Отбасы тұрмысының қолайсыздығын қалай

111 
 
қорқыныш. Балалар ҥшін қорқу. 
жеңілдікті сезінеді. 
Жақсы, мықты отбасы 
Маскҥнемдік, 
ҧрыс-керіс, 
балалардың тіл алмауы 
Жым-жырт, 
тыныштық. 
Балалардың болашаққа деген 
сенімі пайда болды. 
 
Бақыт, сҥйеніш 
Мҥмкін  қателік  жіберіп  алған 
шығар. 
Ажырасқанымыз 
жақсы 
болды. 
Еске алуға қҧлықсыз 
Бәріне 
қалай 
шыдағаныма 
таңқаламын.  Балалар  кӛзіндегі 
ҥрей. 
Барлығы тамаша. 
Отбасындағы  махаббат, 
береке 
Қара  жолақ,  кӛлдетілген  кӛз 
жасы, ӛкпелесу 
Бір-бірімізді  жеңіл  тҥсінетін 
болдық,  кӛз  тие  ме  деп 
қорқамын. 
Сәттілік 
Ӛмір 
аяқталды. 
Балаларды 
қорқынышты сезім жаулап алған. 
Жаңа ӛмір 
Ӛзін  ана  және  әйел 
ретінде сезіну 
Барлығын  жек  кӛру,  кҥйреудің 
себебін  тҥсінбеу.  Балалар  бізге 
деген сенімдерін жоғалтты.  
Қанат бітіп, екінші тынысым 
ашылды, 
жақындарыма 
керек екенімді тҥсіндім. 
Бақыт, махаббат, бала 
Кӛз  жасы,  ӛкпе-наз.  Бала  ӛзімен 
ӛзі, тҧйық. 
Жеңілдікті 
сезіну, 
ӛмір 
сҥруге  деген  қҧлшыныс, 
жақсылыққа қол жеткізу.  
Мықты,  жақсы  кӛретін 
отбасы 
Тҥсінбеушілік, 
сыйластықтың 
болмауы 
Бҧл қателік еді. 
Арманның шегі 
Жетіспеушілік, 
тапшылық, 
ашулылық. 
Балалардың 
жақсылыққа деген ҥміті жоғалды. 
Оптимизм,  болашаққа  деген 
жоспарлар 
Сҥйікті 
кҥйеуі 
мен 
балалары  бар  жақсы 
отбасы 
Кҥйеуінің 
сатқындығы, 
қолдаудың  болмауы.  Қорқыныш, 
сенімсіздік.  Бос  бӛлменің  есігін 
қағып тҧрғандайсың. 
Жаңа 
ӛмір, 
армандар, 
жоспарлар 
Ӛмір  сҥруге  болатын 
ӛмір 
Маған кім қол ҧшын берер еді? 
Бізде бәрі жақсы болады! 
Қуаныш, 
жҧмыс, 
молшылық, тату отбасы 
Нағыз  тозақтың  ӛзі,  жҥйке  сыр 
бере 
бастады, 
ҧрыс-керіс, 
балалардың жылауы. 
Ҥйде  ҥміт,  тыныштық  пайда 
болды 
Бақыт, молшылық 
Ауру, сҧмдық, қорлық. 
Мен  ең  бақытты  әйелмін 
және анамын 
7.
 
Отбасын ӛмірлік график арқылы зерттеу  
 

112 
 
Отбасының  ӛмірлік  жолдарын  зерттеу  ҥшін  зерттеу  жҧмысында  отбасылық 
ӛмірді  зерттеудің  графикалық  тәсілі  қолданды.  Әрбір  отбасыға  арнайы  ось 
координатасы  сызылған  сызба  беріліп,  ӛзінің  отбасылық  ӛмірін  сызу 
ҧсынылды,  мҧнда  «Y»  координатасы  –  амандықтың  пайызы  болса  (ӛмірдің 
сапасы), ал «Х» - отбасының әрбір жылдағы ӛмірі.  
Бҧл  тәсілдің  бір  ерекшелігі  мынада,  яғни  отбасы  график  салу  арқылы 
отбасылық  ӛмірдің  кӛрнекті  графикалық  кескінін  алады.  Ҥдеріске  ӛзінің 
тікелей  ат  салысуы,  себептері  кӛрсетілген  самғаулар  мен  қҧлдыраулар 
отбасылық ӛмірге талдау жасауға мҥмкіндік береді.  
Ӛмір 
графикасында 
тҧрақтылықтың  байқалғаны  маңызды,  тербеліс 
амплитудасы  аз  болып  (кӛп  шашыраңқы  болмауы  тиіс),  ҥстіңгі  және  тӛменгі 
шыңдар  жақын  орналасқан  сайын  адам  баласы  қызбалыққа  аз  салынады, 
соққыға  «тӛтеп бере  алады»,  қиын  жағдайға  тез  бейімделеді.  Демек,  бҧл  адам 
қиын жағдайдан тезірек шығады.    
Біз  зерттеп  отырған  отбасылардың  ӛмір  графикасында  барлық  жағдайларда 
тербелістің ҥлкен амплитудасын байқаймыз, яғни біздің респонденттер отбасын 
қҧрғаннан кейін қызбалыққа салынып, әр кҥні «тағдыр соққысымен» ӛткендігін 
кӛреміз.  Кҥнделікті  шиеленіс,  қорқыныш  сезімі  мен  ӛкпе-наз  тҧрақсыз  тҥрде 
«отбасылық ӛмірдің қисық сызығында» орын алды. 
Алынған  ӛмірлік  циклограммалар  респонденттердің  ӛмірі  отбасы,  балалар, 
жақын адамдар арасындағы қатынастары қалай қалыптасқанын кӛрсетеді.   
Самғау жылдары мен ең жоғарғы шыңдар – бҧл дағдарысқа дейінгі ӛмір, яғни 
қуанышты  жағдайлар,  орындалған  армандар,  сәттіліктер.  Орташа  алғанда 
отбасының  амандығын бағалау  70-100%  шамасында  тербеледі.  Бҧл орайда, ол 
отбасында тҧңғыш баланың дҥниеге келуі кезінде 10%-ға артады.  
Берекенің негізгі белгілері: 
отбасын қҧру, 
ортақ ӛмірлік жоспарларды қҧру;  
отбасындағы сҥйіспеншілік, ӛзара тҥсіністік 
балалардың ӛмірге келуі; 
жҧмыс бастылық, тҧрақты еңбекақы; 
материалдық жағдайды жақсарту. 
 
Қҧлдырау  жылдарында,  жанжалдасу  кезеңінде  отбасының  амандығы  жылдар 
бойынша орташа алғанда 30-20 пайызға дейін тӛмендеді, ең тӛменгі деңгей екі 
отбасында  0%  белгісінде  байқалды  (мысал  (1):  жалғыз  басты  әйел  туберкулез 
ауруына  шалдыққан,  осы  себепке  байланысты  баласын  әлеуметтік  мекемеге 
уақытша  рәсімдеуіне  тура  келген,  (2):  жолдасы  маскҥнемдіктің  ең  соңғы 
сатысында  тҧр,  тҥрмеде  отыр).  Қоғамнан  тыс  қалған  бірнеше  отбасылардың 

113 
 
белгісі  10%  деңгейінде  кӛрсетілді  (себебі:  (1)  әйелі  маскҥнем,  (2) 
маскҥнемдіктің  салдарынан  жҧбайының  кӛз  жҧмуы  және  басқа  себептер. 
Жанжал  туатын  отбасында  дағдарыс  кезіндегі  белгілер  кішкене  жоғары  (орта 
есеппен  алғанда  30%  деңгейінде),  негізгі  себебі  –  балалардың  ҥйден  кетіп 
қалуы, мектепке бармауы.   
Отбасының негізгі нашар белгілері (негізгі топ бойынша жасалды)  
o
 
жҧбайының макҥнемдікке салынуы 
o
 
отбасындағы жанжал, тҥсінбеушілік, қорлық 
o
 
балалардың дҥниеге келуі 
o
 
ауру 
o
 
жҧмысынан айырылу 
o
 
жҧбайының қазасы 
o
 
кҥйеуінің кӛзге шӛп салуы 
o
 
балалармен  ӛзара  тіл  табыса  алмау  (баланың  ҥйден  кетіп  қалуы,  сабақтан 
қалуы, тіл алмауы, әумесерлік мінез-қҧлық, тіркеуге алу) 
o
 
материалдық жағдайдың нашарлауы 
o
 
некені бҧзу 
 
«Шаңырақ  кӛтерген  кезімізде  100%  бақытты  едік.  Жоспарларымыз, 
армандарымыз  болды.  Баланың  дүниеге  келуі  аздап  қиындық  туғызды, 
отбасының  амандығы  10%-ға  тӛмендеді.  2004  жылы  екінші  баламыз  дүние 
есігін  ашты  (отбасының  амандығы  70%-ға  бағаланды).  Ақша  жетіспейтін 
болды.  Күйеуім  бас  кезінде  қапаланып  жүрді,  мен  жұмыс  істемедім.  Кейін 
уақыт ӛте келе күйеуім ӛзімен ӛзі болып, араққа салынып, құмар ойындарына 
құштарлығы  оянды.  2009  жылы  үшінші  бала  дүниеге  келді.  Бұл  баланың 
дүниеге келуі отбасымыздың ӛмірін шайқалтты (амандықты бағалау деңгейі 
50%)».  Баланың  ӛмірге  келуі  біздің  жоспарда  жоқ  еді.  Отбасында  бала  кӛп 
болған  сайын,  тұрмыс  ауырлай  түседі  екен…»  (дағдарысты  отбасының 
сұхбатынан). 
  
Дағдарыстан кейінгі мерзім, отбасының жағдайын жақсарту жылдары, сәттілік 
деңгейі  әр  отбасы  бойынша  қатты  ерекшеленеді.  Ең  сәтсіз  отбасыларында  ол 
0%-дан  40%-ға  дейін  ӛскен,  80%-ға  дейін;  10%-дан  40%-ға  дейін.  Жалпы 
алғанда,  бҧл  кӛрсеткіш  отбасылардың  ерлі-зайыпты  ӛмірлерінің  алғашқы 
жылдарында  берген  кӛрсеткіштермен  салыстырғанда  жоғарғы  белгі  болып 
табылмайды (100%, 80%, 70%).   
Алайда, дағдарыстан кейінгі мерзім ҥшін – бҧл айтарлықтай жақсы кӛрсеткіш, 
отбасылардың  ӛздері  отбасылық  қатынаста  жақсы  кӛрсеткіштерге  қол 

114 
 
жеткізгендіктерін, әлі де болса жоғары болжамдар жасауға қорқатындықтарын 
айтады.  
Сәтсіздік  белгісі  аса  тӛмен  емес  (30-40%)  отбасында  сәттілік  деңгейі  орташа 
алғанда 70-80%-ға жеткен.  
Есте қалатын бір жағдай, әрбір отбасы болашаққа оптимизммен қарайды, ӛздері 
қайта  қҧрған  отбасының  берекесін  қашырмай,  балалары  ҥшін  отбасы 
ҧйытқысын сақтап қалуға тырысады. 
 
«Некемізді  бұзғанға  дейін  отбасымыздың  берекесі  30%  деңгейде  болды. 
Жолдасыммен  ажырасқан  кезде  бас  кезінде  балаларым  үшін  қорқатынмын. 
Алайда  балаларым  бәрін  жақсы  түсініп,  бұлай  ӛмір  сүруге  болмайтындығын 
мойындады.  Маған  қолдау  кӛрсетті.  Мен  жұмысқа  орналастым,  үйде 
тыныштық  орнады,  ішімдік  салдарынан  болатын  ұрыс-керіс,  жанжал  жоқ. 
Балаларымның  жаны  жай  тапты,  сабақтары  жақсарды.  Балаларыма 
әкелерімен  кездесуіне    тыйым  салған  жоқпын,  алайда  одан  еш  кӛмек  жоқ. 
Қазір  отбасымыздағы  жайлылықтың  деңгейі  80%»  (қоғамнан  тыс  қалған 
отбасының сұхбатынан). 
 
Отбасыларда дағдарыстан кейінгі мынадай позитивті ӛзгерістер байқалды: 

 
балалардың отбасына қайта оралуы 

 
отбасының қалпына келуі 

 
ажырасқаннан кейінгі жаңа ӛмір 

 
екінші рет сәтті некеге отыру 

 
жҧмысқа қабылдану 

 
материалдық жағдайдың жақсаруы 

 
маскҥнемдіктен толықтай айығу 

 
сауықтыру орталығының қолдау кӛрсетуі 

 
әйелдер ҥшін дағдарыс орталығының қолдау кӛрсетуі 

 
қҧдайға сенуге ықпал ету 

 
мектеп тарапынан кӛмек.  
 
Бір отбасы ҥшін баланың дҥниеге келуі қуаныш болса, ал кейбір жанҧялар ҥшін 
мҧндай  жағдай  сәтсіздікке  ҧшыратып,  болашаққа  ҥреймен  қарауды 
тудыратынын ерекше атап ӛткен жӛн: отбасылық берекені бағалау деректеріне 
сәйкес кейбір отбасында ӛмір сҥру деңгейі бала ӛмірге келген кезде 30-40%-ға 
тӛмендеген.  
Әр  бала  дҥниеге  келген  сайын  отбасының  тҧрмыстық  жағдайы  тӛмендеп, 
отбасылық  берекенің  қашатындығын  атап  кӛрсетті.  Алайда,  зерттеушілердің 

115 
 
пікірі  бойынша  баланың  ӛмірге  келуі  басты  себеп  емес,  керісінше  тҧрақты 
жҧмыс орнының, жеткілікті қаражаттың, сондай-ақ жеке баспананың болмауы, 
ішімдік, қҧмар ойындарға қызығушылық таныту негізгі себеп. 
Ажырасу  да  кейбір  отбасылар  ҥшін  жағымсыз  жағдай  болған  жоқ.  Кейбір 
әйелдер  ажырасу  арқылы  отбасының  берекесі  қайта  қалпына  келгендігін 
айтады:  олар  кҥйеуінің  зорлығынан  қҧтылды,  бостандыққа  қол  жеткізді, 
балалар  ҥшін,  ӛзі  ҥшін  қорқыныш  тҧманы  сейілді.  Ең  маңыздысы,  әйелдер 
бҧрынғы  кҥйеулерімен  достық  қатынаста  қалып  отыр,  бҧл  жағдайда  балалар 
әкелерінен  бӛлек  тҧруына  байланысты  ӛте  қатты  психологиялық  соққы  алған 
жоқ.  Сәттілік  графикасы  кӛрсеткендей,  ажырасу  отбасының  берекесін  30%-ға 
кӛтерді.  
 
Ӛмірдің  қиын  жағдайына  тап  болған  және  оны  жеңе  білген  отбасылық 
ӛмірдің графиктерінің мысалдары 
 
 
 
 
 
 

116 
 
  
 

117 
 
 
 

118 
 
8.
 
Отбасылық келеңсіздіктердің салдары 
 
 
Тҧрмысы  нашар  отбасынан  шыққан  бала  отбасының  тҧрмыстық  жағдайы,  ҥй 
ішіндегі рухани-психологиялық атмосфера, ата-ананың қоғамдық ӛмірден  тыс 
қалу сияқты ауқымды да маңызды мәселелермен соқтығысады.   
 
Ертерек  жҥргізілген  зерттеудің
52
  нәтижелеріне  сәйкес  тҧрмысы  нашар 
отбасынан  шыққан  бала  жағдайдың  30%-ында  отбасылық  қысым  кӛрсетуге 
ҧшыраса,  осындай  отбасынан  шыққан  балалардың  тӛрттен  бір  бӛлігі 
жақындарымен тіл табыса алмайтындықтарын, тҥсіністіктің болмайтындығын, 
ата-анамен жанжалдасып қалатындықтарын атап кӛрсетті, ал 22%-ы отбасында 
жанжал  мен  тӛбелестің  орын  алғаны  жайында  айтса,  11%-ы  ата-аналарының 
ішкілікке салынып кеткендіктерін мойындады.     
 
Жҥргізілген  зерттеудің  нәтижелері  бойынша,  әрбір  қоғамнан  тыс  қалған  және 
дағдарысты  басынан  кешіп  отырған  отбасында  бала  отбасылық  жанжалға 
қатысушы,  айыпталушы,  реніш  тудырушы  болып  табылады,  балалар  ата-
аналарымен бірге материалдық-тҧрмыстық қиыншылықтарды басынан ӛткерді. 
Жанжал  туындаған  отбасында  бала  жағдайының  нашарлауының  басты  себебі 
оны  ерекше  қамқорлыққа  алу,  немесе  қамқорлықтың  болмауы/жетіспеушілігі. 
Ата-аналар  арасындағы  қатынастың  бҧзылуы  салдарынан  баланың  тәртібі  де 
бҧзылды:  кейбір  отбасында  балалар  ата-анамен  тіл  қатыса  алмай,  ӛзімен  ӛзі 
болып,  тҧйықталса,  басқа  отбасында  керісінше  наразылық  жақындарына, 
қоршаған ортаға ашулану, ызалану тҥрінде байқалды.   
Жауап  алынған  ата-аналардың  барлығы  балаларының  тәртібінің  ӛзгеруіне 
кӛше,  мектеп,  айналасындағылар  емес,  керісінше  отбасындағы  жағдаймен 
байланысты екендігін мойындауы қуантады. 
 
Демек,  кӛріп  отырғанымыздай баланың  тҧйықталуы,  ашушаңдығы  және басқа 
да теріс кӛрсеткіштері – отбасында орын алған жағдайлардың салдары: 
 
Себептері 
Салдары 
Шарана 
қҧрсақта 
жатқан 
кезде 
баланың  ӛмірге  келуіне  қарсы  болу: 
кездейсоқ  жҥктілік,  әкенің  баладан 
Бала  ӛзін  керексіз,  тастанды  сезініп,  қоршаған 
ортаға  сіңісе  алмай  қалады.  Ата-анамен  жеткілікті 
тҥрде тілдеспеу басқа адамдармен араласуға, оларды 
                                                           
52
 «Отбасы сәтсіздігі: себептері мен алдын-алу», Сандж зерттеу орталығы, ҚР БҒМ және Балалардың қҧқығын 
қорғау комитетінің тапсырыстары бойынша, 2009 жыл.  

119 
 
бас тартуы;  
ата-ананың инфантилизмі: ата-ана әке, 
ана  атануға  дайын  емес,  бҧл  жағдай 
кӛбінесе  әке  тарапынан  байқалады, 
балаларға 
деген 
сҥйіспеншілікті, 
ілтипатты кӛрсетпейді. 
тҥсінуге, ӛзінің ренішін білдіре алмайды, оны басқа 
адамның  қайғысын  сезбейтін  адамға  айналдырады. 
Жақын, жылы қатынастардан қол ҥзген бала есейген 
кезде  осы  стильді  ӛз  балаларын  тәрбиелеу  кезінде 
қолдануы әбден мҥмкін.  
Маскҥнемдік,  жанжал,  отбасындағы 
зорлық 
Психологиялық 
кӛзқарас 
бойынша 
балада 
есалаңдық  жағдай,  қоғамнан  тыс  қалу  формасы 
қалыптасады.  Мҧндай  бала  басқа  балалармен 
салыстырғанда  болашақта  қылмыскер  немесе 
психикалық ауру адамға айналуы әбден мҥмкін.  
Бала  патологиялық  отбасының  ішкі  жағдайын 
есейген шақта ӛз отбасында қолдануы әбден мҥмкін. 
Мҧндай 
отбасынан 
шыққан 
қыз 
балалар 
маскҥнемдерге  тҧрмысқа  шықса,  ал  ҧл  балалар 
әкесінің тәртібін қайталайды немесе ішімдікке бейім 
әйелге ҥйленеді (зерттеуге қатысқан отбасыларда 
осындай  мысалдар  кӛп,  респонденттердің  ӛздері, 
немесе  олардың  екінші  жартысы  ӛткен  ӛмірінде 
маскүнем отбасында тәрбиеленгендер). 
Бала  тәрбиесіндегі  гипер  –  гипо 
қамқор болу 
Гипер  –  және  гипо  қамқор  болу  баланың  еркіндігі 
мен  бостандығына  залал  тигізеді,  оның  энергиясы 
мен  танымдық  белсенділігін  жаншып  тастайды, 
кӛнбістікке, 
ырықсыздыққа, 
дәрменсіздікке 
тәрбиелейді,  мақсатқа  жету  жігерлігін,  еңбек 
сҥйгіштігін тежейді.  
Басқа  жағы  –  бала  ашушаң,  тілазар,  қисық  болуы 
мҥмкін.  
 
8.1.
 
Балалардың девианттық мінез-құлқы  
«Отбасының  қолайсыз  жағдайы  мен  ӛмірдің  жағымсыз  шарттары,  сондай-ақ 
отбасындағы  тәрбиенің  қателігі  баланың  қоршаған  әлемге  деген  кӛзқарасын 
бҧзады,  оның  жеке  тҧлға  ретінде  қалыптасуына  теріс  ықпал  етеді.  Жеке 
тҧлғаның  кемшіліктері  деп  аталатын  мҧндай  ауытқулар  тәртіп  бҧзу  кезінде 
байқалады.  Алғашқыда  оларда  айқын  мінез-қҧлық  болмайды,  ата-аналарын 
алаңдатпайды.    Бала  тәртібінде  теріс  қылықтарды  байқаған  ата-ана  әлі  жас, 
ештеңені  тҥсінбейді  деп  оған  назар  аудармайды.  Ӛсе  келе  тҥзеледі,  ҥйренеді 
деп  сенеді.  Тәрбиеге  баса  назар  аудармау  салдарынан  баланың  «залалсыз» 
кемшіліктері  бірнеше  рет  қайталанады,  ӛсе  келе  тәртіпсіздікті  тудыратын 

120 
 
қалыпты  дағдыға  айналады.  Баласында  болып  жатқан  ӛзгерістерді  ата-ана 
отбасында, басқа ортада баласының ырыққа кӛнбейтін кезде ғана аңғарады
53
. 
Ең кең тараған бҧзылған мінез-қҧлықтарға мыналар жатады:  

 
сотқарлықта, тентектікте, теріс қылықта байқалатын тілазарлық;  

 
балалық негативизм, қыңырлық, еркелік, ӛз бетімен болу, тәртіпсіздік; 

 
тәртіптің  девианттық  мінез-қҧлқы  шегінен  шыққан  кезде  қылмыстық 
жазалау әрекетіне ҧшырайды.  
 
«Девианттық мінез-қҧлық – жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік 
іс-әрекет,  осы  ережелерді  бҧзатын  адамдар  мен  әлеуметтік  топтардың 
қылықтары;  қабылданған  қҧқықтық  немесе  моральдық  нормаларды  бҧзған 
адамның мінез-кҧлқы» (Википедия. Ашық энциклопедиясы). 
 
ҚР  «Білім  туралы»  Заңында  былай  деп  жазылған:  «девианттық  мiнез-құлық  - 
балалар  мен  жасӛспiрiмдердiң  әкiмшiлiк  жазалау  шараларын  қолдануға  әкеп 
соғатын құқық бұзушылықтарды үнемi жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана 
жалтаруы,  отбасынан  немесе  балаларды  оқыту-тәрбиелеу  ұйымдарынан 
үнемi  кетiп  қалуы,  сондай-ақ  олардың  қылмыстық  жауаптылыққа 
жатпайтын қылмыс белгiлерi бар, қоғамға қауiптi әрекеттер жасауы». 
 
Заңға  сәйкес  білім  беру  органдары  девианттық  мінез-қҧлқы  бар 
жасӛспірімдерді  анықтауға,  оларды  ішкі  істер  органдарына  есепке  алуға, 
олармен жеке алдын-алу жҧмыстарын жҥргізуге жауапты.  
 
ҚР  ІІМ  деректері  бойынша
54
,  ішкі  істер  органдарының  жасӛспірімдер  ісі 
жӛніндегі  бӛлімшеде  тіркеуде  тҧрған  кәмелетке  толмағандардың  саны  соңғы 
жылдарда біртіндеп азаюда: 2008 жылы тіркеуде 19099 бала тҧрса, 2009 жылы 
– 17190, 2010 жылы – 15431, ал 2011 жылы – 14115 кәмелетке толмағандар. 
 
Тӛменде  ӛмірден  алынған  мысал  беріліп  отыр,  яғни  ата-анасы  ішкілікке 
салынған  баланың  тәртібіне  отбасылық  жағдайдың  қалай  әсер  еткендігі 
жайында:  
Мысал  1:  Отбасы  қоғамдық  ӛмірден  тыс  қалған,  әкесі  ішкіш,  ҥйде  жанжал, 
тӛбелес.  Шешесінің  жҥйкесі  тозған,  осыған  байланысты  бала  мен  ҥй  ішіне 
кҥтім жасамайды. Әкесі ҥнемі арақ ішіп жҥргендіктен, жҧмысынан айырылды. 
Ҧлы ӛзімен ӛзі болды, ҥйден кетіп қалды, тҥнемеді, 12-13 жасында мектептегі 
                                                           
53
  
54
 Деректер ҚР ІІМ сҧрау салу арқылы алынды 

121 
 
балалардан  ақша  талап  етті,  тӛбелесті,  сабақты  босатты.  Баланың  шешесінің 
сӛзіне  қарайтын  болсақ,  әкесі  себепсіз  ҧрысып,  кҥш  кӛрсете  бастағаннан  бері  
баланың  тәртібі  ӛзгерген:  «Бірде  күйеуім  (2005  жылдың  кӛктемі)  ұлымды 
іздеп,  әжесінің  үйінен  тапқан  кезде  оны  қатты  соққыға  жықты,  соның 
салдарынан ол бас сүйек-миы зақымданды деп ауруханаға жатқызылды. Содан 
бері ұлым менен, әкесінен қашқақтайтын болды, ал мен не істерімді білмедім. 
Күйеуім ішкілікке салынған, ұлым тіл алмайды, оны милицияға тіркеуге алды». 
Бала  ҥшін  де,  ана  ҥшін  де  ҧлын  елдің  кӛзінше  масқаралау  шыдамның  шегі 
болды: «ұлым 13-ке келді, баламның туған күнінде күйеуім арақты ішіп алып, 
қонақтардың  кӛзінше  ол  менің  балам  емес  деді…  Осы  сӛздерді  естіген  ұлым 
бір апта бойы жылады (ол әкесін ӛте жақсы кӛретін, ол ішіп келсе де балам 
оны  үнемі  қорғаштайтын).  Осы  туған  күннен  кейін  біздің  отбасымызда  бір 
ӛзгеріс  болды.  Бұрын  күйеуім  ішіп  келсе  де,  шыдайтынмын,  енді  ол  ұлынан 
қонақтардың  кӛзінше  бас  тартқан  кезде  шыдамадым.  Сонымен  қатар  ұлым 
әкесіне  бойкот  жариялады.  Ең  қорқыныштысы,  ұлым  тұйықталып,  ашушаң 
бола  бастады,  ызаланып,  әкесін  ешқашан  мойындамайтындығын  айтты». 
Бақытына орай, әйел психологтардың, мектептің, инспектордың кӛмегімен ҧлы 
мен  кҥйеуін  қайтарып  алды.  Кҥйеуі  арақ  ішпейтін  болды,  ҧлы  ӛзіне  қолқанат 
бола  бастады,  кіші  қарындасын  кҥтті,  бҧрынғы  жаман  достарынан  қол  ҥзді, 
есірткі  (наша)  сатудан,  қабылдаудан  бас  тартты  (қоғамнан  тыс  қалған 
отбасының сұхбатынан).  
 
Бірақ,  жоғарыда  айтып  ӛткеніміздей,  «тәртібі  қиын»  балалар  қоғамнан  тыс 
қалған  отбасыларда  ғана  емес,  сырт  кӛзге  қарағанда  тҧрмысы  жақсы 
отбасында да пайда болып, осындай нәтижелерге алып келі мҥмкін:  
 
Мысал  2.  Бҧл  отбасының  дағдарысқа  ҧшырауы  балаға  шектен  тыс  қамқорлық 
таныту және бала ҥшін ана  – тек барлық армандарды қанағаттандырушы ғана 
емес, мәселені тҥсінетін, дос және тәлімгер бола алатындығын тҥсінбеушіліктің 
орын  алуы.  Баланың  анасымен  тілдесу  кезінде  ҧлының  отбасындағы  жалғыз 
бала екенін, ол ӛзінің барлық ӛмірін тек ҧлына ғана арнағанын, алайда баласы 
бос  уақытында  немен  шҧғылданатынын,  достары  кім  екенін,  мектептегі 
жетістіктері қандай екенін білмегені анықталды. Жастайынан баланың айтқаны 
орындалатын  болған.  Ӛтпелі  жасқа  келгенде  баласы  талғампаз,  ешқандай  бас 
тартуды  мойындамайтын,  әрбір  жоқ  деген  жауапқа  қарқынды  жауап  беруге 
тӛселген.  Бала  сабақтан  қалып,  спирттік  ішімдіктерге  әуес  болып,  ҥйге 
тҥнемейтінді шығарған. Анасы ҧлының бҧл қылығын тҥсінбеген, алайда ӛзінің 
қауқарсыздығын  байқап,  мектептегі  мамандарға  жәрдем  берулерін  сҧрады. 

122 
 
Анаға  кеңес  беріліп,  отбасымен  қалай  жҧмыс  істеу  керек  жӛнінде  жоспар 
қҧрылды.  Қазіргі  таңда  ана  мен  бала  арасында  дҧрыс  қарым-қатынас  орнаған 
(бҧрынғы жанжал болған отбасы). 
 
8.2.
 

жүктеу/скачать 2,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: