Оқулық Алматы, 013 (07) ббк 88. я7

1. 
   Мектепке оқуға психологиялық дайындығының мәні
   
2. 
   Балада оқу мотивациясының қалыптасуы
   
3. 
   Мектепке оқуға психологиялық дайындығын диогностикалаудың мақсаты мен бағдарламаларына қойылатын талаптар
   
4. 
   Мектепке психологиялық дайындықты диогностикалауды ұйымдастыру
   
5. 
   Баланы мектепке даярлауда ата-аналармен және ұстаздармен жүргізілетін жұмыстар
   
6. 
   Баланың психикалық дамуының картасы
   

«Мектепке психологиялық дайындық» деп балалардың құрдастары ұжымында мектептік оқу бағдарламаларын меңгеру үшін психикалық дамудың қажетті және жеткілікті деңгейі түсіндіріледі.

Дамудың қажеті мен жеткілікті деңгейі, оқу бағдарламасы баланың «таяудағы даму аймағына» жететіндей болу керек. Ал «дамудың таяудағы аймағы» баланың ересектермен бірге отырып, қол жеткізетін жетістіктермен айқындалады. Егер баланың психикалық дамуының өзекті деңгейі мектептеді оқу бағдарламасын меңгеру үшін қойылатын талаптан төмен болса, онда бала мектепте оқуға психикалық дайын емес деп есептеледі. Оның дамуының таяудағы аймағының талапқа сай келмеуінен бағдарламалық материалды меңгере алмай, бірден арттағы оқушылар қатарына ілінеді.

Кеңес және ресей психологиясында мектепке психологиялық дайындық мәселесін теориялық жетілдіру Л. С. Выготскийдің еңбектеріне негізделеді (Божович Л. И., 1968, Эльконин. Д. Б., Салмина Н. Г., 1988, Кравцова Е. Е., 1991 т.б.).

Л. И. Божович мектепке табысты оқуға неғұрлым мәнді әсер ететтін баланың психикалық дамуының бірнеше өлшемдерін бөліп көрсетті: баланың мотивациялық дамуының белгілі деңгейі (оқудың танымдық және әлеуметтік мотивтері), ерікті әрекеті мен зияттық (интеллектуалдық) сферасының жеткілікті дамуы. Неғұрлым маңыздысы - мотивациялық жоспар.

Мектепке дайын бала адамдар қоғамында белгілі бір бағыты (ересектер әлеміне жетуге жол ашатын) ұстауға қажеттіліктен (оқудағы

әлеуметтік мотив) және киіз үйде қанағаттандыра алмайтын танымдық қажеттіліктерін де оқығысы келуі мүмкін. Осы екі қажеттіліктің бірігіп араласуынан баланың қоршаған ортаға жаңа қатынасы пайда болады. Ол «оқушының ішкі позициясы» деп аталады (Божович, 1968) Л. И. Божович оқушының ішкі ұстанымын мектептегі оқуға дайындықтың белгісі деп есептеп, оған үлкен мән береді.

«Оқушының ішкі позициясы» мектепке дейінгі және кіші мектеп жасының аралығында пайда бола отырып, баланың оқу үдерісіне іс- әрекет субъектісі ретінде қатысуына мүмкіндік тудырады. Бұл тілектер мен мақсаттардың саналы қалыптасуы мен оларды орындаудан немесе оқушының ішкі іс-әрекетінен көрінеді.

Мектепке психологиялық дайындықты зерттеген авторлардың бәрі осы мәселеде еріктілікке ерекше орын береді.

Баланың мектепке дайындық мәселесін талдай отырып Д. Б. Эльконин оқу әрекетінің қажетті алғы шарттарын бөліп көрсетті. Ол және оның ізбасарлары төмендегі өлшемдерді атайды:

• 
  баланың өз әрекетін белгілі бір ережеге саналы бағындыра алуы;
  
• 
  берілген талаптар жүйесіне бағыттала алуы;
  
• 
  сөйлеп жатқан адамды зейінмен тыңдай алуы;
  

Мектепке психологиялық дайындықтың зияттылық сферасын зерттеуде баланың меңгерген білімдерінің жинақтық санына емес, зияттылық үдерістерінің даму деңгейіне баса көңіл бөлінеді: «...бала қоршаған шындықтағы құбылыстардың мәнді жағын бөле білуі, оларды салыстыра, ұқсастығы мен айырмашылығын көре білуі керек» (Божович Л. И., 1968). Жақсы оқу үшін бала өзінің танымының пәнін бөле білуі керек.

Баланың мектепке оқуға психологиялық дайындығына және бір қосымша талап - оның тілінің дамуы. Тіл - зиятпен тығыз байланысты және баланың жалпы дамуымен қатар логикалық ойлауының деңгейін де бейнелейді. Бала сөздерде жеке дыбыстарды таба білуі керек, яғни оның фонематикалық естуі дамымаған болуы керек.

Мектепке психологиялық дайындықты анықтауда баланың қарым- қатынас жүйесіне ерекше көңіл бөледі. Қарым-қатынастың негізгі үш сферасы бөлініп көрсетіледі:

• 
  ересектермен ерікті қарым-қатынас;
  
• 
  құрдастарымен ерікті қарым-қатынас;
  
• 
  өзінің өзіне қарым-қатынасы.
  

1. 
   Дәстүрлі түрде мектептік жетілдірудің үш аспектісін бөліп көрсетеді:
   

• 
  зияттылық
  
• 
  эмоциялық
  
• 
  әлеуметтік
  

Балада оқу мотивациясының қалыптасуы

Мектептің оқушыға қоятын талаптары мен оқу бағдарламаларын талдау мектепке дайындықтың мотивациялық, еріктік, зияттылық және тілдік сфералардан көрінетінін растайды. Мектепке аяқ басқан шағында баланың аффективті қажеттілік сферасына оқудың танымдық та, әлеуметтік те мотивтері дамыған болуы қажет. Бұл екеуінің жиынтығы баланың оқу субъектісіне айналып, өзінің алдындағы міндеттерді саналы қабылдауына және орындауына мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, мектепке оқуға дайын 1-сынып оқушысында оқудың танымдық және әлеуметтік мотивтерінен тұратын оқу мотивациясы болу керек. Сонымен қатар табысқа жету мотивінің маңызы да аз емес (Божович Л. И., 1968; Маркова А. К., 1983; Матюхина М. В., 1984; Хекхаузен Х., 1986). Оқу мотивациясын жеті жастағы дағдарыстың нәтижесінде пайда болған жаңа құрылым ретінде қарастыруға болады.

Баланың жаңа жетекші іс-әрекеті оқу іс-әрекетін анықтайтын оқу мотивациясы оның психикасы едәуір қалыптасқан ойын іс-әрекеті екінші жоспарға ауысқанда пайда болады. Мектепке дейінгі шақтың соңында ойын «таяудағы даму аймағын» құрудағы өзінің мүмкіндігін (психикалық даму механизмі болып табылатын) жояды. Алайда бұл

бала ойынының барлық сатыларынан айлалы әрекет ету ойындарынан ережелі ойындарға дейінгі сатыларынан өткенде көрініс береді.

С. С. Выготский атап көрсеткендей, ойынның даму үдерісі ондағы қиялдан туған жағдаяттардың маңызының біртіндеп азайып, ережелердің рөлінің едәуір артуымен түсіндіріледі. Мектепке дейінгі ересек жаста, әсіресе 6-7 жаста ережелі ойындар неғұрлым қалаулы ойындарға, ал әрекетті ереже бойынша орындау оның негізгі мазмұнына айналады. Осылай мотивациясының жетекші типінің ойыннан оқуға ауысуы үшін негіз дайындалып, ол баланы үнемі түрлі ережелер бойынша әрекет ететін оқушы рөліне енуге ынталандырады.

Егер бала ойынның дамуының барлық сатысынан өтпесе, мектепке аяқ басар алдында оның психикалық дамуына жеті жастағы дағдарыс байқалмайтынын толық айтуға болады. Ал бұл дағдарыс мектепке психологиялық дайындықты білдіретін оқу мотивациясының пайда болуынан туындайды.

Сондықтан да диагностикалау бағдарламалары негізінен ережелі ойындар мен ойын тапсырмаларынан тұрады. Оларда жақсы нәтижеге жету үшін бала мұндай ойындарға жаттыққан болуы керек. Ал бұл зерттеліп отырған психикалық үдерістердің ойын іс-әрекеті жеткілікті қалыптасқандығын дәлелдеп, оқу мотивациясының пайда болғанын болжауға мүмкіндік береді.