Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 9,2 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ȻαɥɲɵΩ ɟɬɬ ɟɝɿ ɥɚɤɬɚɬ , ɦɆ
| Ɍ
ɵɧɵɲɬɵΩ ɤίɣɞɟɝɿ ɤɨɧɰ . % ɦɆ / ɤɝ ɛαɥɲɵΩ ɟɬ ɫɚ ɥɦɚΥɵɧɚ ȻαɥɲɵΩ ɟɬɬ ɟɝɿ ɥɚɤɬɚɬ , ɦɆ / ɤɝ ɄɎ ɄɎ ȺɌɎ ȺɌɎ % ɈɆɉ Ⱥ ȼ Ȼ θ 20 40 60 80 100 % ɈɆɉ 32-сурет. Шекті ұзақтықтығы əртүрлі анаэробтық жəне аэробтық жаттығу барысында жұмысшы бұлшық еттердегі фосфагендер (А) мен лактат (Ə) концентрациясы (стрелка жұмысты тоқтату кезімен сəйкес); Əртүрлі салыстырмалы аэробтық қуаттылықты жаттығулардан кейін жұмысшы бұлшық еттердегі фосфагендер (Б) мен лактат (В) концентрациясы (Д. Карлссон бойынша) Максималдыға жуық жəне əсіресе субмаксималды анаэробтық қуаттылықты, сонымен қатар максималды аэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезінде жұмысшы бұлшық еттердің энер- гиямен қамтамасыз етілуінде анаэробтық гликолиз (гликогенолиз) жетекші немесе маңызды рөл атқарады. Бұл реакция нəтижесінде бұлшық ет жасушасында сутек иондары концентрациясының жоғарылауына (рН төмендеуіне) əкелетін сүт қышқылы көп мөлшерде түзіледі (32 Ə-сурет). Нəтижесінде гликолиз жылдамдығы жəне сəйкесінше, бұлшық ет жиырылуының қажетті қуаттылығын ұстап тұруға қажетті энергия өндірілу жылдамдығы тежеледі. Сонымен жұмысшы бұлшық еттерде сүт қышқылының жинақталуы бұлшық ет қажуының (рН төмендеуі) субмаксималды анаэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезінде жетекші жəне максималдыға жуық анаэробтық, максималды аэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезінде өте мəнді механизмдері болып табылады. 109 Максималды анаэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезінде бұлшық еттік гликогенолиз жүріп үлгермейді. Сондықтан бұлшық ет жасушаларында лактаттың жинақталуы көп болмай- ды. Аэробтық қуаттылықты жаттығу кезінде неғұрлым жүктеме қуаттылығы төмен болса, соғұрлым анаэробтық гликолиздың бұлшық еттің энергиямен қамтамасыз етілуінде рөлі аздау болады жəне сəйкесінше, жұмыс соңында бұлшық етте лактат мөлшері соғұрлым төмен болады (32 В-сурет). Максималды анаэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезіндегі сияқты максималды емес аэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезінде де бұлшық етте лактаттың айтарлықтай жинақталуы болмайды. Сондықтан бұл ме- ханизм бұлшық ет қажуының дамуында соншалықты маңызды рөл атқармайды. Қажудың дамуында көмірсу ресурстарының (бірінші кезек- те жұмысшы бұлшық ет пен бауырдағы гликогеннің) түгесілуі маңызды, ал кейбір жаттығулар үшін шешуші рөл атқарады. Бұлшық ет гликогені анаэробтық жəне максималды аэробтық жаттығулардың энергиялық қамтамасыз етілуі үшін (фосфагендерді есептемегенде) негізгі субстрат болып табылады. Жаттығуларды орындау кезінде бұлшық ет гликогені шығыны көп емес, яғни бастапқы мөлшерден 30%-ға дейін жəне бұлшық ет қажуының маңызды факторы ретінде қарастырыла алуы мүмкін емес. Максималдыға жуық жəне субмаксималды аэробтық жаттығуларда көмірсулар (бұлшық ет гликогені мен қан глюкозасы) тотығу реакцияларына пайдаланылатын жұмысшы бұлшық еттердегі негізгі энергиялық субстрат болып табылады. Субмаксималды аэробтық жаттығуларды орындау үдерісінде бұлшық ет гликогені əсіресе, айтарлықтай шығындалады, сондықтан жалғастыруды тоқтатқан сəт көбіне негізгі жұмысшы бұлшық еттерде гликогеннің толықтай немесе тіпті, толық шығындалуымен сəйкес келеді. Бұл аталмыш жаттығуларды орындау кезінде бұлшық ет гликогенінің түгесілуін қажудың жетекші механизмі деп есептеуге негіз болады. Неғұрлым төмен (орташа жəне төмен) аэробтық қуаттылықты жаттығулардың энергиямен қамтамасыз етілуінде көмірсулармен қатар майлар да (жаттығу қуаттылығы неғұрлым төмен бол- са, соғұрлым олардың салыстырмалы рөлі көбірек) маңызды рөл атқарады. Мұндай жаттығуларды орындау соңында жұмысшы бұлшық еттердегі гликоген мөлшері субмаксималды аэробтық 110 жаттығулар кезіндегі дəрежедей болмаса да айтарлықтай төмендейді. Сондықтан оның түгесілуі қажудың жетекші факторы ретінде қарастырылмайды. Дегенмен, бұл маңызды фактор, себебі жұмысшы бұлшық еттегі гликоген мөлшерінің төмендеу шегі бо- йынша олар жүйке жүйесі үшін жалғыз энергиялық көз болып та- былатын қан глюкозасын көп дəрежеде пайдаланады. Жұмысшы бұлшық еттердің глюкозаны пайдалануының артуынан бауырдағы гликоген қоры төмендейді. Гликогеннің ыдырауы қанға глюкозаның түсуін қамтамасыз ететіндігі белгілі. Сондықтан орташа аэробтық қуаттылықты жаттығуларды орындау кезінде қандағы глюко- за мөлшері төмендеп, гипогликемия дамиды, ол ОЖЖ қызметінің бұзылуына жəне қажуға əкелуі мүмкін. Бұлшық ет пен бауырда гликогеннің бастапқы мөлшері неғұрлым жоғары болған сайын, бұл жаттығуларды орындау кезінде соғұрлым кешірек гипогликемия дамиды жəне қажу пайда болады. Арақашықтықта көмірсуларды (глюкозаны) қабылдау бұл құбылыстардың алдын алады жəне пай- да болу уақытын алыстатады. Осымен қатар егер көмірсулар сөреге дейін қабылданса, онда қанға инсулиннің бөлінуі жоғарылайды жəне жұмыс кезінде глюкоза концентрациясы төмендейді, яғни соғұрлым гипогликемия тез дамып қажу пайда болады. Қажу мектеп жасындағы балаларда ОЖЖ қызметінің бірқатар ерекшеліктеріне байланысты ересектерге қарағанда тезірек дами- ды. Балаларда ішкі тежелу, əсіресе, ажырату жəне кешікпе теже- лу үдерістері тезірек бұзылады. Мұнда зейін төмендеуі, қорғаныс тежелуі дамуы мен ми қыртысы жасушалары қозғыштығының төмендеуі нəтижесінде белсенділіктің дереу төмендеуіне ауысатын қозғалыс мазасыздығының пайда болуы көрінеді. Балаларда қажудың феноменологиялық картинасы мен оның дамуындағы жеке факторлардың рөлі ересектердегі сияқты сан ал- уан. Дегенмен, балаларда қалпына келу үдерістері өтуі мен қажудың дамуы жылдамдығының ересектерден айтарлықтай айырмашылығы бар. Балалармен сабақ жүргізу біркелкі, бірсарынды (монотонды) болмау керек, түрлі жұмыс түрлерін кезектестіріп отыру қажет. Сонымен қатар балалардың жұмысқа қабілеттілігінің біріншіден, соңғы сабаққа жəне дүйсенбіден сенбіге қарай төмендейтінін еске- ре отырып, оқушының күн режимінде дене мен ой жүктемелері мазмұнына, сол сияқты оларды белсендіру құралдары мен əдістеріне мəн беру аса маңызды. |