112
Сондықтан вегетативтік жүйе организмді дер кезінде қоректік зат-
тармен, энергиямен қамтамасыз ете алмайды.
Жедел (жіті) қажу дағдыланбаған
адамдарда ұзақ жұмыстың
алғашқы сəтінде кездеседі. Ол мүшелер мен жүйелерді бұрынғы
қалпына келтіру қоры азайғандықтан жəне реттеуші механизмнің
олқылықтарынан туындайды.
Бұл қажу қоршаған орта температурасы мен ылғалдылығы
жоғары болған жағдайда тез пайда болады. Өйткені адам қатты тер-
леп, организм маңызды микроэлементтерден арылады. Қажудың бұл
түрі кəрі адамдарда айқын көрінеді,
олардың организмі бұрынғы
қалпына баяу келеді.
Созылмалы қажу жүйке-бұлшық ет жəне вегетативтік
жүйелердің өзгерістеріне əкелетін қарқынды жұмыстардан кейін
байқалады. Мұнда орталық жүйке жүйесінің меңгеру əрекеті
өзгеріп, организмнің күш салу мүмкіндігі, жұмыс қабілеттілігі,
күрделі үйлесімдігі əлсірейді. Тахикардия байқалып, диастолалық
қысым көтеріледі. Сонымен қатар жүйке үдерістерінің
балансы
өзгереді, жұмыс жəне тұрмыс жағдайындағы төзімділік пен сақтық
жойылады. Организмнің қолайсыз жағдайларға бейімделу қабілеті
төмендейді, сондықтан ол жиі ауруларға шалдығады.
Ақыл-ой жұмыстарында қажу тез басталады. Мұнда зейін,
зерде (ес) əлсірейді, тез шешім қабылдау, анық қисынды сөйлем
құрау, дерексіз ойлау қабілеті төмендейді.
Ақыл-ой қажуы да же-
дел жəне созылмалы болып бөлінеді. Жедел ой қажуында негізгі
физиологиялық көрсеткіштер тəулік ішінде бұрынғы орнына келеді.
Ми қыртысында шектен тыс тежелу байқалады, қан айналысы
өзгереді, талдағыштардың орталық бөлімінің қызметі нашарлайды.
Жалпы физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда,
дене мен
ой еңбегінен туындайтын қажудың айырмашылығы шамалы.
Сондықтан оны болдырмау шаралары бірдей болады.
Қажуды анықтау үшін объективті жəне субъективті белгілер
қолданады. Субъективтік белгіге шаршау түйсігі жатады. Ол
белсенді жұмыс істеп отырған жүйке орталықтарының тежелуінен
туады. Объективті белгілер жұмыс қабілеттілігінің өзгеруінен жəне
қажумен қатар білінетін əртүрлі жүйелердің өзгерістерінен тұрады.
Біріншіден, жұмыс қабілеттіліктің сандық көрсеткіштері, нақтылы
мерзімдегі жұмыс өнімі төмендейді. Мұны корректуралық кесте-
лер немесе эргографиялық зерттеулер арқылы тексереді. Екіншіден,
жұмыс қабілеттілік сапасы, арнайы бақылау тапсырмаларын орын-
113
дау нашарлайды. Үшіншіден, жұмысқа байланысты үйлесімді
əрекеттер бұзылады.
Жұмысқа қабілеттілік сапасына əлеуметтік
жағдайлардың
(тұрмыс салты, молшылық жəне т.б.) мəні зор. Сонымен бірге
оған кейбір ішкі факторлар: денсаулық күйі, жүйке жүйесінің
ерекшеліктері де əсер етеді. Ал жүйке жүйесінің қызметі ішкі секре-
ция бездерінің қызметімен байланысты болады.
Қажудың түрлері, оның даму сатылары адамның жеке қасиетте-
ріне, жұмыс жағдайлары мен тəртіптеріне байланысты келеді.
Сондықтан оны болдырмау үшін қоршаған ортадағы санитарлық
жəне гигиеналық шараларды жақсарту керек. Жаттықтыру жəне жа-
рыс өткізілетін орындардың (спорт залдар, гимнастикалық, бокс зал-
дары жəне т.б.) арнайы гигиеналық талаптарға сай жабдықталуына
аса мəн берілу қажет. Жұмысты қолайлы ұйымдастырудың да
(жұмыс орны, тұлға қалпы, бірсарынды еңбекті азайту)
маңызы
бар. Жұмысқа қабілеттілікті үнемі жаттығу, жұмыс дағдыларын
қалыптастыру, кəсіби үйрету, тиімді тынығу арқылы жоғарылатуға
болады.
Достарыңызбен бөлісу: