Оқулық Алматы, 013 (07) ббк 88. я7

Организмнің сыртқы орта ықпалына жасайтын реакциясы шартсыз немесе шартты рефлекстер түрінде болады.

Жаңа туған балада тек шартсыз рефлекстер, мәселен, ему рефлексі болады. Бала туған соң егер оның еріндеріне қол тигізсек, бірден еме бастайды; өткір жарыққа көзін жыпылықтатып, сығырайтады; егер оның табанын қытықтасаң тартып алады (қорғаныш рефлексі).

Шартты рефлекстердің шартсыз рефлекстерден айырмашылығы туғаннан болмайды, ол белгілі бір қайталанып отыратын жағдайларда қалыптасады. Алғашқы шартты рефлекстер ерте пайда болады. Емшек еметін 2 апталық бала еметін уақытында қолға алынса, ему қимылдарын жасай бастайды.

Егер баланың ему кезіндегі қалпын өзгертсе, мәселен оны алдыға отырғызып, емізсе, онда біршама уақыт өткеннен кейін кеудеде жатқанда ему қимылдары болмайды.

2. 
   6 апталық шақта барлық рецепторлардың шартты рефлекстері қалыптасуы мүмкін. Шартты рефлекстер уақытша сипатқа ие, олар организмге қажет болған кезге дейін ғана өмір сүреді. Шартты рефлекстер бас миының қабығында пайда болады, демек ол қашан жеткілікті дамыған кезде қалыптасуы мүмкін.
   

Біздің қоршаған дүниеден алатын әсеріміз сезім мүшелері арқылы қабылданады (рецепторлар) және орталық жүйке жүйесіне беріледі. Шартты рефлекстерді қалыптастыру үшін бас миы қыртысының толысуынан басқа, есту, көру, иіс сезу, дәм сезу, мен түйсіну балада жеткілікті түрде даму қажет екені түсінікті.

Баланың кереуеті жарық алдыңғы жақтан түсетіндей болып қойылуы тиіс, бұл да көздің қыли болуынан сақтайды.

Баланың көзін аурулардан, жарақат пен шаңнан сақтау қажет: оның өз сүлгісі мен жастығы болуы тиіс, Көзді қолмен немесе пайдаланған бет орамалмен ешуақытта сүртуге болмайды. Егер тәрбиеші-күтуші баланың көзін сүрткенін байқаса, қабағы қызарса немесе көзі іріңдесе, көзді калий перманганатының әлсіз ерітіндісімен, бор қышқылымен немесе қайнаған сумен жуып, баланы дәрігерге көрсету керек.

Есту. Жаңа туған баланың есту қабілеті әлсіз, бірақ өте қатты дыбысты естиді және егер күшті шу шықса емуін тоқтата қояды. Есту дабыл қуысындағы шырышты сүйықтың таралу дәрежесі мен оның ауамен толуына қарай біртіндеп жақсарады. Есту мен көздің арасындағы үйлестік біршама ерте пайда болады. Тіпті 2 айлық бала басы мен көзін дыбыс шыққан жаққа бұра бастайды.

Құлақ гигиенасы. Баланың сыртқы дыбыс саңылауы шеміршекті және тері бөліктен тұрады, ол нәзіктігімен ерекшеленеді, онда тітіркену мен жарақат тез пайда болады. Мұндағы бездердің бірі құлақты шаңнан қорғайтын құлық бөліп шығарады, оны әлсін-әлсін кептіріп отыру керек.

Жұтқыншақ мұрынмен жалғасатын евстахи түтігі қысқа әрі кең болады, соның салдарынан балаларда көбіне ауыз қуысы арқылы иңфекцияның енуінен ортаңғы құлақтың қабынуы пайда болады. Осыған орай тамақтан кейін баланы ауыз шаюға үйрету, ал өте кішкентайларға жиі-жиі қайнаған су ішкізу қажет.

Үнемі болатын шу балалар құлағының естуіне зиянды әсерін тигізеді, өйткені күшті дыбыс дабыл жарғағына недәуір қысым жасайтындықтан, ол өзінің икемділігін жоғалтады. Бұл дыбысты қабылдаудың әлсіреуіне әкеп соғады.

Режимді ұйымдастырғанда шулы ойындарды ақырын, тыныш ойындармен кезектестіріп отыру қажет.

Жаңа туғандардың иіс сезімі дәмге қарағанда недәуір нашар жетілген, алайда өмірінің бірінші аптасында балалар иіске белгілі әсер етеді, мұны баланың қимылынаң, демалысы мен қозғалысынан байқауға болады.

Сезім тіпті ең кішкене балаларда да болады. Олардын алақаны, табаны мен беті өте сезімтал келеді. Терінің температураны сезінуі ауруды сезіну сияқты, жақсы дамыған.

Сезім мүшелері сыртқы ортадан орталық нерв жүйесіне сигнал беретін бірінші сигналдық жүйені құрайды. Бұл жүйе жануарларда да бар. Адамда, бұдан басқа, екінші сигналдық жүйе бар. Сөйлеуді осылай атайды. Екі жүйе де өзара әрекет үстінде болады. Адамдағы шартты рефлекстер көру, есту немесе басқа қабылдағыш мүшелердің тікелей тітіркенуінен ғана емес, сондай-ақ оларды белгілейтін сөздерден де пайда болады. Сөйлеудің қалыптасуы - бала өмірінің алғашқы айларында-ақ басталатын күрделі үдеріс.

Баланың жетілуіне қарай сезім мүшелерінің қызметі жетіледі; ми қабығының қыртысы дамиды, жоғарғы нерв қызметі мен баланың сөйлеуі барған сайын күрделене түседі.Бұл процестер бір мезетте жүреді, алайда недәуір дәрежеде баланың жетілуі, оны қоршаған сыртқы ортаға, оны тәрбиелеуді үйымдастыруға байланысты.

Толық жетіліп туған балада тері астындағы май қабаты өмірінің алғашқы 6 айында күшті ұлғаяды. Алайда тері астындағы майдың шамадан тыс шөгуі бала денсаулығының көрсеткіші болмайтын артық зат.

«Жандану кешені» танымдық дүниенің дамуы.

Дүниеге келген кезде көру және есту анализаторлары толыққанды қалыптаспаған, бірақ қарқынды даму үстінде болады. 2-3-ші аптада діріл түйсігі арқылы есту, 3-4-ші айда көру шоғырланады.

Екі-үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударудың ерекше түрлері көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен жанасудың қажетті дәнекершісі қажеттерін қанағаттандырудың қайнар көзі ретінде қарайды. Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне байланысты (жадырау комплексі) жандану кешені деп аталатын, арнайы эмоциялы-

қимыл реакциясы қалыптасады. Жандану кешені қол мен аяқтың екпінді қимылдарынан көрінеді. Бала өзіне еңкейген адамның бетіне тесіле қарап, оған жымиятын болады. Жадырау комплексінің жандану кешені пайда болуы жаңа туған кезеңнің соңы нәрестелік кезеңнің басы деп есептеледі. Бала өмірге әлсіз және қауқарсыз болып келеді. Ол анасынан физикалық тұрғыда ажыратылғанымен биологиялық тұрғыда тікелей байланысты. Ол өзінің қажеттілігін дербес қанағаттандыра алмайды. Нәресте оған қамқор болатын анасының дауысына еліктейді, оның бетін көріп, көзін анасының жүзіне тақатып қарайды, қолын созады, аяғын қозғалтады, қатты дыбыстар шығарады және күле бастайды. Бұл эмоционалды реакция жандану кешені деп аталады. Жандану кешені адамдық ерекшеліктерге ие, яғни күлу, қарым-қатынасқа түсу қажеттілігін көрсету. Балада туған бойда ересек адамға тән мінез- құлық түрі болмайды. Дегенмен, мінез-құлықтың кейбір қарапайым формалары - шартсыз рефлекстер балаға туа бітеді де, олар баланың аман өсіп жетілуі, онан әрі психикалық дамуы үшін де өте-мөте қажет.

Пайда болған психикалық белсенділік ырықсыз қимыл белсенділігін баса білуден көрінеді.

Нәрестенің 2-айдан 1 жасқа дейінгі нәрестелердің анатомиялық физиологиялық дамуының негізгі жетістіктері физикалық дамуы. Олар төмендегідей:

1. 
   Қамту және манипуляциялау.
   

2. 
   Еңбектеу - бұл баланың алғашқы өз бетінше қозғалу түрі;