Техника философиясы өркениеттi сыни тұрғыда бағалау ретiнде

лингивистикалық-аналитикалық  алуан  түрi  техника  мəселесiн  шешiп  бере  алмайды. 
Философтардың,  ойшылдардың,  тарихшылардың,  инженерлердiң  жəне  көзi  ашық 
азаматтардың парызы—“өркениет ретiнде бiз тудырған мəселелерге” жауап табу.
 
Бiрiншi  дүниежүзiлiк  соғыстан  кейiн  техника  философиясында  өзге  мəдени
құндылықтарға  ғана  емес,  қандай  да  болмасын  бөтен  өркениеттiк  болмысқа  деген 
сағыныш  күшейе  түстi.  Батыстық  философтарды  мынадай  сұрақтар  мазалай  бастады: 
Европа  жалған  жолмен  жүрiп  өткен  жоқ  па,  батыстық  рух  мəдени-өркениеттiк  баламаны 
таңдауда  қателескен  жоқ  па?  Батыстың  бүгiнгi  қасiреттерi  əуел  баста  адамзаттың 
өркениеттiк даму жолын дұрыс таба алмаудың себебiнен емес пе екен?
 
Қазiргi 
батыстық 
философияда 
адамзаттың 
бастапқы 
кезеңiнде 
тарихи 
перспективаның əр түрлi варианттары болған деген идея қалыптасты. Оның бiрi бүкiл iшкi 
ресурстарды  адамзат  рухын  өзiндiк  тануға  шоғырландыру.  Ертедегi  шығыс  халықтары 
осы  жолмен  жүрдi,  оның  дəлелi  ретiнде  олардың  дiндерiн  алуға  болады.  Шығыс  дiндерi 
адамның  абсолютпен,  болмыспен  толық  бiрiгуiн  уағыздайды.  Адамды  табиғаттан  тыс 
құбылыс емес, оның бөлiгi ретiнде қарастыру, əлемге сiңiп кетуге ұмтылу, рух кеңiстiгiнде 
барлық  Ғаламның  үнiн  есту—мiне,  ежелгi  шығыстық  iлiмдер  мен  дiндердiң  насихаттары 
осындай. Егер де европалық өркениет осы жолмен жүргенде, батыстық философтардың 
пiкiрiнше,  онда  ол  антропологиялық  жəне  рухани  ресурстарын  дамытып,  ғарышқа, 
Ғаламның универсумына жақындай түсер едi.
 
Бiрақ  батыстық  өркениет  өзге  жолмен  жүрдi.  Оны  таным  мен  əлемдi  қанау 
құмарлығы  иектедi.  Адамзат  жан  мен  тəндi  жаттықтыру  қабiлетiн  жоғалтып,  техниканың 
көмегiмен  бүкiл  əлемдi  өзiне  бағындыру  пиғылына  берiлдi.  Адамдар  өзiнiң  табиғатына 
сенуден  қалып,  рухты  дамыту  мен  жетiлдiруден  бас  тартты.  Техникамен  қарулана
отырып,  олар  өздерiнiң  күш-жiгерiн  iшкi  əлемге  емес,  сыртқы  əлемге  бағыттады. 
Хайдеггердiң терминiмен айтқанда техника адам Болмысына айналды. 
 
 
 
4.4.4 Техницизм қоғам туралы қазiргi батыстық теориялардың методологиялық
негiзi ретiнде
 
Техника  философиясы  өзiнiң  күрделi  құрылымы  бар  жеткiлiктi  дəрежеде  күрделi 
философиялық ағым болып табылады. Техникалық өркениеттiң динамикалық процестерiн 
пайымдауға ұмтылған жаңа концепциялар пайда болды. Техника философиясындағы əр 
түрлi  ағымдардың,  көзқарастардың,  позициялардың  молдығына  қарамастан  барлығына
ортақ нəрсе олардың технологиялық детерминизмге негiзделуiнде болып табылады, яғни 
қоғам өмiрiндегi техниканың анықтаушы рөлi мойындалады.
 
Техника  философиясы  ең  алдымен   қарама-қарсы  екi  бағытқа  бөлiнедi—техницизм 
жəне антитехницизм. 
 
Техницизм  техника  дамуының  адамзат  үшiн  сөзсiз  игiлiктiлiгiне  деген  сенiмге 
негiзделедi.
 
Техницизм  қоғам  өмiрiндегi  техниканың  рөлiн  тек  қалыпты  құбылыс  ретiнде, 
адамзаттың игiлiгi ретiнде ғана қарастырады.
 
Неотехницизм  өзiнiң  алдыңғы  формаларынан  ерекшеленедi.  Мұнда  техникаға 
бұрынғысынша  қоғам  өмiрiндегi  негiзгi  орын  берiледi,  бiрақ  оның  өзiндiк  дамуы,  өзiндiк 
реттелу  мүмкiндiгi  терiске  шығарылып,  қоғамдық  бақылау  қажеттiлiгi  туралы  мəселе 
қойылады.
 
Антитехницизм—технофобияның  көрiнiсi,  пайда  болып,  таралып  жəне  өсiп  келе 
жатқан  жаңа  технологиялардың  жұмбақ  қауiп-қатерiнiң  алдындағы  үрей  мен  қорқыныш, 
сенiмсiздiк.  Антитехницизмнiң  əр  түрлi  варианттары  бар.  Оның  iшiндегi  ең  кеңiнен 
таралғаны  “батырлық  пессимизм” (Ф.Ницшенiң  терминi)  деп  аталады.  Ол  бойынша 
техника мен зұлымдықтың тегеурiнi техниктер мен технократтардың үстемдiгiн, басқаруын 
тудырады.  Антитехницизмнiң  тағы  бiр  көрiнiсi  адам  өзi  игере  алмайтын  рационалдық 
бiлiмнiң  əуел  бастапқы  агрессивтiлiгiмен  сипатталатын,  мəнi   “билiкке  деген  ерiкке” 
негiзделген техникаға радикалды дұшпандықты бiлдiретiн позицияны ұстанады (Маркузе, 
Адорно,  Хоркхаймер). 60-шы  жылдардың  соңында  бұл  көзқарастар  контрмəдениет
идеологиясына  жүйелендi (Т.Розак).  Контрмəдениет  бойынша  барлық  қазiргi  саяси 
күштер—мейiлi  ол   “солшылдар”, “оңшылдар”, “орталық”  болсын,  технократиялық 

қоғамның  бiрыңғай  құндылықтарына,  техникалық  рационализмге  деген  дiни  сенiмге 
негiзделген билiк үшiн күреске əкеледi.
 
Техниканы  философиялық  зерттеу   өте  күрделi  құбылыс  жəне  əр  түрлi  қырлардан 
тұрады;  методологиялық,  əлеуметтiк,  саяси,  эстетикалық,  аксиологиялық  жəне  т.б.  Қай 
мəселенi 
алға 
тартқанына 
байланысты 
техника 
философиясы 
не 
ғылым
философиясымен  жақындайды,  не  əлеуметтiк  философияның  немесе  антрапологиялық
философияның бөлiмi ретiнде қарастырылады. 
 
Техника философиясы  негiзiнен екi  басты дəстүрдiң ықпалында:  неопозитивизммен 
əсерi  жəне  байланысы  бар  сциентистiк  методологизм  жəне  мəдениеттанымдық
антропологизм.  Техниканы  философиялық  зерттеулер  осы  екi  дəстүрдiң  бiрiне  бағдар 
ұстануына  байланысты  не  логикалық-методологиялық  мəселелермен  айналысады,  не 
техниканың  гуманистiк  құндылықтық  қырларынан  зерттейдi.  Бұл  дəстүрлер  кейде 
қиылысып  жатады, ал бұл аталған зерттеулердiң синтезiне деген тенденцияны туғызады. 
Техницизм  дүниетанымы,   “технологиялық  детерминизм”  батыстық  ойшылдардың 
көптеген 
теорияларын 
қамтып 
жатыр: “индустриалдық 
қоғам 
теориясы”, 
“постиндустриалдық  қоғам  теориясы”, “ғылыми  революция  теориясы”, “ақпараттық  қоғам 
теориясы”.  Жəне  жалпы  адамзат  қоғамы  дамуын  кезеңдерге  бөлудi  қамтиды.  Олардың 
пiкiрiнше,  техника  барлық  əлеуметтiк  факторлардың  алғышарты  болып  табылады,  оның 
нəтижесiнде  өндiргiш  күштер  стихиялық  түрде  жаңа  қоғамдық  қатынастарды  тудырады. 
Техницизмнiң əр түрлi өкiлдерi адамзат өркениетiнiң тарихи дəуiрлерiн техниканың белгiлi 
бiр  аспектiлерiмен  байланыстырады,  мысалы,  еңбек  құралдарының  алмасуы 
(Дж.Ленский), байланыс құралы (Маклуэн) немесе энергия көздерi, яғни қоғамның дамуы 
мускулдық энергияның жүйелi түрде алмасуымен (бу, электр, атом) байланыстырылады. 
Батыстық  авторлар  əлеуметтiк  дамудағы  техниканың  анықтаушы  рөлiне  негiзделе 
отырып,  адамзат  тарихын  үш  кезеңге  бөледi: “индустриалдыққа  дейiнгi  қоғам”, 
“индустриалдық  қоғам”  жəне  “кейiнгi  индустриалдық  қоғам”.  Индустриалдыққа  дейiнгi 
қоғамдағы  басты  сала  ауыл  шаруашылығы,  сондықтан  да  оны  аграрлы,  дəстүрлi  қоғам 
деп  атайды  жəне  шiркеу  мен  əскер  бұл  қоғамның  басты  институттары  болып  табылады. 
Индустриалдық  қоғам  ең  алдымен  корпорациялар   мен  фирмалардың  жетекшiлiгiндегi 
өнеркəсiпке  негiзделедi.  Кейiнгi  индустриалдық  қоғам  тарихтың  жаңа  перзентi  болып 
табылады  жəне  бiрқатар  факторлармен  анықталады:  тауар  өндiрушi  экономикадан 
қызмет  етушi  экономикаға  көшу,  қоғамның  əлеуметтiк  құрылымындағы  өзгерiстер, 
қоғамдағы  саясатты  анықтауда  теориялық  бiлiмнiң  басымдылығы,  жаңа  интеллектуалды
технологияның  қалыптасуы,  технологиялық  өзгерiстердi  жоспарлау  жəне  бақылау. 
Индустриалды қоғам теориясын 50-жылдардың соңы мен 60-жылдардың басында негiзiн 
қалағандар  қатарына  Дарендорф,  Арон,  Белл,  А.Турендермен  қатар  У.Ростоу  жатады. 
Əлемтану  мен  əлеуметтiк  философия  тарихында  ол  технологиялық  детерменизмге
негiзделген  “экономикалық  өсiм  кезеңдерi”  концепциясының  авторы  ретiнде  белгiлi. 
Технология дамуының деңгейлерiнен шығара отырып У.Ростоу адамзат қоғамының даму 
тарихын  бес  кезеңге  бөледi.  Бiрiншi  кезеңдi  ол  “дəстүрлi  қоғам”  деп  атады  жəне  билiк 
басында  жер  иеленушiлер  тұратын,  ғылым  мен  техника  тұрпайы, “ньютонға  дейiнгi” 
деңгейде  болатын,   əлеуметтiк  құрылымы  көп  сатылы  өте  төменгi  ауыл  шаруашылық 
өндiрiсi  бар  аграрлық  қоғам  ретiнде  сипаттады.  Екiншi  кезең —“өтпелi  қоғам”,  бұл  жаңа 
қоғам үшiн алғышарттарды қалыптастыру кезеңi ауыл шаруашылығы өнiмдiлiгiнiң өсуiмен, 
“iскер,  кəсiпкер  адамдардың  жаңа  типiнiң”   пайда  болуымен  ұлттық  қауiпсiздiктiң 
экономикалық  iргетасын  қамтамасыз  етуге  ұмтылған  “ұлтшылдықтың”  өсуiмен  жəне 
осының  негiзiнде  бiр  орталыққа  бағынған  мемлекеттiң  қалыптасуымен  сипатталады. 
Үшiншi кезең — бұл қозғалыс кезеңi, “өнеркəсiптiк төңкерiс кезеңi”. Бұл кезең өнеркəсiптiң 
негiзгi  салаларының  тез  өсуiнен,  капитал  жинақтау  үлесiнiң  жоғарылауына  алып  келетiн 
өндiрiс  методының  радикалды  өзгеруiмен  ерекшеленедi.   У.Ростоудың  пiкiрiнше,  бұл 
кезеңде  Англия  ХVIII  ғасырдың  аяғында,  Франция  мен  АҚШ  ХIХ  ғасырдың  ортасында, 
Германия  ХIХ  ғасырдың  екiншi  жартысында,  Ресей 1890-1914 жылдар  аралығында, 
Үндiстан  мен  Қытай  ХХ  ғасырдың 50 жылдарының  басында  орналасты.  Төртiншi  кезеңдi 
У.Ростоу  кемелдену  кезеңi  немесе  индустриалдық  қоғам  деп  атайды.  Оның  пiкiрiнше 
индустриалдық  қоғамның  негiзгi  белгiлерiне  өнеркəсiптiң  шапшаң  дамуы,  өндiрiстiң  

мүлдем  жаңа  салаларының  пайда  болуы,  ғылым  мен  техника  жетiстiктерiн  кеңiнен 
енгiзу,  капитал  салымы  деңгейiнiң  ұлттық  кiрiстiң 20 %-ға  дейiн  жоғарылауы,  қала 
тұрғындарының 60-90%-ға  дейiн  өсуi,  квалификациялық  еңбек  үлесiнiң  өсуi  жатады. 
У.Ростоудың  есептеуiнше  кемелденген  кезеңге  жету  үшiн 50-60 жылдай  өтпелi  кезең 
қажет.   Жəне  соңғы,  бесiншi  кезең —“жоғары  бұхаралық  тұтыну”  дəуiрi.  Бұл  қоғамның 
басты  мəселесi  өндiрiс  емес,  тұтыну  мəселесi,  өндiрiстiң  негiзгi  салалары  дəстүрлi 
салалар  емес,  қызмет  көрсету  жəне  бұхаралық  тұтыныс  тауарларын  өндiрiсi  болып 
табылады.   
 
Американ  экономисi  жəне  əлеуметтенушысы  У.Ростоудың  бұл  теориясы 
постиндустриалдық қоғам теориясының алғышарты жəне негiзi болды.
 
Экономика  мен  оның  салаларының  негiзiндегi  техника  философиясының 
күрделiленген  вариантын  бiз  американ  əлеуметтанушысы  Д.Беллден  кездестiремiз.  Ол 
постиндустриалдық  қоғам  теориясының  негiзiн  қалаушылардың  бiрi.  Белл  “бiржақты 
детерминизмдi”  жоққа  шығарады  жəне  қоғамның  əр  түрлi  салалары,  мейлi  ол  саясат 
немесе  мəдениет,  технология  жəне  т.б.  болсын  өз  алдына  дербес  жəне  өзiнiң  даму 
логикасы 
болады 
деп 
есептейдi. “Постиндустриалдық 
қоғам” 
теориясының 
методологиялық  негiзi “белдеулiк  принцип”  болып  табылады.  Д.Белл  белдеулiк 
принциптiң көмегiмен қоғамдық қатынастар мен институттардың, рухани процестердiң тек 
бiр ғана факторларға байланысты емес екендiгiн дəлелдеуге тырысады. Олардың бiрi бiр 
белдеудiң  бойында,  екiншiлерi  өзге  белдеудiң  бойында  орналасады.  Беллдiң  пiкiрiнше 
“постиндустриалдық қоғамның белдеулiк принципi орасан зор теориялық бiлiм жəне оның 
əлеуметтiк  өзгерiстегi  бағыттаушы  ретiндегi  жаңа  рөлi  болып  табылады.  Əрбiр  қоғам 
бiлiмнiң  негiзiнде  қызмет  етедi,  бiрақ  ХХ  ғасырдың  екiншi  жартысынан  бастап 
технологияның мəнiн өзгерткен ғылым мен инженерияның қосылуы жүзеге асты”.
 
Постиндустриалдық  қоғам  концепциясының  негiзiне  адамзат  қоғамы  тарихының  үш 
кезеңге  бөлiнуi  жатады:  индустриалдыққа  дейiнгi,  индустриалдық,  индустриалдықтан 
кейiнгi. 
 
Сонымен,  алғашқы  əлеуметтiк  технологиялық  революция  аграрлық-қолөнерлiк 
болып табылады. Оның соңғы  нəтижесi өндiрiс саласының негiзiне егiншiлiк жəне қолөнер 
технологиялары  жататын  тарихи  тұрғыда  алғашқы  өркениеттiң  қалыптасуы  болды. 
Меншiктiң  əр  түрлi  формалары,  алғашқы  мемлекеттердiң  пайда  болуы  отырықшылыққа 
көшудiң алғышарттары болды.
 
Екiншi  əлеуметтiк  технологиялық  революция  индустриалдық  болып  табылады.  Ол 
ХVII ғасырдың басына дейiнгi кезеңдердi қамтиды, ал кейбiр елдер мен аймақтарда онан 
да кешiрек жүзеге асты. Оның нəтижесi индустриалдық жəне урбанистiк өркениеттiң пайда 
болуы деп саналады.
 
Соңғы  бiздiң  көз  алдымызда  өтiп  жатқан  əлеуметтiктехнологиялық  революция 
ақпараттық-компьютерлiк  революция  болып  табылады.  Ол  қоғам  өмiрi  мен  адам 
өмiрқамының бүкiл саласын ақпараттандырудың негiзiнде iске асады.
 
80-жылдары  техницизм  идеологиясы  күшейе  түстi.  Бұл  бағыттың  негiзгi 
тұжырымдары О.Тоффлердiң атақты “Үшiншi толқын” еңбегiнде жарияланды. О.Тоффлер 
қоғам  дамуын  толқынның  қозғалысы  ретiнде  қарастырады.  Ол  адамзат  қоғамының  бүкiл 
дамуын үш кезеңге бөледi:
 
1. Аграрлық революция (“бiрiншi толқын”)
 
2. Өнеркəсiптiк революция (“екiншi толқын”)
 
3. Ақпараттық-компьютерлiк революция (“үшiншi толқын”).
 
Ол  қоғамдық  өзгерiстердi  техникалық  прогрестiң   тiкелей  рефлексi  ретiнде 
қарастырады.  Ол  қоғамдық  өмiрдiң  əр  түрлi  қырларын  талдайды,  бiрақ  негiзi  ретiнде 
энергетикалық  база,  өндiрiс  жəне  бөлiнiс  құрамына  кiретiн  техносаладағы  өзгерiстер 
алынады. 
 
О.Тоффлер  болашақ  қоғамдық  дамуды  талдай  отырып,  оның  экономикалық 
қаңқасын  электроника  жəне  ЭЕМ,  ғарыштық  кеңiстiк  жəне  биоиндустрия  құрайды  деп 
есептейдi.  Оның  пiкiрiнше,  өндiрiс,  отбасы,  ғылыми  ойдың  бағытының  өзi,  коммуникация 
жүйесi  орталықтанудан  орталықсыздануға,  шоғырланудан  шашырауға,  кəсiпорынға 
жиналудан “электрондық коттедждегi” үй жұмысына ауысады. Тоффлер жаңа өркениетке 

дəл  анықтама  беруге  тырыспайды,  оның  айтуынша  “постиндустриалдық  қоғам”, 
“ғарыштық  дəуiр”, “ғаламдық  деревня”, “ақпараттық  қоғам”  жəне  т.б.  қолдануға  келмейдi, 
өйткенi “олар  жүзеге  асып  жатқан  өзгерiстердiң  нақты  динамикасы,  оның  салдары 
барысындағы қайшылықтар мен қақтығыстар туралы дұрыс болжам бере алмайды”.
 
Жаңа  өркениетке  анықтама  беруге  көптеген  ғалымдар  ұмтылды.  Дж.Литхайм—
постбуржуазиялық, 
Р.Дарендорф—посткапиталистiк, 
А.Этциони—постмодернистiк, 
К.Болдуинг—постөркениеттiк,  Г.Кан—постэкономикалық,  С.Алстром—постпротестанттық, 
Р.Сейденберг—посттарихи, Р.Барнет—постмұнайлық қоғам туралы айтады. 
 
Мұнан  ары  қарай  постиндустриалдық  қоғам  теориясы  ақпараттық  қоғам
концепциясында  нақтылана  түседi.  Ақпараттық  қоғамның  əр  түрлi  варианттары  Д.Белл, 
А.Кинг, 
Дж.Мартин, 
А.Нормен,  
С.Нора, 
Дж.Нейсбит, 
Й.Масуда, 
Дж.Пелтон, 
М.Понятковский,  Ж.-Ж.Серван-Шрайбер  жəне  т.б.  сияқты  теоретиктермен  даярланды. 
Жалпы алғанда, олар ақпараттық қоғамды постиндустриалдық қоғам ретiнде түсiндiредi. 
 
 
 
4.4.5 Ақпараттық қоғам
 
Жаңа  өркениетке  өтуге  байланысты  адамзаттың  тарихи  тағдырларындағы  түбiрлi 
өзгерiстер  болып  жатқан  жаңалықтарды  пайымдау  қажеттiлiгiн  тудырды. 20-жылдардың 
өзiнде-ақ  мұны  алғаш  сезiнген  О.Шпенглер  өзiнiң  атақты  “Европаның  дағдарысы” 
еңбегiнде  бүгiнгi  индустриалды  өркениеттiң  ақырының  жалпы  нобайын  трагедиялық
формада  белгiледi.  Онан  кейiн 40-жылдары  австралиялық  экономист  К.Кларк  жаңа 
қоғамның  келе  жатқанын  айқын  баяндап,  оны  жаңа  экономикасы  мен  технологиясы  бар
ақпарат  жəне  қызмет  көрсету  қоғамы  ретiнде  сипаттады. 50-жылдардың  аяғында 
американдық  экономист  Ф.Махлуп  жаңа  қоғам  туралы  идеяны  дамыта  отырып, 
ақпараттың  маңызды  тауарға  айналатыны  жəне  ақпараттық  экономиканың   келетiнi 
туралы  тезисiн  жариялады.  Жəне  тек 60- жылдардың  соңында  ғана  постиндустриалдық
қоғам теориясының
 
негiзiн  қалаушылардың  бiрi  американдық  əлеуметтанушы  Д.Белл   алдыңғыларымен 
салыстырғанда  өзiнiң  ақпараттық  қоғам  теориясында  бұл  қоғамның  мəнi  мен 
сипаттамалық белгiлерiн ашуға тырысты.   
 
Əсiресе,  өзiнiң  “Ақпараттық  қоғамның  əлеуметтiк  шеңберi”  деген  еңбегiнде  Д.Белл 
қоғамның  негiзгi  салаларын  жан-жақты  қарастыра  отырып,  индустриалдық  қоғамнан 
ақпараттық  қоғамға  өту  барысында  қазiргi  қоғамның  қандай  өзгерiстерге  ұшырайтынын 
сипаттап  жазады.  Д.Беллдiң  пiкiрiнше: “Келесi  жүзжылдықта  экономикалық  жəне 
əлеуметтiк  өмiр  үшiн,  бiлiм  өндiрiсiнiң  тəсiлдерi  үшiн,  сонымен  қатар  адамның  еңбек 
əрекетiнiң  сипаты  үшiн  телекоммуникацияларға  негiзделген  жаңа  əлеуметтiк  үрдiстiң 
қалыптасуы  шешушi  мəнге  ие  болады” (Нова  технократическая  волна  на  Западе, 330-
бет). Онан ары қарай ол индустриалдық қоғамға тəн үш сипаттамалық белгiнi анықтайды:
 
1)
   
индустриалдық қоғамнан сервистiк қоғамға өту;
 
2)
   
технологиялық  жаңашылдықтарды  жүзеге  асыруда  кодификациялық  теориялық
бiлiмнiң шешушi мəнi;
 
3)
   
жаңа  “интеллектуалдық  технологияны”  жүйелiк  талдау  мен  шешiм  қабылдау 
теориясының негiзгi құралына айналдыру.
 
Д.Белл   индустриалдық  жəне  постиндустриалдық,  дəлiрек  айтқанда  ақпараттық 
қоғамның  арасындағы  принципиалды  айырмашылықтарды  айта  келе,  мына  нəрселерге 
көңiл  аударады:  индустриалдық  қоғам  үшiн  машиналы  технология  қандай  маңызға  ие
болса,  интеллектуалдық  технология  ұйымдар  мен  кəсiпорындарды  басқарудың  негiзгi 
құралына айналатындықтан постиндустриалдық қоғам үшiн сондай маңызды мағынаға ие 
болады.  Осыған  байланысты  индустриалдық  қоғамда  еңбек  пен   капитал  негiзгi 
ауыспалылар  болса,  постиндустриалды  қоғамда  бiлiм  сондай  шешушi  ауыспалыға 
айналады.  Оның  үстiне  Д.Белл  ақпарат  пен  теориялық  бiлiмдi  ақпараттық  қоғамның
стратегиялық ресурстарына жатқызады.
 
У.Дайзард  өзiнiң  “Ақпарат  ғасырының  қадамы”  деген  еңбегiнде  ақпараттық  қоғам
дамуының  үш  кезеңiне  көңiл  аударады:  ақпаратты  өндiру  мен  тарату  бойынша  негiзгi 
экономикалық  салалардың  қалыптасуы;  өнеркəсiптiң  өзге  салалары  мен  өкiмен  үшiн 
ақпараттық  қызмет  номенклатурасының  кеңеюi;  тұтынушылық  деңгейде  ақпарат 

құралдарының кең торабының қалыптасуы.
Трансформацияның  бастапқы  кезеңiн  М.Порат  “алғашқы  ақпараттық  сектор”  деп 
атады.  Мұнда  ұлттық  ақпараттық  жəне  коммуникациялық  инфрақұрылымды  құрайтын
техника  өндiрушiлер  мен  менеджерлер  ғана,  яғни  ат  төбелiндей  корпорация  иелерi  ғана 
үстемдiк  етедi.  Мұндай  корпорацияның  ең  iрiлерiнiң  бiрi—“Америкэн  телефон  энд 
телеграф”—70-жылдардың  аяғында  əлемнiң 118 елiнiң  ұлттық  өнiмiн  (ВНП)  барлығын 
қосып алғандағыдай кiрiске ие болды.
 
Жаңа  ақпараттық  экономиканың  екiншi  кезеңi  де  толығымен  ене  бастады.  Бұл 
кезеңде  жаңа  ақпараттық  технологияның  негiзгi  пайдаланушылары  жеке  жəне  қоғамдық 
салалар  болып  табылады.  Осы  кезден  бастап  олардың  ақпараттық  технологияға  деген
сұранысы күшейе түседi. Мысалы, банк iсi уақыт өткен сайын қағаз ақшаның негiзгi бөлiгiн 
алмастыратын  “электронды  ақшаның”  универсалды  жүйесiн  қалыптастыру  бағытына 
қарай жедел қарқынмен дами бастайды. Əдетте бұл процесс үй компьютерлерi жəне өзге 
күрделi  техникамен  жүзеге  асады.  Əрбiр  үйдегi  екi  құрылғының—телефон  жəне  
теледидардың көмегiмен қызмет көрсетудiң жаңа түрлерiнiң басым көпшiлiгi атқарылады. 
Бұл  жүйелер  ақпараттық  қызметтiң  жаңа  базаларының  эффективтi  каналдары  бола 
алады. 
 
 Т.Стоунвер  ақпараттық  қоғамның  ерекшелiктерi  туралы  былай  деп  жазады: 
“Байлықты адамдар жасайды. Адамдық капитал—постиндустриалдық қоғамның маңызды 
ресурсы”.  Байлық  техника  құралдарының  көмегiмен  технологиялық  бiлiмдi  жəне 
ұйымдастырушылықты  жетiлдiру  арқылы  қалыптасады.  Сондықтан  Т.Стоунвердiң 
пiкiрiнше “индустриалдық экономикадан постиндустриалдық экономикаға өтудiң ең тиiмдi 
стратегиясы—бұл бiлiмдi, ғылыми зерттеу жəне тəжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарды 
кең ауқымды дамыту”. Сондықтан ақпараттық қоғамда ұлттық байлықтың өсуi ең алдымен 
бiлiм  мен  технологияның  прогресiне  бағынышты  болады.  Осыған  байланысты  
“постиндустриалдық  қоғамда  ұлттық  ақпараттық  ресурстар - негiзгi  экономикалық 
құндылық, байлықтың ең үлкен потенциалды көзi” деген Стоунвердiң пiкiрiмен келiспеуге 
болмайды. 
 
Жоғарыдағы  айтылғандарды  түйiндей  отырып,  мына  мəселелерге  үлкен  көңiл  қою 
керек: ақпараттық қоғамның мəнi неде, ақпараттық қоғамның қандай негiзгi сипаттамалық 
белгiлерi  бар,  қоғам  дамуының  өзге  этаптарынан  түбiрлi  айырмашылықтары  неде, 
ақпараттық мемлекет қатарына жататын мемлекет бар ма?
 
Профессор  А.И.Ракитовтың  пiкiрiнше,  егер  қоғам  төмендегi  параметрлерге  сəйкес
келсе, онда оны ақпараттық деп есептеуге болады: 
 
1)  егер  кез  келген  адам,  ұжым,  кəсiпорын  немесе  ұйым  өзiнiң  өмiрқамы  жəне  жеке 
немесе  əлеуметтiк  маңызы  бар  мiндеттердi  шешу  үшiн  кез  келген  уақытта  елдiң  кез 
келген нүктесiнен кез келген ақпаратты ала алатын жағдайда;
 
2)  егер  қоғамда  индивидке,  ұжымға  немесе  ұйымға  қажеттi  қазiргi  ақпараттық 
технология  қызмет  ететiн  өндiрiлетiн  болса  жəне  жоғары  пункттегi  талаптарды  өтей 
алатын болса;
 
3)  егер  ғылыми-технологиялық  жəне  əлеуметтiк-тарихи  прогрестiң  үнемi  жедел 
қарқынын  ұстап  тұруға  қажеттi  мөлшердегi  ұлттық  ақпараттық  ресурстарды 
қалыптастыруды қамтамасыз ететiн дамыған инфрақұрылым болған жағдайда;
 
4)   егер  өндiрiс  пен  басқарудың  барлық  салаларында  автоматтандыру  мен
роботтандырудың жеделдетiлген процесi жүзеге асса;
 
5)  егер  ақпараттық  əрекет  пен  қызмет  салаларын  кеңейтуге  мүмкiндiк  беретiн 
əлеуметтiк құрылымда радикалды өзгерiстер жүзеге асса.
 
Бұл салада тұрғылықты халықтың басым көпшiлiгi, еңбекке жарамды халықтың 50 %-
дан астамы қызмет етедi. Д.Белл мынадай көрсеткiштер келтiредi: АҚШ-та 1970 жылдың 
өзiнде-ақ  қызмет  көрсету  саласында  жұмыс  күшiнiң 65%-ы,  өнеркəсiп  пен  құрылыста  —
30%-ы,  ауыл  шаруашылығында—5%-ы  еңбек  еттi.  Белгiлi  американдық  профессор 
Дж.Мартиннiң айтуынша 80-жылдардың басында Батыстың дамыған елдерiнде АҚШ жəне 
Жапонияда ақпараттық қоғам орнады. 
 
Жаңа  ақпараттық  өркениеттiң  қалыптасуы  көптеген  жаңа  мəселелердi  де  туғызады. 
Əлеуметтiк-экономикалық  табыс  бүгiнгi  күндерi  бiлiм  мен  технологияға  бағынышты 

болғандықтан ақпараттандыру жолына дер кезiнде түсе алмаған елдердiң ақпаратты 
дамушы  елдерге  бағынышты  болып  қалатыны  күмəн  туғызбайды.  Осыған  байланысты 
дамушы  елдердiң  шикiзат  жəне энергетика көздерi  болып  келген  елдер  ақпараттық  отар 
елдерге  айналуы  мүмкiн.  М.Хайдеггердiң  пiкiрiнше  индустриалдық  қоғамда  техника  мен 
техницизм  үстемдiк  етсе,  болашаққа  ақыл-ойдың  экспансиясы  қатер  төндiредi.  Кейбiр 
батыстық философтар ақпараттық процестердiң қарқынды дамуы жағымсыз салдарларға 
да  əкелуi  мүмкiн  деген  ой  айтады.  Мысалы,  М.Маклюэн  дүниетанымның  стереотиптiлiгi, 
индивидуалдылықты жоғалту, адамның үнсiздiк пен бейсаналық тұңғиығына батуы сияқты
құбылыстарды  болжайды.  Белгiлi  американ  əлеуметтенушысы  О.Тоффлер  өзiнiң  
“Футурошок”  еңбегiнде  қазiргi  адамның  қоғам  мен  техниканың  шапшаң  өзгерiстерiне 
дайын еместiгiн айта келе, болашақпен қақтығыстың адамға ауыр тиетiнiн ескертедi.
 
ХХ  ғасырдағы  индустриалдық  қоғамның  ең  күштi  сыншыларының  бiрi  Л.Мэмфорд 
болды.  Бастапқыда  ол  болашақты  өркениеттiң  технологиясына  негiзделген  гуманистiк 
прогресс  ретiнде  елестеттi.  Кейiнiрек  өзiнiң  позициясын  түбiрiмен  қайта  қарап,  ақпарат 
саласын өз қолына шоғырландырған жəне күштi репрессивтi бюрократиямен басқаратын 
əскери-өнеркəсiптiк  истеблишмент  тарапынан  келетiн  қауiп-қатер  туралы  ескертедi. 
Болашаққа  қатысты  эйфорияға  қарсы  Питер  Штернс  жəне  Майкл  Харригтон  сияқты
сыншылар өз пiкiрлерiн айтты.
 
Қоғамды  ақпараттандыру  процесi  техникалық  жəне  технологиялық  процестердi  өз 
бойына  бiрiктiре,  жинақтай  жəне  қорыта  отырып,  тек  технологиялық  мəселе  болудан 
қалады.
 
Сондықтан “…ақпараттық  қоғам  адам  болмысының  мəнiмен  қатар  құрылымын 
өзгертетiндiктен  мыңдаған  жылдар  бойы  философияның  жұмбақ  құбылыстары  болып
келген  шығармашылықтың  құпиялары  мен  адамзат  ақыл-ойының  терең  тылсымдарына 
ену мүмкiншiлiктерi мен оны адами игеру деңгейлерiн, тұлға жүйесiн түбегейлi өзгертетiн 
болғандықтан философияның көкжиегiндегi зерттеу аймағы болып қала бередi” (Ракитов 
А.И. Философия компьютерной революции. М.,1991). 
 
Болашақта адамзат өркениетiнiң дамуы қандай болмасын, мейлi ол ғарыштық дəуiр, 
компьютерлiк немесе ақпараттық жəне т.б. болсын, мұның бəрi адам үшiн, адамның игiлiгi 
үшiн  жасалып  жатқандығын  ескеруiмiз  қажет.  Бұл  мағынада  техника  философиясы  ең 
алдымен  адам  философиясы  деген  американ  философы  Х.Сколимовскидiң  пiкiрiмен 
келiсуге болады.   
 

4.5. Құндылықтар философиясы

жүктеу/скачать 2,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: