Отбасы тұрмысының қолайсыздығын қалай

99 
 
Отбасы  амандығының  және  отбасыдағы  әйелдер  мен  ерлердің  рӛлдерінің 
арасында  тәуелділік  бар  екенін  айта  кеткен  жӛн.  Бейберекет  деп  ресми 
танылған  отбасыларда,  баянды  отбасылармен  салыстырғанда,  әйелдер 
отбасының  материалдық  ауқаттылығына  (41,2%  қарсы  34%)  және    жаһанды 
шешімдерді  қабылдауға  (70,6%  қарсы  57,4%)  жиі  жауап  береді.  Ерлер,  ӛз 
кезегінде,  ҧсақ  шаруашылық  істеріне  (11,8%  қарсы  5,3%),  азық-тҥлік  сатып 
алуға  (47,1%  қарсы  22,3%),  отбасының  психологиялық  амандығына  (64,7% 
қарсы  47,9%)  жауап  беруші  ретінде  белгіленеді.  Кӛріп  отырғанымыздай, 
дәстҥрлі рӛлдерден ауытқу отбасылық амандыққа пайда әкелмейді.  
 
Мҧнымен  қоса,  бейберекет  отбасыларға  қарағанда,  баянды  отбасыларда  ерлер 
отбасының отағасы ретінде айтарлықтай жиі кӛрсетіледі (57,4% қарсы 23,5%). 
Бейберекет отбасыларда біз кері кӛріністі байқаймыз -  әйел отбасының отағасы 
ретінде жиі кӛрсетіледі (47,1% және 20,2%). 
Бейберекет отбасыларда дәстҥрлі қҧндылықтардың ауысуы, әйелдің тек 
отбасының психологиялық амандығы, балалардың тәрбиесі ҥшін ғана емес, 

100 
 
сондай-ақ, отбасының материалдық ауқаттылығына және маңызды шешімдер 
қабылдау ҥшін жауапкершілік жҥктейтіндігімен тҥсіндіріледі
49
.
 
4.3.5.
 
Жеке құндылықтардың ауысуы 
 
Отбасының  амандығына  әсер  ететін  аса  мәнді  фактор  бірыңғай 
қҧндылықтардың,  мҥдделердің,  бос  уақытты  ӛткізу  әдістерінің  бар  болуы
50
. 
Баянды  отбасыларда  балалар  ата-аналармен  ортақ  қызметке  тартылған.  Олар 
ата-аналарымен  айтарлықтай  жиі  қыдырады,  қонаққа,  мәдени  орындарға 
барады.  Мҧндай  отбасыларда  балалар  отбасының  жоспарларын  талқылауға 
белсенді  араласады,  бҧларда  отбасылық  дастарханға  жиналу  дәстҥрі 
қалыптасқан.  Сондай-ақ,  баянды  отбасыларда  тәрбиедегі  басымдық  баланың 
жан-жақты  дамуы,  оның  толыққанды  ӛзін  ӛзі  іске  асыру  және  әлеуметтік 
жетістігі  болса,  ал  бейберекет  отбасыларда  ӛмірлік  қиындықтарды  жеңуге 
дайындық болып табылатындығын атап кӛрсету қажет.   
Бейберекет  деп  белгіленген  жанҧяларда  бірінші  кезектегі  басымдықтар 
келесідей: балалар (76,5%), отбасы (58,8%)  және жҧмыс (47,1%). Бірақ баянды 
жанҧяларға  қарағанда,    оларда  материалдық  ауқаттылыққа  ҥлкен  мән  беріледі 
(41,2% қарсы 25,5%).   
 
Бейберекет  жанҧялардың  тағы  бір  айырмашылығы,  олар  ҥшін  мансаптық 
жоғарылау,  махаббат,  достар,  айналасындағыларды  қҧрметтеу,  ойын-сауық, 
демалыс  сияқты  қҧндылықтар  маңызды  болып  табылмайды.  Ӛмірлік 
қҧндылықтардың  әртҥрлі  спектрін  баянды  жанҧялар  қасиеттерінің  бірі  деп 
санауға  болады,  олар  тек  кҥн  кӛрісті  ғана  ойламай,  аса  толымды  ӛмір  сҥру 
мҥмкіндігіне ие. 
4.3.6.
 
Мәжбүрлі неке  
Ӛкінішке  орай,  тәжірибеде  некеге  дейінгі  қатынастарды  есепке  алу  сирек 
қолданылады. Алайда, зерттеулердің нәтижесі бойынша, некеге дейінгі кезеңде 
некеде тура немесе жанама кӛрініс табатын қиыншылықтар жиі туындайтыны 
байқалады.  Жасалған  талдаудың  нәтижелері  бойынша,  отбасылық  ӛмірде 
некеге  дейінгі  қатынастардың  келесідей  сипаттамалары  байқалады:  танысу 
жағдайы,  бір-бірінен  алған  алғашқы  әсер,  жағынудың  ҧзақтығы,  неке 
                                                           
49
 
«Отбасы сәтсіздігі: себептері және алдын алу», ҚР БҒМ Балалардың қҧқығын қорғау 
комитеті, «Сандж» зерттеу орталығы, 2009 ж. 
50
 
Бҧл тарауда материал «Отбасы сәтсіздігі: себептері және алдын алу» зерттеулерінің 
деректері негізінде қҧрылған, ҚР БҒМ Балалардың қҧқықтарын қорғау комитеті, «Сандж» 
зерттеу орталығы, 2008 ж. 

101 
 
ҧсынысының  бастамашысы  (ер,  әйел,  басқа  тҧлғалар),  неке  қию  жағдайы 
(себебі). 
 
Нақты мысалдардың талдауына тоқталайық.  
Сҧралған  отбасылардың  жартысы  ҥшін,  тіпті  тҧрпаттарына  (бейәлеуметтік, 
дағдарыстық, жанжалды) қарамастан, неке қию себептері махаббат пен отбасы 
қҧру  ықыласы  емес,  ал  жҥктілік,  яғни  салдары  ретінде  жҧбайлықты  мәжбҥрлі 
ҧсыну болып табылған.  
Еуропалық әлеуметтанушылар К. Аннтила және Я. Трост жағымсыз факторды 
(ажырасу  кӛзқарасынан)  тек  некеге  дейінгі  жҥктілік  емес,  ал  «мәжбҥрлі», 
«шҧғыл»  атты  некелер  болып  табылады  деп  санайды,  себебі  олардың  жалғыз 
себебі баланың ерте дҥниеге келу келешегі болып табылады.  
 
«Жанұя  құрған  себебім  –  жүкті  болып  қалу.  Мен  үйленуді  жоспарлаған 
жоқпын, жалғыз ӛзіме жаман емес болған» (отбасымен сұхбаттан) 
 
«Жанұя  құрылған  жоқ,  бұл  кездейсоқ  шағылысу  болған,  жоспарланбаған 
жүктілік. Ол маған ұнаған жоқ, тіпті мен үшін жексұрын болған»  
  
«Тұрмысқа шығуға уақыт келді деп ойладым, жүкті болдым. Жолдасым менен 
кіші,  алғаш  рет  кӛргеннен  ғашық  болдым  деп  айтқан,  бірақ  ол  маған  ұнаған 
жоқ,  балам  әкесіз  ӛспесін  деп  тұрмысқа  шығуға  келістім.  Ӛмір  ойдағыдай 
болған  жоқ,  жолдасым  оны  сүймейтінімді  түсініп,  қыдыра  бастаған,  ұрыс 
басталды. Оны сүйе алмай кеттім…»  
 
«Тұрмысқа шығуды жоспарламадым, жүкті болдым. Жігітім оған тұрмысқа 
шығуды  ӛтінді,  басқа  жол  болған  жоқ,  үйде  ата-аналарым  кӛп  ішкен,  ӛгей 
әкем  анамды  ұрады,  ағам  да  ішеді.  Осының  бәріне  ары  қарай  қарауға 
шыдамым  таусылды,  сондықтан  тұрмысқа  шығуға  келістім.  Бірақ  бақыт 
тапқан  жоқпын,  оны  сүймеймін.  Жолдасым  ішуді  бастады.  Онымен  4  жыл 
тұрып, одан кетуге шешім қабылдадым, бұл ӛмір емес…»  
 
Іс жҥзінде некеге дейінгі жағымсыз жағдайлары бар отбасылар тобының 70%-
да  неке  ҧсынысының  бастамашысы  ерлер  болған,  бҧл  олардың  болашақ 
баланың  алдындағы  жауапкершілігін  айқындайды,  бірақ  бҧл,  тарих 
кӛрсеткендей,  отбасы  қҧрудың  нағыз  ықыласы  емес.  Мҧнда  біз  мәжбҥрлі 
жҧбайылықты  байқаймыз.  Сирек  жағдайларда  неке  ӛзара  келісіммен  немесе 
ата-ана мен ағайындардың талабымен қиылады. 
 

102 
 
Алайда  мәжбҥрлі  неке  дҥниеге  келген  баланың  керексіздігін  білдірмейді: 
алынған  деректердің  талдауы  60%-ға  дерлік  отбасыларда  балалардың 
кҥтілгенін  және  жоспарланғанын  кӛрсетті,  25%  -  балалардың  пайда  болуы 
жоспарланбаған,  бірақ,  бҧған  қарамастан,  ата-аналар  мҧндай  жағдайдың 
салдарына риза болды. Бірақ ата-ананың қалған бӛлігі, ал бҧл кӛбінесе аналар 
балалардың  туу  туралы  ойламай,  оларға  ықылас  танытпаған,  барлығы  ойда 
жоқта  болды,  бҧл  ретте  биологиялық  әкелер  ӛз  жауапкершілігін  мойындаған 
жоқ.  
 
Сәйкесінше, зерттелген отбасылардағы  балаларды 15% бастапқыда кҥтілмеген 
және керексіз  екені туралы қорытынды жасауға болады. Мҧндайда қҧрсақтағы 
баланың  анасынан  қанша  жылулық  пен  махаббатты  алмағандығын  болжай 
беруге болады. Бҧл балаға деген теріс ниеттіліктің алғашқы қадамы деп санауға 
болады. Екінші қадамы  баланың алғашқы ӛмір жылдарында ананың ӛздігінен 
балаға  лайықты  тәрбие  мен  кҥтім  бере  алмауы  болды.  Сол  сәтте  олардың 
балалары  ҥшін  ҥлкен  бақыт  -  алғашқы  ӛмір  жылдарының      ең  ауыр  сәттерін 
бастан ӛткеруге кӛмектескен мейірімді жандардың қасынан табылуы. 
 
Аналардың ӛмірбаян  талдауы  еркін, бҧзылған  ӛмір  салтына  мҥмкіндік берген, 
бейберекет  отбасыларда  тәрбиеленген,  ата-ананың  тарапынан  бақылауда 
болмаған  жас  қыздар  екенін  кӛрсетті.  Сҧралған  әйелдердің  біреуі  балалар 
ҥйінде  тәрбиеленген.  Олардың  әрқайсысы,  ӛкінішке  орай,  мҧндай  ӛмір 
салтының  салдарына  аса  мән  бермеген,  ең  бастысы,  олар  жҥкті  болып 
қалатындары туралы білмеген.  
Балаларды дҥниеге әкеліп, олар ананың рӛліне дайын болмаған, сондықтан осы 
әйелдер  аналық  бақытты  сезінгенше,  олардың  балаларына  біраз  қиындық 
кӛруге тура келді. 
 
«Мен ӛзімді елемейтін отбасыда ӛмір сүріп, тәрбиелендім. Бір бӛлмелі шағын 
пәтерде    анаммен,  ӛгей  әкеммен  және  шешем  бір,  әкеміз  басқа  ініммен  бірге 
тұрдым.  Ӛгей  әкем  қатты  ішіп,  анамды  ұратын.  Мен  еркін  ӛмір  сүрдім, 
қыдырдым,  арақ  іштім,  жігіттермен  таныстым.  Жүктіліктің  4-ші  айында 
ішім  біліне  бастады  да,  мен  ӛзімнің  жүкті  болып  қалғанымды  түсіндім.  Бұл 
мен  үшін  күтпеген  жағдай  болды.  Болашақ  баламның  әкесі  одан  біржолата 
бас тартты. Мен оны жалғыз басты әйел ретінде тудым. Туды, болды. Оны 
туғаннан  ӛзімді  бақытты  сезінген  жоқпын,  ондай  ниетім  де  болған  жоқ. 
Қиындықтар  кӛбейе  түсті.  Қызымның  жүрегі  ауру  болып  туды.  Ақшам 
емдеуге де, тамаққа да жетпеді. Мүгедек балалар қоғамы оған ота жасауға 
кӛмектесті. Ал қазір мен қызымсыз ӛмір сүре алмаймын. Бұрын ол менің аяқ-

103 
 
қолымды байлап қоятын жағдай секілді кӛрінсе, қазір олай емес. Маған қиын 
болған кезде тек қана қызым қасымнан табылады да әрдайым кӛмекке келеді. 
Бірақ менің осыны түсінуім үшін қызым қаншама қиындық кӛріп, ӛзінің ақысыз 
анасынан қаншама ұрыс естіді.». 
 
Мҧнда  ӛнегелі-жыныстық  тәрбие,  отбасылық  ӛмірге  дайындықтар  әлі  кҥнге 
дейін  білім  беру  мекемелерінің  бағдарламаларында  лайықты  тҥрде  кӛрініс 
таппағандығын айта кету қажет, Әрине, бҧл мәселелермен бірінші кезекте ата-
аналар айналысуы қажет екенін айтуға болады, бірақ, егер осы жас-болашақ ана 
қыздардың ата-аналары жақсы ҥлгі болып табылмаса және адамгершілікке жат 
ӛмір салтын ҧстаса, немесе осы қыздар отбасыда тҧру тәжірибесіне ие болмай, 
балалар ҥйінен шықса, не істеу қажет? 
 
«17  жасқа  дейін  жетімханада  ӛскем.  Ол  уақыт  туралы  жаман  естелігім 
қалған жоқ, мені бағып-қақты, мені күтті. Маған 17 жас толған кезде мен ӛз 
бетіммен  тұра  бастадым.  Жатақханада  тұрдым,  онда  әрдайым  жиналып 
арақ  ішетінбіз,  қыдыратынбыз,  есірткі  қолданатынбыз.  Осылайша  3  жыл 
тұрдым.  Кейіннен  бір  жігітпен  таныстым.  Ол  да  ішуді  жақсы  кӛретін.  Бір 
рет  біз  онымен  қатты  ұрысып  қалдық  та,  мен  пышақ  ала  сап,  оны  ӛлтіре 
жаздадым.  Одан  кейін  біз  ажырасып  кеттік.  Баланы  мен  жалғыз  тудым. 
Балам  әлсіз,  ауру  туды.  Дәріге  ақшам  болған  жоқ.  Мен  баламды  нәрестелер 
үйіне  тапсырдым.  Мен  балама  барып  тұрдым,  жұмыс  істеп,  күн  кӛрдім. 
Дәрігерлер маған баланы алып кетуге асықпауды ұсынды. Солай мен баламды 
3 жасында ғана қайтып алдым. Нәрестелер үйіне ауру баланы ӛткізіп, қайтып 
дені сау баланы алдым!» (отбасымен сұхбаттан) 
 
Жағымсыз  некеге  дейінгі  одағы  бар  отбасыларда  таңдауды  ата-аналары  мен 
жақындарының қолдамауы жиі кездескенін, бҧл салдарында кейінгі жҧбайылық 
қатынастарға әсерін тигізгенін айта кету маңызды. 
 
Осылайша,  келесілерді  атап  кӛрсетейік:  арнайы  ӛтемдік  шараларды  мынандай 
некеге  дейінгі  қатынастардың  ерекшеліктері  қажет  етеді:  бір-бірінен  алған 
алғашқы  теріс  әсер,  таңдауды  ата-аналарының  немесе  жақындарының 
қолдамауы,  жҥктіліктің  себебінен  мәжбҥрлі  жҧбайлық.  Зиянды  некеге  дейінгі 
қатынас,  кӛбінесе  жанжалдың  тақырыбында  немесе  сылтауларында  кӛрініс 
тауып, некеде жалғасын табады.  
4.3.7.
 
Балаларды  жоспарлаудағы  сауатсыздық  және  ата-ана  болуға 
дайын еместігі  

104 
 
 
Отбасыда  балалардың  пайда  болуы  әрқашан  оң  нәтиже  береді,  яғни  ата-ана 
қамқорлығының жҥгі мен қуанышын бӛліскен ата-аналар онан әрмен ҧйысады 
деп  саналған.  Алынған  деректерге  сәйкес,  отбасылардың  негізгі  бӛлігі, 
балалардың  жҧбайлар  арасындағы  қатынасты  тек  жақсартқандығын  атап 
кӛрсетеді.  Сондай-ақ,  отбасылардағы  ауыр  қатынастар  балалармен  мҥлдем 
байланысты  емес.  Тіпті  жанжалды  отбасыларда  ата-аналар  кҥрделі 
мәселелердің кӛзін ӛздерінен кӛреді.  
Алайда  отбасылардың  10%  отбасылық  қатынастағы  дағдарыстың  бір  себебі 
шамадан  тыс  әкелік  ауыртпалық  болғанын  атап  кӛрсетті.  Әкелер 
психологиялық  тҧрғыдан  да,  материалдық  тҧрғыдан  да  дайын  болмады. 
Олардың қолдарынан келмеу қорқынышы борыш пен жауапкершілік  сезімінен 
кҥшті  болды.    Осы  әкелер  балалық  шақтарында  әкеліктің  ӛнегелі  ҥлгісін 
алмауы мҥмкін. Сондықтан олар әке жағдайына тап болып, қарапайым не істеу 
керек екенін білмеді.  
Алынған  материалдың  талдауы  әкелердің  кӛңілін  қалдыруды  туындатқан 
себептерді кӛрсетті: 

 
балалардың жылауы және ҧйқысыз тҥндер; 

 
әйелдерінің назары балаларға ауысты; 

 
материалдық шығындардың кӛбеюі; 

 
тҧрғын ҥй-тҧрмыстық мәселелердің қиындауы;  

 
жас отбасылармен бірге тҧратын туысқандардың ашулануы. 
Кӛріп  тҧрғанымыздай,  алғашқы  екі  себеп  –  бҧл  ата-ана  сезімінің  жеткіліксіз 
дамуы  немесе  әкелік  бейқамдық.  Жҧбайы  ӛзін  және  ӛзінің  тыныштығын 
жоғары  қояды.    Келесі  себептер  отбасының  нашар  материалдық-тҧрмыстық 
жағдайымен байланысты. Бірақ, ҥлкен ықылас болса, оларды ӛткеруге болады.  
Бҧл  ретте  кӛрсетілген  себептердің  отбасыға  кешенді  ықпал  еткенін  атап 
кӛрсетеміз,  бҧл  жҧбайлардың  бір  бірімен  жеке  тҧлға  аралық  қатынастарды 
айтарлықтай нашарлатты. Ақырында барлық бәлеге кінәлі аналар мен балалар 
болады. 
 
«Балалар  туған  кезде  бастапқыда  күйеуім  қуанған,  бірақ  кейіннен  күнделікті 
ӛмір  басталды:  ұйқысыз  түндер,  баланың  жылаған  дауысы,  менің 
шаршағандығым. Келін ретінде менің міндеттерім арта түсті де, барлық үй 
шаруасына 
уақытым 
жетпейтін 
болды. 
Күйеуім 
мен 
ешнәрсе 
үлгермейтінімді,  оның  шаршап,  ұйқысы  қанбайтынын,  менің  оған  кӛңіл 
аудармайтынымды  бетіме  басып  айтты.  Ақырында    осының  барлығы 
күйеуімнің  жүйкесін  тоздырды.  Туысқандармен  және  күйеуіммен  болатын 

105 
 
ұрыстар жиілеп кетті. Күйеуім жұмыстан мас болып жиі келетін болды…» 
(дағдарыстық отбасымен сұхбаттан). 
 
«Балалар туғаннан кейін күйеуім екеуміздің қарым-қатынасымыз ӛзгерді. Бала 
жылаған  кезде  күйеуім  ашуланатын  болды,  басқа  бӛлмеге  шығып  кететін 
болды. Мен оны ерте тудым, алдымен пәтер алу керек еді деп айтатын болды. 
Маған  ол  ауыр  тиіп,  ұдайы  жылаумен  болдым…  (бейәлеуметтік  отбасымен 
сұхбаттан) 
 
Сондай-ақ,  отбасылармен  жасалған  сҧхбаттардың  нәтижелері  бойынша, 
олардың  бір  бӛлігінде  тҧңғыштарын  кҥткен  және  алдын  ала  жоспарланған,  ал 
келесілерінде    ата-ананың  қуанышына  емес,  ал  тек  соңғыларының  осы 
мәселедегі  сауатсыздығынан  пайда  болғанын  атап  кӛрсетуге  болады.    Сӛйтіп, 
бірнеше сҧралған отбасыларда  тҧңғыштардың дҥниеге келуі қуаныш әкелген, 
әрбір  жаңа  баламен  қуаныш  біртіндеп  азайған,  себебі  мҧнымен  отбасының 
материалдық  амандығы  да  тӛмендеген.  Қаржы  себептеріне  байланысты  тҥсік 
жасауға  мҥмкіндік  болмағаннан,  балаларды  туғаны  туралы  бір  ананың  атап 
айтқан мысалы ӛте қайғылы.  
 
«…алғашқы  балаларымды  жоспарлап  туғанмын,  ал  келесі  екеуі  кездейсоқ 
болды, егер сол кезде үйімізде ақша бар болса, мен аборт жасайтын едім» (4 
балалы ана). 
 
4.3.8.
 
Туысқандардың теріс ықпалы  
Отбасының  микроайналасы  отбасы  ішіндегі  қатынастардың  тҧрақтануы  ҥшін 
ҥлкен  маңызға  ие.  Туысқандық,  кӛршілік,  достық  қатынастар  материалдық-
тҧрмыстық, адамгершілік, эмоционалдық қолдаудың, тҧрмыстық қызметтердің 
кӛздері  болып  табылады,  мысалы,  балалардың  кҥтіміне  кӛмек.  Алайда 
жақындарымен  тҧратын  барлық  отбасылар  жайлылық  пен  амандықты 
сезінетіндігін  айтуға  болмайды,  себебі  дәл  осындай  отбасыларда  ҧрпақтардың 
тҧрмыстық, 
материалдық 
жоспарлары 
бойынша 
келіспеушіліктер, 
кӛзқарастардың сәйкеспеуі туындаған кӛптеген мысалдар бар. Мысалы, аталған 
зерттеуде,  40%  жағдайда,  респонденттер  туысқандармен  бірге  тҧруды 
қабылдамауын  белгіледі.  Отбасыларда  келін  мен  ененің,  жҧбайы  тарапынан 
туысқандардың арасындағы жанжалдар байқалды. Нәтижесінде, осы факторлар 
отбасыдағы дағдарысқа жана тҥрде әсер етті.  
 

106 
 
«Біз  некемізді  бір  бірімізді  сүйіп  құрдық.  Қолымда  балам  болғанына 
қарамастан,  күйеуім  оны  қабылдап,  асырап  алды.  Кейіннен  екеуміздің  ортақ 
баламыз  туды,  күйеуім  оған  қатты  қуанды.  Баланың  туылуымен  ара 
қатынасымыз  одан  да  жақсара  түсті.  Отбасындағы  материалдық 
жағдайымыз тұрақты болды. Атам қайтыс болғаннан кейін бәрі күрт ӛзгерді. 
Материалдық жағдайымыз да, енемнің бізге деген кӛзқарасы да ӛзгерді. Бӛле 
шығып  кӛріп  едік,  күйеуім  анасына  қайтып  кетіп  жүрді.  Анасының  әсері 
қатты  болғандығы  соншалықты,  ақырында  ажырасып  кеттік.  Дағдарыс 
кезеңі басталды…» (дағдарыстық отбасымен сұхбаттан) 
 
«Анам қайтыс болды, мені қолдайтын ешкім болмады. Менің жігітім бар еді, 
мен оған отбасын құрайық деп ұсыныс жасадым, бірақ мен де, ол да отбасын 
құруға  аса  ниет  білдірген  жоқпыз.  Қуанышты  сәттер  де  болды,  бірақ  оған 
қарағанда жағымсыз жағдайлар кӛбірек болды. Ерлі-зайыпты ӛмір сүруіміздің 
3-ші  жылында  арамыз  қатты  суып  кетті  де,  қарым-қатынасымыз  ӛте 
нашарлады,  уақытында  ажырасуға  арыз  бермегенім  үшін  ӛкінемін.  Біз  оның 
анасымен 3 бӛлмелі пәтерде тұратынбыз.  Ұрыс-жанжал жиі болып тұрды, 
енем  бізге  ӛмір  сүруге  кедергі  келтірді.  Күйеуімнің  туыстарымен  ара-
қатынасымыз  әуел  бастан  ақ  қалыптаспады,  олар  біздің  ӛмірімізге  әрдайым 
араласып  тұрды,  мені  нашар  әйел,  олардың  баласын  тұзақтап  алдың  деп 
кемсітті. Кейіннен күйеуім де олардың жағына шығатын болды. Осы жағдай 
біздің  ажырасуымыздың  басты  себебі  болды…»  (конфликттік  отбасының 
ӛмірінен). 
 
Осылайша,  отбасының  микроайналасын  зерттеу,  тҥзету  кӛмегі  мен  қолдау 
бойынша жҧмыстар ҥшін маңызы аз емес.  
 

107 
 
5.
 
Отбасылық келеңсіздіктің белгілері  
 
Отбасылық келеңсіздікті қалай анықтауға болады? Қандай белгілер бойынша? 
Әрине,  бала  қаңғыбастыққа  салынып,  ҥйден  кетіп  қалса,  қҧқыққа  қайшы 
әрекеттер  жасаса,  бҧл  отбасында  ҥлкен  мәселенің  барын,  яғни  келеңсіздіктің 
салдарын аңғару қиын емес, себебі бала тәртібі – отбасы қатынасының айнасы 
болып  табылады.  Алайда  балалармен  жҧмыс  істейтін  мамандарға  «дабыл 
қағуға» кӛмектесетін алғашқы белгілерді қалай байқауға болады?  
Отбасындағы  келеңсіздік  белгілерін  мәселенің  тҥрі  мен  сипаттамасына  қарай 
ажыратуға болады
51
:   
Берекесіз 
отбасының тҥрі 
Мәселенің сипаттамасы 
Берекесіздіктің мҥмкін болатын 
белгілері  
Ата-ананың 
екеуі де немесе 
біреуі 
маскҥнемдікке 
салынған 
отбасы 
1. Ата-ананың маскҥнемдікке 
салынуы баланы кҥйзеліске 
әкеледі. 
2. Ҧялу, қорқу сезімдерін 
басынан кешеді. 
3. Ата-ана басқа себептерге 
байланысты балаларға назар 
бӛлмейді.   
4. Ата-ана баланың аман-есен 
болуына жауаптанбайды. 
5. Ата-ананың қоғамнан тыс 
ӛмір сҥруі баланың ӛміріне теріс 
ықпал етеді. 
Бала ата-анасының маскҥнемдікке 
салынуына қатты кҥйзеледі, солар 
ҥшін ҧялады, олардан қорқады, кейде 
мектепке ҧйқысы қанбай, сабаққа 
дайындықсыз келеді, қҧрдастарынан 
шеттетіліп, тіл табысу кезінде 
қиындықтарды басынан кешеді. Сырт 
пішіні ҧсқынсыз, кҥтімсіз болады. 
Кӛп балалы 
отбасы және 
ата-аналары 
«ӛте жҧмыс 
басты» адамдар 
болып 
табылатын 
отбасылар 
1. Жҧмыс басты ата-ана әр 
баласына қажет кӛңіл бӛле 
алмайды. 
2. Ата-ана баланың аман-есен 
болуына жауаптанғысы 
келмейді.  
3. Отбасында қаражаттың 
жетіспеушілігі. 
Балалар тәрбиесіздігімен кӛзге тҥседі, 
ересектермен, қҧрдастарымен 
қатынас қҧра білмейді, ҥнемі ашулы 
болып жҥреді, ӛзгелерге басымдылық 
танытады, ӛз мәселелерін кҥш 
кӛрсету арқылы шешуге дағдыланған, 
санитарлық-тҧрмыстық әдеттерден 
жҧрдай, ҧқыпсыз болып келеді. 
Балалар жиі сабаққа аш келеді, киім 
киісі қарапайым, қажет оқу қҧрал-
дары да болмайды. Кӛздері кӛгеріп, 
бозарып жҥруі мҥмкін және т.б.  
                                                           
51
  Сіздің психологыңыз. Психологтың мектептегі жҧмысы 

108 
 
Толық емес 
отбасы 
1. Ата-ана уақыттың жетіспеуші-
лігінен немесе қажет педагогика-
лық білім мен тәжірибенің 
жоқтығынан  баланы дҧрыс 
тәрбиелей алмайды.   
2. Баланы асырауға ата-анада 
жеткілікті қаражат жоқ. 
 
Балалар тәрбиесіздігімен кӛзге тҥседі, 
ересектермен, қҧрдастарымен 
қатынас қҧра білмейді, ҥнемі ашулы 
жҥреді, ӛзгелерге басымдылық 
танытады, ӛз мәселелерін кҥш 
кӛрсету арқылы шешуге дағдыланған, 
санитарлық-тҧрмыстық әдеттерден 
жҧрдай, ҧқыпсыз болып келеді. 
Балалар сабаққа жиі аш келеді, 
қарапайым киінеді, қажет оқу 
қҧралдары да болмайды. Кӛздері 
кӛгеріп, бозарып жҥруі мҥмкін және 
т.б. 
Аз қамтылған 
отбасы 
Баланы асырауға ата-анада 
жеткілікті қаражат жоқ. 
Балалар сабаққа жиі ашығып келеді, 
киім киістері қарапайым, қажет оқу 
қҧралдары да болмайды. Кӛздері 
кӛгеріп, бозарып жҥруі мҥмкін және 
т.б. 
Ата-анасы 
психикалық 
ауруға 
шалдыққан 
отбасы  
1. Балалар кҥтімсіз қалады. 
2. Отбасында қаражат жетіспейді 
немесе қаражатты орынсыз 
пайдалану. 
3. Балаларға физикалық және 
психикалық кҥш кӛрсетілуі 
мҥмкін. 
Балалар кҥтім кӛрмеген, санитарлық-
тҧрмыстық әдеттерден жҧрдай, 
ҧқыпсыз болып келеді. Балалар 
сабаққа жиі ашығып келеді, жҧпыны 
киінеді, қажет оқу қҧралдары  
болмайды. Мектепте, сыныпта 
балалар оқшау қалады, аластатылады. 
Ҥйден кетіп қалады, мектепке 
бармайды, қоғамнан тыс қалады. 
Балалардың психикасы бҧзылған (туа 
біткен немесе тәрбиелеу кезінде қол 
жеткізген), сонымен қатар денелері 
кӛгеріп, кҥш кӛрсетілген іздері 
байқалады 
Мҥгедек баласы 
бар отбасы  
1. Ата-ана психологиялық 
мәселеге ҧшыраған. Бала мен 
ата-ана арасында жеткіліксіз 
қатынастың орын алуы.   
2. Ӛмір сҥруге қаражаттың 
жетіспеушілігі. 
Ата-ана мен бала ӛзімен-ӛзі болып, 
жабырқау кҥй кешеді, кейде жҥйкесі 
сыр береді. Қаражаттың 
жетіспеушілігінен бала қажет ем-дом 
алмайды, дҧрыс тамақтанбайды; 
қажет қосымша қҧралдары жоқ 
(мҥгедек арбасы, әртҥрлі қҧрылғылар 
және т.б.) 

109 
 
Уақытша ата-
анасының біреуі 
жоқ отбасы  
 
Егер анасы жоқ болса: - балалар 
кҥтімсіз қалады; - балалар ӛзі би, 
ӛзі қожа болады; - олардың 
тәртібі қадағаланбайды. Егер 
отбасында әке жоқ болса, онда 
отбасы қаражаттан таршылық 
кӛреді. Қаражат жетіспейтін 
отбасылардың кҥйін кешеді. 
Бала тәрбиесіне дҧрыс кӛңіл 
бӛлмейтін отбасылардағы белгілер  
секілді. 
Дау-жанжал 
туатын отбасы-
лар және кҥш 
кӛрсетуге бейім 
отбасылар; 
ажырасу 
алдында тҧрған 
немесе 
ажырасқан 
отбасылар 
Бала мен ата-анада 
психологиялық мәселеге 
ҧшыраған, бала мен ата-ана 
арасында қатынастың 
жеткіліксіз болуы,  жақындық 
пен тҥсіністіктің болмауы. 
Бала жабырқаулы, тҧйықталған 
немесе керісінше ӛте белсенді, 
ашуланшақ, жҥйкесі жиі сыр береді. 
Сырт пішіні кҥш кӛрсетілген 
белгілерге, яғни кӛк дақтарға, 
жарақаттарға ие болып, бет-әлпеті 
солғын, бозғылт тартуы мҥмкін. 
Мектепке ҧйқысы қанбай келуі 
мҥмкін. Мҧндай балалар әдетте 
ашуланшақ болып келеді.  
Асырап алған 
және қамқоршы 
отбасы 
Бала мен ата-анада 
психологиялық мәселеге 
ҧшыраған, бала мен ата-ана 
арасында қатынастың 
жеткіліксіз болуы,  жақындық 
пен тҥсіністіктің болмауы. 
Отбасында қаражат жетіспейтін 
жағдайлар болып тҧрады. 
Балаларға физикалық және 
психикалық кҥш кӛрсетілуі 
мҥмкін. 
Бала жабырқаулы, тҧйықталған 
немесе керісінше ӛте белсенді, 
ашуланшақ, жҥйкесі жиі сыр береді. 
Сырт пішіні кҥш кӛрсетілген 
белгілерге, яғни кӛк дақтарға, 
жарақаттарға ие болып, бет-әлпеті 
солғын, бозғылт тартуы мҥмкін. 
Қарапайым киінеді, қажет оқу 
қҧралдары да болмайды. 
Ата-анасы 
психологиялық-
педагогикалық 
тҧрғыдан 
сауатсыз отбасы 
Бала мен ата-анада 
психологиялық мәселеге 
ҧшыраған, бала мен ата-ана 
арасында қатынастың 
жеткіліксіз болуы,  жақындық 
пен тҥсіністіктің болмауы. 
Бала жабырқаулы, тҧйықталған 
немесе керісінше ӛте белсенді, 
ашуланшақ, жҥйкесі жиі сыр береді. 
Сырт пішіні кҥш кӛрсетілген 
белгілерге, яғни кӛк дақтарға, 
жарақаттарға ие болып, бет-әлпеті 
солғын, бозғылт тартуы мҥмкін. 
Мектепке ҧйқысы қанбай келуі 
мҥмкін. 
 
Бала тарапынан сәтсіз отбасының белгілерін анықтауға болады: 

 
сабаққа ҧйқысы қанбай, дайындықсыз келеді; 

 
қҧрдастарына жоламайды, тілдесу кезінде қиналады; 

 
сырт пішіні ҧсқынсыз болып жҥреді; 

110 
 

 
тәрбиесіздігімен кӛзге тҥседі, ересектермен, қҧрдастарымен қатынас қҧра 
білмейді,  ҥнемі  ашулы  жҥреді,  ӛзгелерге  басымдылық  танытады,  ӛз 
мәселелерін кҥш кӛрсету арқылы шешуге дағдыланған; 

 
санитарлық-тҧрмыстық әдеттерден жҧрдай, ҧқыпсыз болып келеді; 

 
сабаққа  жиі  ашығып  келеді,  жҧпыны  киінеді,  қажет  оқу  қҧралдары  да 
болмайды; 

 
кӛздері кӛгеріп, бозарып жҥруі мҥмкін және т.б.; 

 
мектепте, сыныпта достары жоқ, оқшау қалған, аластатылған; 

 
ҥйден кетіп қалады, мектепке бармайды, қоғамнан тыс қалады; 

 
сырт пішіні кҥш кӛрсетілген белгілерге, яғни кӛк дақтарға, жарақаттарға 
ие; 

 
жабырқаулы,  тҧйықталған  немесе  керісінше  ӛте  белсенді,  ашуланшақ 
болып келеді, жҥйкесі сыр береді; 

 
қажет қосымша заттары жоқ (кӛзілдірік, денсаулығына байланысты қажет 
әртҥрлі қҧрылғылар).  
Егер педагог немесе басқа маман балада жоғарыда аталған белгілерді байқаса, 
осы  отбасының  амандығын  баса  назарға  ала  отырып,  әлеуметтік  диагностика 
жасауы тиіс.   
   

жүктеу/скачать 2,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: