ОқУ ҚҰралы өскемен 2012 ж
Хромосомалардың құрылысы және функциясы
жүктеу/скачать 1,79 Mb.
|
| 2.2 Хромосомалардың құрылысы және функциясы
Әрбір ядрода хромосомалардың тұрақты саны және олардың әрқайсысының өзіне тән генетикалық мәні болады. Әрбір хромосома хромонема деп аталатын ДНҚ жіпшесінен тұрады, ол жіпшенің бойында тізілген моншақ сияқты құрылымдар – хромомерлер орналасқан. Бірінші бунақталу (перетяжка) хромосоманың міндетті түрде болатын құрылымы, ол хромосоманы екі бөлікке бөледі. Бірінші бунақталудың ішінде ерекше түзіліс – центромера болады, ол хромосомалардың митоздық таралуында маңызды орын алады. Центромера метофазадағы хромосомалардың пішінін анықтайды (3-сурет). Егер центромера хромосоманың ортасында орналасса және хромосоманы тең екі иыққа бөлсе, онда хромосоманың құрылымы Х - тәріздес болады, оны метацентірлі хромосома деп атайды. Центромера хромомсоманы тең екі иыққа бөлмесе, ондай хромосомаларды акроцентірлі хромосома деп атайды. Егер центромера хромосоманың ұшына жақын орналасса және хромосома иықтарының біреуі ғана анық көрінсе, телоцентрлі хромосома деп атайды. Кейбір хромосомалар ішінде екінші бунақталу болады. Кейде екінші бунақталудың көрінуі соншалықты анық, хромосома иықтарының біреуінің шеткі бөлігі ол хромосомамен тек жіңішке жіп арқылы ғана жалғанған сияқты болып көрінеді. Ондай хромосома «спутникті» (қосшы) хромосома деп аталынады, кейде екінші тартылыс тіл центрлік хромосома да болады (3-сурет). 3-сурет - Метафазалық хромосомалар типі: 1— метацентрлік (екі бөлігі бірдей); 2—субметацентрлік; 3— акроцентрлік (екі белігі мүлде бірдей емес); 4— телоцентрлік (екінші бөлігі жоқ) хромосома; 5— екінші тартылыс тіл центрлік хромосома; б— спутникті хромосома. Ашық түсті дөңгелектер арқылы центромера көрсетілген Жасушалар бөлінгенде хромосомаларың морфологиялық ерекшеліктері өзгермей сақталады. Жасуша бөлінер алдында әр хромосома да бөлінеді. Бұл үдеріс ядродағы хромосомалар санының екі еселенуіне әкеледі. Сомалық жасуша ядроларындағы ДНҚ-ның мөлшері жыныс жасушаларының ядроларына қарағанда екі есе көп болады. Жасушалардың бұл екі типі бір-бірінен хромосомалар саны арқылы ажыратылады. Жыныс жасушаларындағы хромосомалар саны гаплоидты деп аталады және «п» белгісі арқылы белгіленеді. Көп жасушалы ағзалар денесінің сомалық жасушаларында хромосомалардың саны екі есе көп болады, және оны диплоидты деп атайды, «2п» белгісі арқылы белгіленеді. Гомологты хромосомалардың әр жұбының біреуі аналық, екіншісі аталық ағзадан келеді. Әр түрлі ағзалардың сомалық ұлпалары жасушалардағы хромосомаларды зерттеу ұлпалардың тек өзіне ғана тән хромосомасы болатынын көрсетті. Әр түрге тән хромосомалар жиынтығының ерекшеліктері – хромосомалардың саны, көлемі және формасы (пішіні) оның кариотипі деп аталады. Кариотиптегі хромосомалар саны жануарлар мен өсімдіктердің құрылым деңгейімен байланысты емес. Жоғары сатыдағы ағзаларға қарағанда қарапайым ағзалардың хромосомалар саны көп болуы мүмкін. Хромосомалар жұбымен топтастыра отырып, профазалық немесе метафазалық хромосомалардың микрофотографиялары бойынша идиограмма (хромосомаларды ұзындығы бойынша орналастыру) құруға болады. Дифференциалдық бояудың С - әдісі хромосома құрамындағы гетерохроматин бөлігін, яғни хромосомалардың басқа эухроматин бөліктеріне қарағанда, өте тығыз спиральға оралған хромосомаларды табуға мүмкіндік берді. Гетерохроматин констутивті және факультативті болып екіге бөлінеді. Мұның біріншісін хромосоманың белгілі бөлігінен үнемі табуға болады, ал екіншісін жасуша тіршілігінің белгілі бір кезеңдерінде ғана тек кейбір ұлпалар жасушаларының хромосомасында ғана көруге болады. Констутивті гетерохроматин үнемі гомологты хромосомалардың ұқсас бөліктерінде болады, көпшілігінде центромераға жақын орналасады. Факультативті гетерохроматин – генетикалық белсенділіктен толық айырылған хромосомалардың эухроматинді бөлігі. Мұндай хроматин гомологты хромосоманың бір сыңарында ғана болады. Кейбір жағдайларда жеке хромосомалар тұтасымен тек гетерохромтиндерден тұруы мүмкін. Кейбір қосқанаттылар (Diptera) мүшелерінің жасушаларынан алып (политенді) хромосомалар табылған. Мұндай хромосомаларды бірінші рет 1881 жылы Италия ғалымы Е.Бальбиани хирономустың (масаққұрттың) сілекей бездері жасушаларынан тапты. Одан кейін осындай алып хромосомалар қосқанаттылардың дернәсілдерінен (мысалы, дрозофиланың), ішек жасушаларының, мальпиги түтікшелерінің жасушалары ядроларынан табылды. Алып хромосомалар, сол сияқты кейбір өсімдіктер синергидтерінің ядроларына, қарапайым жануарлардан да табылды. Интерфазалық сомалық және жыныс жасушаларындағы хромосомаларға қарағанда, алып хромосомалар олардан 100-200 есе ұзын және 1000 есе жуан. Алып хромосомаларды қарағанда, олардан көлденең жолақтар көрінеді. Ондай жолақтар ашығырақ және күңгірттеу – дискілердің кезектесуінен түзіледі. Ол жолақтар – дискілер бір-біріне тығыз жанасқан, күшті ширатылған хромонемалар учаскелері немесе хромомерлер болып табылады. Бұл хромомерлер политенді хромосомалар деп аталады. Дискілердің көлемі мен морфологиясы өте өзгергіш келеді, бірақ әр хромосома үшін ол тұрақты және оны ұқсастыру (идентификациялау) үшін маркер қызметін атқара алады. Алып хромосомаларға тән аса үлкен көлемділік пен пішіндер, олардың барынша көп тарқатылуы және хромосомалардың ажырап кетпей ұдайы өзін өзі өндіруі нәтижесінде пайда болады. Ядро мен жасушаның бөлінуінсіз-ақ, өзін-өзі өндіру есебінен хромосомалар санының көбеюін эндомитоз деп атайды. Осының арқасында өндірілген хромотидтер ажырап кетпейді және бір-біріне тығыз жанасып қала береді. жүктеу/скачать 1,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|