Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
Ауа температурасы мен ылғалдылығының спорттық жұмысқа
жүктеу/скачать 9,2 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жоғары ауа температурасы мен ылғалдылығы жағдайында жылу шығарудың физикалық механизмдері
| Ауа температурасы мен ылғалдылығының спорттық жұмысқа
қабілеттілікке ықпалы Ұзақ уақыт (мысалы, марафондық жүгіру) жəне күш салу- ды қажет ететін спорттық жүктемелер кезінде жұмыс атқаратын бұлшық еттердегі жылу өндіру негізгі алмасу жылу өндірілуінен 15-20 есе асады. Бұлшық еттердегі барлық түзілген жылу алдымен қанға беріліп, қан арқылы дене температурасын 39-40°С жəне одан да жоғарылата отырып (жұмыс гипертермиясы), дене ядросына та- сымалданады. Мұндай жағдайларда организмнің жылу реттелуі жылу шығарудың күшеюіне бағытталған, яғни дене беткейіндегі жылудың артығы тері тамырлары торларында қан айналуды күшейту жолымен тасымалданады. Одан жылу ең бастысы тердің булануы есебінен қоршаған ортаға беріледі. Қоршаған ауаның жоғары температурасы мен ылғалдылығы дененің қызып кету қатерін тудыра отырып, жылу шығаруды елеулі қиындатады. Неғұрлым сыртқы температура жоғары болған сайын, соғұрлым дене температурасы көп көтеріледі. Ыстық жəне ылғалды күндері марафоншының дене температурасы 41°С-қа жетуі мүмкін. Тер булануының күшеюі дененің су балансының бұзылуына, яғни дегидратацияға əкеледі. Соның салдарынан жүрек-тамыр жүйесіне көп күш түседі. Сондықтан мұндай жағдайларда спорттық жұмыс қабілеттілік төмендейді жəне организмнің қызып кетуі – жылылық соққы қаупі туындайды. Жоғары ауаның температурасы мен ылғалдылығы жағдайында спорттық жұмыс қабілеттіліктің төмендеуін: 1) Дененің қызып кетуі; 2) Жылдам дегидратация; 3) Жүрек-тамыр жүйесінің оттегі тасымалдау мүмкіндігінің төмендеуі сияқты үш негізгі факторлар анықтайды. Жоғары ауа температурасы мен ылғалдылығы жағдайында жылу шығарудың физикалық механизмдері Тыныштық күйде жəне бұлшық ет əрекеті кезінде де қоршаған ортаға денеден жылу шығарудың түрлі жолдарының маңызы бірдей емес жəне сыртқы ортаның физикалық факторларына байланысты өзгеріп отырады. 281 Тыныштық күйде сыртқы температураның қолайлы темпера- турадан жоғарылауы (18°С жуық) кезінде жылу өткізу конвекция арқылы күшейеді. Тек ауа температурасы 30°С-тан асқанда, яғни тері температурасына жуықтағанда жылу шығару жылудың булану жолы арқылы күшейе бастайды. Ыстық күндері қоршаған ауа мен тері арасында температура айырмасы аз болғандықтан жылудың конвекциямен жоғалуы минимальді болады. Сыртқы температу- ра дене температурасынан асқанда (33°С жуық) жылу алмасудың бағытталуы қарама-қарсы жағдайға ауысады жəне дененің беткей орналасқан ұлпалары жылуды қоршаған ортадан алады. Күн радиа- циясы организмге қосымша термиялық күш түсіреді. Жұмыс күйінде жылу шығарудың негізгі жолы тері беткейінен тердің булануы болып табылады. Сыртқы температураның жоғарылау мөлшері бойынша бұл механизмдердің рөлі арта түседі. Тердің булану жылдамдығы тер түзілу жылдамдығымен жəне қоршаған орта факторларының арасында ауаның салыстырмалы ылғалдылығы ең маңызды болатын кейбір физикалық сипаттамалар- мен анықталады. Тердің булану жылдамдығы тері ылғалдылығы (Рт) мен атмосфералық ауа ылғалдылығы (Ра) арасындағы айырмасына байланысты. Тер түзілу жылдамдығының артуы Рт жоғарылауын ту- дырады жəне осылайша аталмыш сыртқы жағдай кезінде тердің бу- лануын жылдамдатады. Жоғары ауа ылғалдылығы кезінде тері мен ауа арасындағы ылғалдылық градиенті (Рт-Ра) азаяды жəне тердің булануы баяулайды. Қоршаған ауадағы су буының қысымы 40 мм сынап бағанасына жоғарылағанда тері беткейінен тердің булануы нөлге тең. Сондықтан тіпті, ауаның жоғары температурасы, бірақ оның оның салыстырмалы ылғалдылығы аз кезде спортшы ауаның төмен температурасы мен жоғары ылғалдылығы кезіндегідей қиындықты сезінбейді. Субмаксималды аэробтық жүктеме кезінде жылу шығарудың 5%-ға жуығы ауа тасымалдау жолдарында судың булануы есебінен жүреді. Қоршаған ортаның ылғалдылығының жоғарылауы кезінде жылу шығарудың бұл механизмі де əлсірейді. Сайып келгенде, қоршаған ортаның жоғары температура- сы ауа мен тері арасындағы, сонымен бірге тері мен дене ядрола- ры арасындағы температуралық градиентті азайтады. Бұл жылу шығарудың қиындауына əкеледі. Аталмыш қиындықтарнеғұрлым сыртқы температура тері температурасына жуық болған сайын соғұрлым көп болады. Қоршаған ауаның жоғары ылғалдылығы бу- 282 лану жолымен жылудың жоғалуына кедергі келтіреді. Ұзақ уақыт жəне күш сала орындалатын спорттық əрекеттер кезінде ауа тем- пературасы мен ылғалдылығының бір мезгілде жоғарылауы дене температурасының шектен тыс жоғарылауына əкеледі. жүктеу/скачать 9,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|