу/скачать 0,69 Mb. Pdf көрінісі
|
| дар ағаш – дар, читальный зал – читалка, брюки из вареного материала –
варенка т.б. Сөздің атауыштық қызметіне жету мақсатында пайда болған БС-дің бұл типінің жасалуы мына сатылардан тұрады: сөйлем – сөз тіркесі – (тұрақты тіркес – атаулық немесе лексикаланған немесе шектеулі тіркес) –күрделі сөз – біріккен сөз – кіріккен сөз – сөз – сөйлем. Бұндай жолмен біріккен атаулар – көбінде денотативтер, яғни қоршаған ортада реалийі бар, референтті атаулар. Тіпті әдебиеттерде денотативтердің сөздікте түсіндірілуінің өзіне қарсы пікірлер бой көрсетіп жатады: деректі атаулар сөздікте бірқатар дефиницияларынан айырылады, ол белгілер суретпен ауыстырылуы керек дейді, бұл пікірді жақтаушылар (117. 98). Сонымен бірге, бұл қатар сөздің тура және нақты мағынасымен байланысты екен. Ал тура мағына дегеніміз – атауының экстралингвистикалық мәнділікпен тікелей байланысты. Ал ол байланыстың қандай екені адамның таным әрекеттері мен мүмкіндіктеріне негізделеді. Сондықтан көбінесе тұрмыс, табиғат, қоғам семантикалық аймағындағы кұрама сөздердің жазылуы уәжділікке құрылады. “Явления аналогии занимают большое место в номинативной деятельности человека” (118. 87). Бұл тұрғыда сөзжасамда сөздердің бірігу тәсілі мазмұнына формасы сай толыққанды тәсіл болмақ. Тіліміздегі жаңа қолданыстар мен атаулардың дені аталған. Негізінен, бинарлы атау сипаттаушы элементін қосарлап атауды керек қылғандықтан пайда болады (115. 85). Мұндағы сипаттаушы элемент оның дифференциалды семасы екені белгілі. Мысалы, қолғап БС-і қолды суықтан, желден тағы басқа сыртқы әсерлерден қорғайтын “қап”, “чехол” деген мағынаны береді, яғни қаптың басқаны емес, тек қолды қорғайтын семасы өзін тілде таңбалауды талап етеді. Ал екінші компоненттің қап архисемасында емес, кейінгі мағынасында (чехол) көрініс беруі, яғни Д 2 қатынаста тұруы атаудың бірігуіне әкеледі. Сонда БС-дің бұл қатары қашан да мазмұн межесін лексеманың бойына сыйдырып тұрады. Сөйтіп, бұл топтағы БС-дер кейде дифференциалды семаның, кейде сол семамен сол мағыналық өрістегі жалпы атаудың тіркесімі негізінде жасалады. Мұнда сөздердің ішкі, сыртқы валенттілігі маңызды роль атқарады. Ал сөздердің тіркесімділігі денотативтік жиілікке ұласса, екі сыңарлы атаудың номинативтік бірлік болуы аяқталады. Ал осы кезеңдерді басынан кешірген кәрі жілік, мойын омыртқа сияқты атаулар неге бірге жазылу тұрпатына ие емес? Біздіңше, бұлар – Д 2 Д 1 немесе Д 1 Д 2 қатынасына жетпеген сөздер, яғни екі сыңар да экстралингвистикалық мәнділіктің өзін көрсетеді, екі сыңар да тура, нақта мағынасында тұр. Оған “жаймалау” тәсілін қолдану арқылы көз жеткізуге болады. Мысалы: ортан жілік – “жамбас пен асықты жілікті ұштастыратын аралық жілік” (Д 1 Д 1 ); жер ошақ – “ қазан асу үшін жерден кеулей қазылып жасалған ошақ” (Д 1 ,Д 1 ,); бөлке нан –“белгілі қалыпқа салып пісірілетін нан” (Д 1 ,Д 1 ). Байқап отырғанымыздай, күрделі атау соңғы сыңары жайылма ұғымның құрамында қайталанады. Ал универб атауларды сөз тіркесіне трансформациялағанда соңғы сыңар ұғымды түсіндіруде басқа кең мағыналы сөздермен алмастырылады: жертезек – “батпақты жерлерде болатын отыңдық зат, торф”; жертөле – “уақытша мекендеу үшін жерден қазылып, төбесі жабылған баспана немесе ұрыс даласыңдағы әскерлердің уақытша баспанасы”; жүкаяқ – “жүк астына қоятын төрт аяқты ағаштан жасалған бұйым”; таскөмір – “жерден кеулей қазылып алынатын отын”; ораманан – “ет, картоп, пияз, сәбіз салып, орап, буға пісіретін тағам”. Мұндағы таскөмір сөзінің бөлек таңбаланьш жүруі – композит мағынасын көмір сыңары да бере алу себебінен. Сонымен, біз Д 1 ,Д 2 ,, Д 2 Д 1 , типтерінің дені денотативтер екенін және олардың мағынасы композиттен “көрініп тұратынын” байқадық. Эндоцентрлі БС-дің 3-тобы егеуқұйрық, жарғанат, қараөкпе (ауру), жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|