Ош мамлекеттик университетинин жарчысы

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 76 - 
 
бүткүл  Түркстандык  окуя  катары  кабыл  алышып,  1907-жылы  16-февралда  «Туркестанские 
ведомости»  гезитинин  №  2834  санына  «Царица  Алая»  деген  ат  менен  көлөмдүү  некролог 
жарыялашкан. 
Курманжан  датканын  артында  көп  сандаган  уулдары,  кыздары,  неберелери  жана 
чөбөрөлөрү  калган.  Анын  183  урпагынан  1907-жылы  2  уулу,  2  кызы,  31  небереси,  57  чебереси 
урматтуу  Датка  Энесин  акыркы  сапарга  узатышкан.  Курманжан  датканын  урпактары  учурда 
Алайда,  Кара-Суу,  Өзгөн  райондорунда,  Ошто,  Бишкекте  турушат.  Совет  мезгилинин  алгачкы 
жылдарында  неберелери  Кадырбек  менен  Жамшитбек  алгачкы  кызыл  армиянын  көрүнүктүү  кол 
башчылары  болуп,  совет  бийлигин  чыңдоого  активдүү  катышкан.  Кадырбек  Камчыбеков 
кыргыздардан  биринчи  болуп  Кызыл  Жылдыз  ордени  менен  сыйланган.  Ошол  эле  учурда 
Курманжандын  бир  нече  неберелери  НКВДнын  түрмөсүндө  курман  болушкан.  Бирок  алар  1953-
жылы реабилитацияланган.  
Курманжандын  чебереси  Муса  Мырзаяпаясович  Адышев  Кыргызстандын  ири  геолог-
окумуштуусу  катары  белгилүү.  1978-жылы  ал  Кыргыз  Республикасынын  Улуттук  Илимдер 
академиясынын  Президенти  болуп  шайланган.  Учурда  академиянын  геология  институту,  Ош 
технологиялык университети анын ысмын алып жүрөт. 
Акыркы  пикир  катары  макалабыздын  аягында  Курманжан  датканын  инсандык 
төмөнкү жети касиетин белгилөө зарыл деп ойлойбуз. 
 
тагдыр  кошкон  өмүрлүк  жары  Алымбектин  жан  шериги  жана  насаатчысы.  Кыргыз 
мамлекеттүүлүгүн, азаттык менен эл биримдигин туу туткан пикирлеши;  
 
уул-кыздарынын мээрман энеси жана кеменгер тарбиячысы;  
 
тарыхтын  тагдыр  чечкен  бурулуштарында  “караңгыда  жол  тапкан”  даанышман;  элинин 
келечегин  көрө  билген  көсөм,  “тар  жол  тайгак  кечүүдөн”  аман-эсен  алып  чыккан  улуу 
тарыхый инсан; 
 
жакшы менен жаманды иргеп, “кара кылды как жарган” адилет;  
 
татаал маселелерди чече алган коомдук жана мамлекеттик ишмер;  
 
азаттыктын тайманбас күрөшкери жана кол башчысы;  
 
эл аралык саясаттан жетик кабары бар дипломат. 
 
Кыргыз  элинин  уникалдуу  жана  феноменалдуу  кызы,  улуу  тарыхый  инсан  Курманжан 
датканын  өрнөктүү  өмүрү,  коомдук,  саясий  жана  мамлекеттик  ишмердиги  кыргыз  тарыхынын 
татаал  жана  драмалуу  эпохасына  туура  келген.  Курманжандын  болочокту  таасын  баамдаган 
көсөмдүгү, азаттыкты туу туткан мекенчилдиги, кеменгерлиги, гумандуулугу жана адилеттиги, эл 
биримдигин  жана  тынчтыгын  камсыз  кылган  акылмандыгы,  эл  достугун  жогору  койгон 
интернационалдуулугу, улуу даанышмандыгы кыргыз жаштарына, кыргыз саясий элитасына жана 
жалпы  кыргыз  элине  көөнөрбөс  улуу  мурас  катары  кала  берерине  ишенүү  азыркы  муундардын 
тарых алдындагы парзы деп таануу абзел.  
 
 
 
 
       
УДК:81.0 К 58                                                                                                                                   
Кожоева Г., Ош МУ 
 Текст жана андагы кайталоолордун кызматы 
Бул макалада текст жън\ндъ т\ш\н\к берилип, андагы кайталоолордун кызматы 
мисалдардын негизинде тастыкталып кърсът\лът. 
В этой статье дается понятие о тексте, где на примерах доказываются функции 
повторения. 
In this article is given the nofion of text where is proved the funcfion of repetition. 
 
Тексттин теориясы акыркы 50-60 жылдын ичинде гана пайда болуп, азыркы к\ндъ тексттин 
лингвистикасы  аттуу  тармак  толук  т\птъл\п  ън\г\п  бара  жатат.  Анын  башатында  орус 
лингвисттери  (Л.А.Булаховский,  Н.С.Поспелов,  С.Г.Ильенко,  Н.Д.Зарубина,  Л.М.Лосева, 
Г.Я.Солганик,  Т.М.Николаева,  И.Р.Гальперин,  Т.М.Дридзе,  Л.П.Доблаев,  О.А.Нечаева  ж.б.), 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 77 - 
 
алыскы чет ълкъл\к тилчилер (М.Хэллидей, Э.Бенверист, К.Газуненблаз, Ц.Тодоров, Р.Харвег, Т. 
ван  Дейк,  А.Греймас,  Н.Э.Энквист  ж.б.)  турат,  бул  тармакка  кыргыз  изилдъъч\лър\ 
(С.Ъм\ралиева,  Б.Ш.Усубалиев,  С.Ж.Мусаев,  Ж.А.Чыманов,  Т.С.Маразыков,  В.Б.Суркеева  ж.б.) 
да олуттуу салым кошо алган.        
Б\г\нк\  к\ндъ  бул  тармак  ъз\нъ  тиешел\\  теориялык  базасы,  категориялык  аппараты  бар, 
ъз\нчъ метод-ыкмаларга негизделген к\чт\\ агым катары т\птъл\п калды. Мунун обьекти катары 
ар  кыл  кълъмдъг\,  т\рк\н  жанрдагы  тексттер  каралат.  Бардык  тексттерди  бириктирип  турган 
жалпы касиеттер бар. Буларга тъмънк\лърд\ кошууга болот:  
1)  теманын  аныктыгы  жана  чект\\л\г\;  мазмундун  бир  темага  баш  ийиши;  тема-реманын 
биримдиги; 
2) ой элементтеринин ырааттуулугу жана композициялуулугу; кичи темалардын ирет менен 
камтылышы; 
3) мазмундун б\т\нд\г\; 
4) 
тексттин  композициялык  элементтерге  бъл\нъ  алышы  жана  компоненттердин  ъз  ара 
байланыштуулугу; 
5) текстти чечмелъъгъ жана баалоого м\мк\нч\л\кт\н бардыгы; 
6) интегративд\\л\г\, бъл\ктърд\н ъз ара байланыштагы биримдиги; 
7) мазмундук убакытта ът\ш\ жана ушуга карата берилиши (темпоралдуулук); 
8) чект\\ мейкиндиктин камтылышы жана чагылдырылышы (локалдуулук); 
9)  предикативд\\л\к,  маалымат  предметинин  субьекттин  (автордун)  къз  карашы  аркылуу 
аныкталышы; 
10)  персоналдуулук;  ар  кандай  текстте  жазуучунун,  с\йлъъч\н\н,  пикир  билгиз\\ч\н\н 
ачык же кыйыр болушу; 
11)  модалдуулук;  автордун  информацияга  болгон  мамилесинин  обьективд\\л\к-
субьективд\\л\г\  (реалдуу-реалдуу  эмес,  чындык-жоромол,  оё  баалоо-терс  баалоо,  каалоо-
каалабоо ж.б.) ж.б.у.с. касиеттер текстти ар тараптан сыпаттого негиз боло алат.  
Текстти  кептин  алкагында  кароо  зарылдыгын  айтып  келип  С.Ж.Мусаев  учурдагы  зарыл 
милдеттерди  тъмъндъг\дъй  белгилейт:  «Тексттик  лингвистиканын  азыркы  тапта  ън\г\ш\ 
тексттин семантика-информативдик жана структура-синтаксистик проблемалары менен эле катар, 
аны  коммуникативдик-функционалдык  аспектиден  кароонун,  текстти  кептик  б\т\н  бир  айтым 
катары  таануунун  зарылдыгын  шарттап  турат,  б.а  текст  коммуникативдик-функционалдык 
б\т\нд\к  катары  кептин  бирдиги  болуп  саналат  жана  ушул  багытта  анализге  алынуусу,  биздин 
къз  карашта  приоритеттик  багыт  катары  сунушталат»  [1].  Текстти  кептин  чегинде  кароо  менен 
аны  уюштуруудагы  кайталоонун  ролун  ушул  къз  караштын  чегинде  кароого  аракет  кылабыз. 
Текст  жън\ндъ  съз  кылганда  анын  жогоруда  аталган  касиеттерин  къё\лдъ  тутуу  менен 
материалдарды талдоого аракеттенебиз. 
Бул  макалада  бир  эки  гана  мисалдын  негизинде  поэтикалык  тексттин  тутумуна  кайталоо 
кантип экспрессивд\\л\кт\ киргизиши жън\ндъ съз болот.  
Акын  Токтогулдун  эки  строфага  жайгашкан  търт  илтик  ырындагы  кайталоолорго  талдоо 
ж\рг\з\п къръл\. Бул ыр тъмъндъг\дъй турпатта: 
  Алты сай бараё октолот, 
  Алты дубан топ болот. 
  Алты дубан топ болсо, 
  Асылыё Токоё жоктолот. 
 
  Жети сай бараё октолот, 
  Жети дубан топ болот. 
  Жети дубан топ болсо, 
  Жетигиё Токоё жоктолот (Токтогул: Чыгармаларынын эки томдук жыйнагы. Том I.- Ф.: 
Адабият, 1989. 69 б.). 
Бул  поэтикалык  текстте  строфа  ичиндеги  жана  строфа  аралык  кайталоолорду  жиктъъгъ 
болот.  
Мында  тыбыштык  кайталоолорго  1)  саптардын  бир  тыбыш  менен  башталышы  (биринчи 
строфадагы  саптар  а  тыбышы  менен,  экинчи  строфадагы  ж  тыбышы  менен);  2)  ар  бир 
строфадагы  биринчи,  экинчи,  търт\нч\  саптар  олот  тыбыштык  айкаш  менен  б\т\м\  кирерин 
айтууга болот. 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 78 - 
 
Лексикалык  кайталоо  да  къзгъ  даана  урунат:  ырда  алты  -  алты  -  алты,  жети  -  жети  - 
жети,  сай  -  сай,  бараё  -  бараё,  дубан  -  дубан  -  дубан  -  дубан,  топ  -  топ  -  топ  -  топ,  Токоё  - 
Токоё,  октол  -  октол,  бол  -  бол  -  бол  -  бол  -  бол,  жоктол  -  жоктол  т\р\ндъг\  лексикалык 
(създ\ктърдъ бериле турган) кайталоолор бар. Булардын ар бири морфологиялык т\з\л\шкъ жана 
касиеттерге  ээ  болгондуктан  буларды  лексика-морфологиялык  кайталоо  катары  белгилъъгъ  деле 
м\мк\н.  
Нагыз  морфологиялык  м\нъздъг\  кайталоолор  биринчи,  экинчи  жана  \ч\нч\  саптардын 
акырын  т\згън  этиштин  3-жак  м\чъс\  -т,  търт  жолу  колдонулган  таандык  уланды  -ыё,  -иё,  -ё 
(асылыё, жетигиё, Токоё) м\чълър\ аркылуу берилген. Бул жерде -ыё менен -ё (асылыё Токоё), -
иё  менен  -ё  (жетигиё  Токоё)  строфа  ичиндеги  кайталоону  т\зсъ,  -ыё  менен  -иё  (асылыё, 
жетигиё), -ё менен -ё (Токоё, Токоё) строфа аралык кайталоого кошулат. 
Синтаксистик  кайталоолорду  бараё  октолот,  дубан  топ  болот,  Токоё  жоктолот 
предикаттык  съз  айкаштары  строфа  арасында,  алты  дубан,  жети  дубан  атрибуттук  съз 
айкаштары строфа ичинде экиден келтирилип т\з\п турат.  
Эки  строфанын  лексикалык-семантикалык  айырмасы  сап  башындагы  гана  създърдъ 
жайгашкан. Алардын калган бъл\ктър\ бипбирдей: 
  … сай бараё октолот, 
  … дубан топ болот. 
  … дубан топ болсо, 
  … Токоё жоктолот. 
Эки  строфа  нагыз  семантикалык  жактан  эч  эле  айырмаланбайт.  Алар  параллелд\\ 
т\з\л\штъ.  Сап  башындагы  създър  текстти  къркъмдъъ  \ч\н  колдонулган.  Алты,  жети 
създър\ндъ сан атоочтук маани жок. Булар реалдуу цифраны туюнтпайт. Мында алты (3 жолу) - 
асылыё,  жети  (3  жолу)  -  жетигиё  жуптугунун  сап  баштоодогу  \ндъшт\г\  да  мааниге  ээ.  Сан 
атооч  създър  автордук  бааны  же,  тагыраак  айтканда,  ъз\н-ъз\  сыпаттоону  коштоп, 
уккулуктуулугун кътър\\ \ч\н тандалып алынгандыгын байкоого болот.  
Търт  саптагы  къп  чекиттердин  ордуна  алты  -  алты  -  алты  -  асылыё  създър\н  койсок 
биринчи  строфа,  жети  -  жети  -  жети  -  жетигиё  създър\н  койсок  экинчи  строфа  тикеленет. 
Мында асылыё жана жетигиё създър\ контексттик синонимдерди пайда кылды. Бул мисалда сан 
атоочтор \ч мертебеден сап башында колдонулуп, тексттин добуштуулугун кърктъп турат.  
Демек, кайталоо кубулушу текстте стилистикалык жактан  ъзгъчъ кызмат аткара алат. 
Колдонулган адабияттар: 
1.  Азыркы кыргыз адабий тили. - Б., 2009. 
2.  Маразыков Т.С. Текст таануу жана анын айрым маселелери. – Б.: Бийиктик, 2005.  
3.  Мусаев С.Ж.  Текст: прагматика, структура. – Бишкек, 2000.   
4.  Мусаев С.Ж. Текстти система-структуралык анализге алуунун  илимий-методологиялык        
      негизи ⁄⁄ Тил, адабият жана  искусство  маселелери. –Б. 2009. -№ 3(8). 
 
 
УДК:81.0 К 58                                                                                                    
 Кожоева Г., Ош МУ 
Табигый жана тилдик эмес кайталоолор  
Бул макалада табигый жана тилдик эмес кайталоолор жън\ндъ съз болот. 
В этой статье рассматриваются естественные и не языковые повторения. 
In this article the natural and non languge revsion is investigated. 
 
Табияттын  кубулуштарына  да  кайталоо  м\нъзд\\.  К\н  менен  т\нд\н,  жыл  мезгилдери 
болгон  жаз,  жай,  к\з,  кыштын  кайталанышы  карапайым  аё-сезимде  чексиз  кайталануулардын 
\лг\лър\  катары  кабыл  алынат.  Бирок  убакыттын  ълчъм\  менен  алганда  бул  кубулуштар 
кайталанбайт, ар бири убакыт тизиминде орун алып, ъз орду менен ът\п турат. Убакыт чексиз бир 
багыттуу,  ал  чегинбейт,  кайталанбайт,  ошондуктан  аны  т\з\\ч\  элементтер  (доор,  кылым,  жыл, 
жыл  мезгилдери,  к\н-т\ндър,  сааттар…)  да  ът\п  турат,  бирин  экинчиси  кайталабайт.  Ошондон 
уламбы  Гераклит  айткан  экен:  «Бир  сууну  эки  жолу  кечпейсиё»,  -  деп.  Кийинки  жолу  сууга 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 79 - 
 
кирсеё, башка убакытта, башка сууга, башка орунда (жер да ъз ордунан жылып кетти да), башка 
сапатта (аз да болсо карыдыё да) киресиё.  
Бирок    философияга,  астрономияга  ж.б.  илимдерге  таянбаган  демейдеги  ойлоо  мындай 
кубулуштардан  кайталоолорду  гана  къръ  алат.  Бир  жылдын  търттън  бир  бъл\г\  кыш 
болгондуктан  ар  жылы  бул  мезгил  бирден  келип  турат.  Ушундай  эле  сапатка  жаз  мезгили  да ээ. 
Жыл ичинде кайталанчу кубулуштарга гороскоптук календарды да кошууга болот. Ал эмес он эки 
м\чълд\н оошуп келип турушу да мезгил циклдеринин кайталанып турушу катары кабыл алынат. 
Жыл  ичиндеги  он  эки  айдын,  ар  бир  айдын  ичиндеги  търт  аптанын,  ар  бир  аптанын 
ичиндеги  к\ндърд\н  (жекшемби,  шаршемби  ж.б.)  кайталанып  турушу  убакытты  чектъън\н, 
бъл\шт\р\\н\н,  практикалык  максатка  ылайык  ълчъън\н,  табияттын  кубулуштарына  карап 
мерчемдъън\н  ишке  ашышы  катары  бааланат.  Саат  жебелеринин  убакытты  ълчъъ  менен  к\н-
т\нд\  24  саатка,  саатты  минутага,  минутаны  секундага  чектеп  бериши  да  кайталануунун 
кърсътк\ч\  катары  сезилет.  Кадимки  ойтуюмда  секунда,  минута,  саат,  к\н,  т\н,  к\н-т\н, 
жекшемби, январь, кыш \зг\лт\кс\з эле оошуп, кайталанып келе бергендей байкалат. 
Китептердин кайрадан окулушу, басылышы, сабактардын жылдан-жылга, класстан класска 
кайталанып  ът\ш\,  фильмдердин  кайра-кайра  кърсът\л\ш\,  ырлардын  кайталанып  эле  аткарыла 
бериши, жомок, макал-лакап ж.б. фольклордук чыгармалардын кайталанышы, келгин куштардын 
белгил\\  учурларда  келип-кетип  турушу  ж.б.  къптъгън  кубулуштар  кайталануу  процесси  ътъ 
таркалган кубулуш экендигинен кабар берет.  
Жашообузда символ, сигнал, шифр, код, номер сыяктуу белгилер кенен учурайт. Аларга да 
кайталануу  м\нъзд\\.  Жол  белгилери,  математикалык  символдор  бардык  жерде  кайталанып, 
маалымат  билгиз\\н\н  к\чт\\  каражаттары  катары  кызмат  кылууда.  Бир  цифраны  мисал  \ч\н 
алалы: 222. Бул цифрада формалдык кайталоо бар: бир эле цифра \ч жолу жазылып турат. Ошол 
эле  учурда  бул  пикирди  танууга  да  болот.  Анткени  ар  бир  цифра  ъз  ордуна  жараша  ар  т\рд\\ 
мазмунга  ээ:  акыркы  2  -  мурунку  2нин  10дон  бир  бъл\г\,  биринчи  2нин  ж\здън  бир  бъл\г\. 
Башкача  айтканда,  биринчи  2  \ч  орундуу  сандын  чегинде  экинчи  2ден  он  эсе  чоё  кълъмд\, 
\ч\нч\  2ден  ж\з  эсе  чоё  кълъмд\  туюнта  алат.  Демек,  бул  \ч  2нин  мазмуну  бирдей  эмес. 
Мазмуну боюнча бул жерде кайталоо жок. Схема т\р\ндъ алсак, анда бу катышты тъмъндъг\дъй 
кърсът\\гъ болот: 
                                    
 
 
 Жогоруда келтирилген  
 
 
кайталоолор тилдик эмес болгону менен тилдик каражаттар аркылуу туюнтулат. Доор съз\ 
ътм\шт\  экиге  бълът  (биздин  эрага  чейинки  доор  -  биздин  эрадагы  доор),  Орто  кылымдар 
туруктуу терминдик съз айкашы катары миё жылдын аталышы катары жашайт (V-XV кылымдар), 
кылым  съз\  ж\з  жылдын  жалпы  аты  катары  кызмат  кылат.  Доор,  орто  кылымдар  т\ш\н\ктър\ 
чагылдырган  убакыттын  ичиндеги  кылымдар,  кылым  ичиндеги  м\чълдър,  жылдар  кайталанат. 
Себеби  бир  кылым'да  ж\з  жыл,  орто  кылымдар'дын  ичинде  он  кылым,  биздин  эра'да  жыйырма 
бир  кылым  бар.  Бирок  убакыттын  бул  т\з\\ч\лър\  конкретт\\  логикалык-тилдик  атоолорго  ээ 
болгондуктан «кайталоо» т\ш\н\г\ буларга экинчи жагынан туура келбейт. Жылдан кийин жыл, 
кылымдан кийин кылым келет. Бул - кайталоо. Бирок ар бир жылдын, кылымдын тартиби, ирети, 
аты  бар.  Мисалы:  бир  миё  тогуз  ж\з  кырк  биринчи  жыл.  Бул  съз  атаган  жыл  жана  кылым 
кайталангыс.  Экинчи  мындай  жыл  болбойт.  Демек  бул  жерде  кайталоо  жок.  Ошол  эле  учурда 
биринчи  жылдан  эки  миё  онунчу  жылга  чейинки  ар  бир  жыл  -  жыл.  Ошентип,  кайталоо-
кайталабоо,  кайталануу-кайталанбоо  кубулушу  бир  дихотомияны  т\зъър\н,  эки  тараптуу 
экендигин айтууга болот.  
Бир  эле  пикир  эки  анжы  боло  алат.  Ар  бир  кубулуш  бирин  экинчиси  танган  сапаттардан 
уюшат экен. Бул жерде И.Кант негиздеген дихотомияларга кайрылууга туура келет: 1. Мейкиндик 
чект\\  жана  мейкиндик  чект\\  эмес.  2.  Убакыттын  башталышы,  б\т\ш\  жок,  убакыттын 
башталышы, б\т\ш\ бар. 3. Ар кандай кубулуштун себеби бар, себеби жок ж.б. [1]. Мындай ъз\н 
ъз\ тануучу ой Чыгыш ойчулдарында деле жолугат. Д.Т.Судзукиде: «Уголь черный - это довольно 
ясно;  но  Дзэн  протестует  Уголь  не  черный.  И  это тоже  довольно  ясно, и  даже  яснее,  чем  первое 
утверждение»  [2]  деген  антиномия  келтирилет.  Демек,  към\р  кара  -  към\р  кара  эмес.  Мында 
 
2        2                   
2 
2 
 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 80 - 
 
субьект - «чала к\й\п ъчкън чок» же «отун максатында колдонулчу жер алдынан казылып алынчу 
минерал  (табигый  зат)».  Бул  с\йлъмдърдъ  ушул  субьекттин  т\с\  белгиленет.  Кара  съз\  -  към\р 
съз\н\н кън\м\ш аныктагычы, атрибуту. Карапайым аё-сезим бул заттын ушул т\с\н гана кърът. 
Ал  эми  минерал  боюнча  адистер  анын  къп  т\ст\\л\г\н,  ъё\  кубулуп  турарлыгын,  андан  ар  кыл 
боекторду алуу м\мк\нч\л\г\н белгилешет.  
Ошентип,  бир  эле  учурда  предмет  эки  карама-каршы  сапатка,  бирин  экинчиси  тана  турган 
касиетке  ээ  болуусун  айтууга  болот.  Мында  эки  карама-каршы  сапатты  атоо  бир  эле  атрибутту 
кайталоо  жолу  менен  аткарыларын  къръб\з.  Кара -  кара  эмес,  чексиз  -  чект\\  ж.б.  контрасттык 
маанилерди бир эле уёгунун же създ\н кайталоосу менен берилиши табияттын кубулуштарынын 
эки  анжылуу  экендигин,  бир  сапаттын  экинчи  сапатты  толуктарын,  карама-каршы  эки  сапаттын 
биримдигин  туюнта  алат.  Мындай  ъз\н-ъз\  тануучу  кайталоолор  элдик  ой  туюмга  да  м\нъзд\\. 
Караёыз:  Сулуу  сулуу  эмес,  с\йгън  сулуу.  Бул  адамдын  келбети  экинчи  адамдын  сезими  менен 
башкача  кабыл  алынат.  Мында  да  кайталоонун  мааниси  чоё.  Табигый  кайталоолорду  тилден 
таптакыр  ажыратып  деле  коюуга  болбойт,  алар  тигил  же  бул  даражада  тилдик  каражаттар 
аркылуу  берилет.  Ал  эмес  философиянын  категорияларынын  аталыштарында  деле  тилдик 
каражаттардын  татаал  съз  (карама-каршылыктардын  биримдиги  жана  к\ръш\  закону),  съз 
айкашы  (тануунун  тануу  закону)  т\р\ндъ,  ар  кандай  илимий  тармактардын  тутумунда 
кайталоолорсуз ой ж\г\ртъ албастыкты байкоого болот.  
Бу  фактылар  табиятта,  коомдук  турмушта,  ой  ж\г\рт\\дъ,  д\йнън\  ъздъшт\р\\дъ,  билим 
берип-алууда,  текст  т\з\\дъ,  с\йлъш\\дъ  ж.б.  кырдаалдарда  кайталоолор  болорун,  буларсыз 
д\йнъ,  коом,  ойлоо  жашабастыгын  кескин  эле  айтууга  м\мк\н.  Бирок  мындай  кайталоолор 
стилистикалык  каражат  боло  албайт.  Алар  д\йнъ  таануунун  табияты,  с\ръттъън\н,  коомду 
ъздъшт\р\\н\н пикир билгизип-т\ш\н\\н\н «тизмегин» т\з\\ч\ коммуникативдик-когнитивдик 
курал катары кызмат кылат.  
Айрым  окумуштуулар  тилдик  кайталоону  кенен  т\ш\нът.  Мисалы,  Т.С.Маразыков 
кайталоо  менен  катар  кайталама  атоосун  кийир\\  менен  текстте  референттердин  кайталоосун 
тилдик  кубулуш  катары  карап,  бир  обьектти  эне,  чоё  эне,  кемпир,  апа,  ал,  ъз\  създър\  аркылуу, 
экинчи  обьектти  небере,  кулунум  ж.б.  създър  аркылуу  аталышын  кайталоонун  чегинде  карайт. 
Мындай  кайталамалардын  бир  нече  т\р\  ажыратылат:  1)  таза  лексемалык  кайталама;  2) 
синонимдик  кайталама;  3)  ат  атоочтук  кайталама;  4)  антонимдик  кайталама;  5)  лексемалык 
анафора;  6)  вариантташкан  лексемалык  кайталама;  7)  аралаш  лексемалык  кайталама  делинип 
бъл\н\ш\,  бул  бъл\шт\\р\\н\н  конкретт\\  мисалдар  менен  негизделиши  -  къё\л  бълърл\к 
сунуш.  Мындай  кайталамалардын  текст  интеграциялоочу  касиеттери,  алардын  «бир  жактуу, 
тажатма  кайталоолордон  кутулуу  максатында,  тексттин  ары  ийкемд\\,  ары  уккулуктуу,  ары 
байланыштуу болуш \ч\н» колдонулушу булардын текстти уюштуруучу зарыл каражат экендиги 
автордук концепциянын чегинде ынанаарлык далилденген [3]. 
Мындан  тышкары  да  референтти  гана  атаган,  экспрессияны,    эмоцияны,  субьективд\\ 
сезимди билгизбеген, тилдик каражаттарга кыйыр тиешеси бар кайталоолор къп жолугат.   
Колдонулган адабияттар: 
1.  Кант И. Критика чистого разума. - Минск, 1998. 437-495-бб. 
2. 
Степанов Ю.С.  Стиль ⁄⁄ Лингвистический энциклопедический  словарь. М., 1990. 24-25-бб. 
3. 
Маразыков Т.С. Текст таануу жана анын айрым маселелери. – Б.:Бийиктик, 2005. 40-53-бб. 
 
 
                                                                                           
Момуналиев К. С.  ( БГУ) 
Араб стилистикасындагы жаңыча изилдөө этабынын башталышы 
В  статье  на  основе  анализа  арабской  литературной  критики,  философии,  религии  и 
теории литературы исследуются вопросы возникновения, формирования арабской стилистики. 
In this article, on the base of analysis of arabic literature critics, philosophy, reliqous and theory 
of literature are inrestigated the guestions of formation of arabic stylistics. 
 
Сибавайхтын  “Алькитабынан”  тарта  Альмубарриддин  “Алькаамил  фил-лугати  вал-адаби” 
деген  эмгегине  чейин  жарык  көргөн  эмгектердин  баары  бирин-бири  толуктап  отуруп  араб 

ОшМУ жарчысы №1 
 
2012 
 
- 81 - 
 
стилистикасынын  жаңы  бир  жогорку  баскычка  көтөрүлүшүнө  өбөлгө  түзөт.  Натыйжада, 
Альмубариддин  шакирти  Аббассийлер  доорунун  халифаларынын  бири,  акын  жана  илимпоз 
Абдулла  бин  Муьтаздын  “Альбадиь”  (көркөмдүк,  кооздук)  деген  стилдик  ыкма-каражаттарга 
арналган  жана  өзүнчө  изилдөө  методу  менен  айырмаланган  алгачкы  теориялык  эмгеги  жарык 
көрөт.  Автор  бул  китебинде  өзүнө  чейин  белгилүү  болгон  стилдик  ыкма  жана  каражаттарды 
башкы  белгилери  боюнча  топторго  бөлүштүрүп,  т.а.,  классификациялап,  андан  соң  ал 
каражаттардын  ар  бирине  аныктама  берип,  ага  курандан,  хадистен  жана  ырлардан  мисалдар 
келтирип, келтирген мисалдарын талдоо менен алардын сапаттарына да баа берип чыккан.  
Ал  эми  Шавкий  Дайф  өзүнүн  «Альбалаага  татаввур  ва  тарих»  (Стилистика,  өрчүү  жана 
тарых)  деген  эмгегинде  бул  этапта  жарык  көргөн  эмгектерди  төмөнкүдөй  топторго  бөлүштүрүп 
карайт: 
1)  Адабий сындагы стилдик эмгектер; 
2)  Философтордун стилдик эмгектери; 
3)  Келам аалымдарынын стилистикалык иликтөөлөрү; 
4)  Адабият теориясындагы стилистикалык изилдөөлөр. 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: