ТМД елдерінің жер қоры жəне оны пайдалану

313

 

өндіріс, транспорт, 

курорттар, т.б. ауыл 

шарушылығы əсем жерлер

49,5

2,2

16,8

2,8

0,4

0,2

Мемлекеттік орман 

шаруашылы-

ғы  жерлері

954,3 42,8

12,8

2,1

0,3

0,1

Мемлекеттік запастағы 

жерлері

171,3

7,7

24,2

4,0

0,2

0,1

Гидротехникалық жəне 

басқа су шаруашылығы 

құрылысындағы жерлер

2,9

0,1

0,1

-

-

-

Барлығы 

2231,2 100,0

604,2

100,0

226,3

100,0

25-кесте

Бұрынғы КСРО елдерінде жыртылған жерлер мен жыртылуға 

мүмкін жерлердің көлемі млн.га есебімен

(Н. Н. Розоев, С. А. Шумов, 1973)

№

Аймақтар, 

зоналар

1970 жыл

Көбею 

мүмкіншілігі

1

Тайга-тундра

1,7

8,8

2

Орманды алқап

43,4

25,2

3

Орманды дала

71,8

7,5

4

Дала

63,5

3,0

5

Құрғақ дала

23,0

8,1

6

Шөлдер

5,0

2,2

7

Шөлді субторпиктер, 

тау етегі

8,2

3,1

8

Таулы жерлер

3,0

4,9

 

Барлығы 224,6

62,8

25-кестеде  бұрынғы  КСРО  елдерінің  əртүрлі  аймақтарында 

1970 жылы жыртылған жерлер мен оның болашақта өсу мүмкіндігі 

көрсетілген.

Сонымен,  қазір  бұрынғы  Одақ  елдерінің  халқы 300 млн-нан 

314

астам. Жыл сайын 2,0-2,2 млн-ға көбеюде. Халықтың 62%-ы қалада 

тұрса, 38%-ы ауылдық жерлерде тұрады.

12.9. ТМД топырақ зоналары жəне 

олардың қалыптасуы

Топырақ  географиясы  курсында  топырақ  типтермен  олардың 

географиялық таралуы жəне қалыптасуы шарттары бойынша танысу 

қолайлы. Сондықтан төменде ТМД елдерінің неғұрлым кең тараған 

топырақ типтеріне шолу жасалады.

17-сурет. Бокал толыма (Планета халқының 

демографиялық өсу болжамы В. А. Вронский бойынша 1997 ж)

315

 

19-сурет. Тундралық 

шымтезекті-глейлі топырақ 

құмды моренадағы (Ресей, Коми 

Республикасы талды-

бұталы тундра) саздауыт 

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)

20-сурет. Екімүшелі шайындыдағы 

күшті (Ресей, Солт. Двина өз. негізгі 

жағалауы) күлгінді топырақ 

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963) 

21-сурет. Шымтезекті 

қарашірінділі-глейлі топырақ, 

(Ленинград обл., аралас орман, 

құрғатылған батпақсаз) құрғатылған, 

тозаңды ауыр  құмбалшықта 

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)

316

22-сурет. Жоғарғы батпақсаздың 

(Мəскеу обл. Шымтезектің ыдырау 

дəрежесі орташа -15%) шымтезекті 

топырағы, 0-120 см (Н. Н. Николь-

ский бойынша, 1963)

23-сурет. Шымды-күшті күлгінді 

топырақ жеңіл саздауытты (Ресей, 

Мəскеу облысы) 

мореналық құмды саздауытта 

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)

24-сурет. Орманның сұр топырағы 

күлгінденген саздауытты (Ресей, 

Рязань обл.) жамылғы саздауытта (Н. 

Н. Никольский бойынша, 1963)

317

 

25-сурет. Орта қалыңдықты 

кəдімгі (Украина, Днепропе-

тровск обл.) қаратопырақ 

саздау (Н. Н. Никольский 

бойынша, 1963) 

26-сурет. Шалғынды-

қаратопырақ глейлілеу ауырсаз-

дауытты (Ресей, Мəскеу обл.) 

жамылғы саздауытта 

(Н.Н. Никольский 

бойынша, 1963)

318

28-сурет. Далалық кебір (солонец); 

игерудің басы, (Сарытау облысы, 

кебірлік үлгі тірек пункті) таяз 

жырту (Н. Н. Никольский 

бойынша, 1963)

27-сурет. Қызғылт-қоңыр топырақ, 

(Сарытау облысы, сортаңды үлгі 

тірек пункті) игерілмеген 

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963) 

319

 

29-сурет. Шөл даланың құба 

топырағы (Н. Н. Никольский 

бойынша, 1963)

30-сурет. сортаң (солончак) 

(Н. Н. Никольский 

бойынша, 1963)

320

31-сурет. Ашық сұртопырақ, 

(Қазақстан, Бетпақ дала, 

Махтарал) суарылатын 

(Н. Н. Никольский бойынша, 1963)

32-сурет. Орташымды 

қызылтопырақ малта-қойтасты 

шөгінділердің (Грузия, солтүстік 

беткей, бұталы тың учаскесі) 

үгілу өнімдеріндегі 

(Н. Н. Никольский 

бойынша, 1963)

321

 

33-сурет. Сары түсті-күлгінді 

глейлеу балшықты (Грузия) топырақ 

(Н.Н.Никольский бойынша, 1963)

34-сурет. Қабатты жайылманың 

шымды құмбалшықтау (Тула обл., 

Красивая Меча өз. жайылмасы) 

топырағы (Н. Н. Никольский 

бойынша, 1963)

21–1427

322

36-сурет. Сортаң топырақтың 

кескіні құрылымының сызба-

сы (Х.П. Мириманян бойын-

ша, 1965)

35-сурет. Кебір топырақ 

кескіні құрылымының 

сызбасы  (Х. П. Мириманян 

бойынша, 1965)

323

 

38-сурет. Қызғылт-қоңыр 

(каштан) топырақтың 

кескіні құрылымының 

сызбасы (Х. П. Мириманян 

бойынша, 1965)

37-сурет. Қаратопырақтың 

кескіні құрылымының 

сызбасы (Х. П. Мириманян 

бойынша, 1965)

324

40-сурет. 

Қызылтопырақтың кескіні 

құрылымының сызбасы 

(Х. П. Мириманян 

бойынша, 1965)

39-сурет. Сұртопырақтың 

кескіні құрылымының 

сызбасы (Х. П. Мириманян 

бойынша, 1965)

325

 

42-сурет. Орманның сұр 

топырағының кескіні 

құрылымының сызбасы 

(Х. П. Мириманян 

бойынша, 1965)

41-сурет. Шымды-күлгін 

топырақтың кескіні 

құрылымының сызбасы 

(Х. П. Мириманян 

бойынша, 1965)

326

12.10.ТМД топырақ қоры

ТМД  елдерінің  жері  əлемнің  құрғақ  жерінің 15%-ын  алып  жа-

тыр.  Бұрынғы  Одақ  елдерінің  жер  қоры  көп  болғанымен,  ауыл 

шаруашылығы үшін игеруге ыңғайлы жерлер аса көп емес. Барлық 

жер  корының 58 пайызы – суық  тундра, 15 пайызы – шөлді  жəне 

жартылай  шөлді  аймақтар,  небəрі 27%-ын  ауыл  шаруашылығына 

ыңғайлы жерлер. Бұл аймақтарда қосымша жер игеру болашағы аса 

көп емес. Жер бетінде халық саны жыл санап, үдемелеп өсіп келеді.

ТМД  аумағында  топырақ  типтері  зоналы  жəне  азоналы  түрде 

кездеседі.

Солтүстіктен оңтүстікке қарай мына топырақ түрлері кездеседі. 

1. Тундралық-глеилі топырақ

2. Тайгалық күлгін топырақ

3. Қоңыр орман топырағы – (аралас орманда кездеседі).

4. Жалпақ жапырақты орман зонасы 

5. Қара топырақ (орманды дала жəне дала зонасында кездеседі).

Дала зонасында гумыс қабаты 1-1,5 м дейін жетеді.

1. Каштан топырақ – шөлейт зона 

2. Қоңыр жəне сұр шөлейіт зонасының топырағы

3. Қызғылт жəне сары топырақ (ылғалды құрғақ субтропиктерде 

кездеседі).

Азональды топырақ түрлері

1.  Сортаң топырақ

2.  Тақырлар – дала, шөл, шөлейт

3.  Альювилі топырақ – өзен бойындағы топырақ

4.  Биік таулы аймақтар тундраға жатады – биік таулы беткей-

лерде топырақ зоналар бойынша кездеседі.

12.11. Арктикалық жəне тундралық 

зоналардың топырақтары

Əр  табиғи  аймақтың  басты  топырақ  типі  болады.  Топырақ 

типтеріне  танысудың  екі  жолы  бар:  бірінші  топырақ  құрал 

жағдайларына  сəйкес  таратылу  арқылы. «Топырақ  география-

сы»  курсіне  соңғы  жол  белгілі  болғандықтан,  топырақтарды  шолу 

ТМД-да тараған ланшафтарға сəйкес беріледі. Ландшафт деп Полы-

327

 

нов «Белгілі бір жыныстар немесе шөгінділерде құралған топырақ 

жəне  өсімдік  жамылғысы,  сол  жердің  релеф  элементтерін,  терри-

тория  біріншілігін»  айтады.  Бұл  түсінік  «биогеоценозға»,  жақын, 

солтүстік  жарты  шарды  Солтүстік  мұзды  Мұхит  аралдары  мен 

Евразия  материгінің  солтүстік  бөлігінде,  Арктика  жіне  соған  таяу 

белдеуде  орналасқан  өзгеше  ормансыз  ландшафтарды  қамтиды. 

Олардың  алабы  əлемде 4, ал  ТМД-да 8 %-ға  тең.  Бұл  территория-

да  арктикалық  жəне  тундралық  ландшафтар  ажыратылады,  бұлар 

салыстырмалы  жасы  бар  жарандылар,  құралуы  мен  қалыптасуы 

төрттік дəуірдің материктік ұлы тегі бар мұзарттардың дамуына бай-

ланысты.  Арктика  топырақтары  ТМД  территориясында  Солтүстік 

мұзды Мұхитының Франц-Иосиф, Жаңа солтүстік жерлер мен Жаңа 

Сібір  аралдарында  жəне  Таймырда  тараған.  Арктика  климаты  өте 

қатал:  орташа  жылдық  t

0

=10-14

0

C.  Жаздағы  тəуліктік  t

0

=5

0

C-тан 

аспайды. Орташа жылдық жауын-шашын түсімі 50-100 мм. Жылы 

мезгіл 50 күн-ақ.  Рельефі  тұрғысынан  мұзарттық  мұжымды  жəне 

аккумулятивті  бедер  түрлері  басым;  кіші  бедерге  көбінесе,  крио-

мұзтекті – теріс  температурада  таулық  жыныстардың  өзгеруіне 

байланысты  тасты-сақиналы,  тасты-көпбұрышты  түрлері  жатады. 

Біркелкі құмайт-құмбалшықты шөгінділерде полигондар жаралады 

да, олар 4-5 жəне 6-бұрышты бедерлік түрлер құрайды. Арктикалық 

құрлықтың  көп  бөлігіндегі  іргелі  жыныстар  бетін  төрттік  дəуірдің 

борпыл  салындылары  жапқан.  Олар  топырақ  құраушы  жыныстар-

ды құрайды, тектік жағынан мұздық, мұзсулық жəне теңіздік жеңіл 

салындыларға жатады.

Арктикалық  жəне  арктика-тундралық  топырақтардың  морфоло-

гиясы  мен  құралуы  тіпті,  ерекше.  Топырақ  кескінінің  қалыңдығы 

мерзімді  тоң  жібитін  қабатпен  анықталады,  ол  орташа 40 см-ге 

тең.  Ойпаң  жерлердің  мүк  жамылғысы  астындағы  топырақтың 

бетінде  сəл  дамыған (1-3 см)  торфтау  қабатшасы  болады,  оның 

астындағы қабатта қарашірінді 3-5%-дан аспайды; гумус құрамында 

фульвақышқылдар басым, оған қоса сəл күрделі өзекті жеңіл еритін 

гумин қышқылдары бар. Ол – белсенді микробиологиялық (балдыр-

лар,  бактериялар)  əрекеттің  нəтижесі.  Жазда  қар  мен  тоң  ерігенде 

топырақ мол ылғал тартады. Бірақ тəулік бойы күннің сəулелік қуаты 

мен күшті жел əсерінен топырақ тез кеуіп кетеді-де, полигон бетін 

жүйелі  (көпбұрышты)  жарықтар  басады.  Ылғал  құбылымы  мен 

биогеохимиялық  процестер  нəтижесінде  арктикалық  топырақтар 

328

ортасы  сəл  қышқыл  немесе  сəл  сілтілік  келеді.  Топырақтың  жұту 

кешені  негіздерге  (Са  басым)  қанған,  теңіз  жағасындағы  аудан-

дар топырағында Mg мен Na мөлшерлері артады. Қысқы мерзімде 

топырақтың  құрғауына  жəне  оның  бетіне  криотекті  (тоңдық) 

тұздар  көтерілуіне  байланысты,  кейбір  жерлер  сортаң  тартады,  ал 

төмендеу-өзен терасаларында тіпті теңіздік сорлар түзіледі. Шпиц-

берген топырағының торфты қабатында ауыр металдар мен строн-

ций шоғырланған.

12.12. Тайгалы-орманды зоналарының топырақтары

Тайгалық  аймақтың  климаты  заңды  солтүстіктен  оңтүстікке 

қарай  өзгереді,  яғни  радиация  балансы  артып  батыстан  шығысқа 

қарай  ызғарлы  өседі.  Карелия  тайгасында  орташа  жылдық  жəне 

шілделік  температура  сəйкес -10-нан +15

0

С-қа  ауытқиды,  орташа 

жылдық атмосфералық түсім 500 мм-ге тең. Енисейден əрі шығысқа 

жылжығанда аймақтың климаты ызғарлана түседі жəне элементтері 

сəйкес -30

0

 +7,5

0

С мен 200 мм-ге дейін төмендейді. Аймақтың жазы 

қоңыр салқын, оң ылғал балансты, яғни ылғал түсімі буланудан асады 

да, топырақ, кескінінде ылғалдану шайылмалы типті қалыптасқан. 

Оған таяз жатқан тоңда ықпалын тигізеді. Топырақ құраушы жыстар 

көбінесе  мұзаттық  немесе  мореналық  ысырындыларынан  тұрады. 

Сирек көл мен мұзарттың ауыр салындылары жолақты балшықтар 

кездеседі.  Орал  тауына  қарай  жылжығанда,  борпыл  жыныстар 

қойтастардан ажырап, құмбалшықтанады.

Аймақтағы  басты  өсімдік  типі – бүрілі  орман.  Балтық  қалқаны 

территориясындағы  басым  ағаш  түрлері – аққарағай,  шығыс  жағында 

–  шырша,  май  қарағай,  Оралдан  əрі  соңғысы  көбейіп,  балқарағай  мен 

самырсын қосылады. Орталық жəне шығыс Сібір жерін ашық бүрілі ор-

ман басқан, ол: солтүстік аймақшада батпақты бүрілі ормандар, оңтүстік 

аймақшада биік діңді бүрілі ормандар тараған болып екіге бөлінеді.

Шығыс-Еуропалық  солтүстік  жəне  орталық  тайгасында 

иллювийлі-қарашірінділі жəне иллювийлі-темірлі күлгіндер тараған. 

Шығыс  Еуропа  тайгасында  гидроморфты  топырақтар  жаралуы 

батпақтану процесіне байланысты. Батпақты ойпаңдар жағалауында 

батпақты-шымтезекті,  торфты-глейлі  топырақтар  қалыптасқан. 

Оларда  шымтезек  қабаты 30 см-ге  жетеді,  оның  астында  көгілдір 

глейленген жиек жатады.

329

 

Күлгін  топырақтар  айқын  құмды  жəне  құмайтты  жыныстарда 

дамиды.  Топырақ  кескіні  қалыптасуында  минералдық  түйірлердің 

жылжуы байқалмайды, өте майда түйірлер тым аз. Күлгіндік жиек-

те темір тотығының азайғаны көрінеді де, В жиекте оның мөлшері 

артқан.

Шымды  күлгінді  топырақ – Шығыс  Еуропалық  тегістігіндегі 

оңтүстік тайгада аралас ормандар мен шабындық шөптесіну өсетін 

жерде жаралатын топырақ. Күлгін қабатын шым басып, топырақтың 

құнарлығы арта бастайды. Шымды қабаттың қалыңдығы өскен са-

йын күлгін қабат бірте-бірте жұқаланады да, күлгінденуі басылады. 

Соған  сəйкес  жұқа  орташа  жəне  қалың  шымды,  қалыңдығы  орта-

ша жəне өте күлгінді топырақтар құралады. Құнарлығы жоғарысы- 

қалың шымды аз күлгінді. Топырақ шым қабаты гумуске, қорек зат-

тарына бай, бейтарап орталы жұту сыйымы жоғары, берік, уақ дəн 

түйіртпекті келеді. Одан төмен элювийлі күлгін қабатша керісінше, 

қышқыл орталы, құнарсыз болады.

Топырақ  құралу  жағдайлары  тайга  аймағында,  Енисейден 

шығысқа  қарай,  күрт  өзгереді,  климаты  ызғарланады.  Бұл  өлкеде 

тұтас  мəңгі  тоң  тараған  өсімдік  жамылғысы  да  ерекше,  топырақ 

құрайтын жыныстар тас сынықтары мен үгіндісінен тұрады, қабаты 

жұқа  болады.  Сондықтан  Орталық  пен  Шығыс  Сібірде  күлгін 

процесі  айқын  басылып,  ерекше  тайгалық  қоңыр  тоңды  темірлі 

топырақтар  қалыптасқаны  дəлелденген.  Бірақ  оларға  жалпы  əлпет 

тəн  болғандықтан,  бір  қышқыл  қоңыр  тайгалық  топырақ  типіне 

жатқызады.

Тайгалы-ормандық  топырақтарды  игеру  өте  қиын  іс,  себебі 

мұнда өсімдік жамылғысы – тұтасқан орман, басым батпақтану мен 

тоңдану құбылыстары, топырақтың құнарлылығы төмен.

Тайгалы  аймақтың  Шығыс  Еуропа – Батыс  Сібір  облы сының 

оңтүстік жартысында егіншілік алабы 2-ақ %, ал солтүстік жар-

тысында тіпті, аз (0,1%). Топырақ құнарлығын көтеру жолдары: 

органика-минералдық  тыңайтқыштарды  үстеп  беру,  қышқыл 

ортаны əк беріп бейтараптау, ауыспалы егіс пен озат агротехно-

логияны  енгізу,  микроэлементтер  қолдану  топырақтың  ылғал-

жылу тəртібін жақсарту, эрозияға тосқауыл қою, т.б. Картоп өнімі 

əжептəуір (130%) əсіресе, мол берілген NPK+ торф пен көң ком-

постынан көтерілген.

330

12.13. Батпақты топырақтар

Батпақтану –1) аймақтың физикалық-географиялық жағдайына 

байланысты  артық  немесе  мөлшерден  көп  ылғалданудан, 

атмосфералық судың іркіліп жиналуынан (топырақта су өткізбейтін 

қабат  болса  немесе  суды  бей-берекет  пайдаланғаннан),  суарма-

лау  процесінің  бұзылуынан  жəне  грунт  суы  деңгейінің  жер  бетіне 

жақын жатуынан ойпаңды жерлердің, топырақтың суға толығымен 

қанығуы.  Батпақтану  екі  процестен  тұрады:  алғашқысы  шым-

тезектену  (шала  шіріген  органикалық  қалдықтардың  жинақта-

луынан),  екіншісі  қорыс-қопалануға  (топырақтың  артық  ылғал-

дануынан  оксидсіз  қосылыстардың  түзілуі)  байланысты  өтеді  де, 

батпақты  топырақтар  түзіледі.  Топырақтың  батпақтануы  оның 

агрономиялық  қасиеттерін  нашарлатады.  Батпақтану  ағыстың  тар-

тылуына байланысты топырақ пен жер қыртысының мөлшерден тыс 

ылғалдануынан,  жерасты  суларының  көтерілуінен  немесе  булану 

процесінің  бəсеңдеуінен  пайда  болады.  Жердің  батпақтануы  жəне 

жердің шымтезекті түріне айналуы деп сараланатын екі түрі болады; 

2) геоботаникалық, топырақтық, гидрологиялық жəне геологиялық 

зерттеулердің нəтижесіне негізделген батпақ тұралы ғылым саласы.

12.14. Жалпақ ормандардың орманды құба топырақтары

Жалпақжапырақты  орман  құба  топырақтары.  Калиниград  об-

лыстары,  оңтүстік  Қиыр  Шығыс  аймағында,  Закарпат  жазық-

тықтарында  (Уссурийско – Ханкайская  жəне  Зецско – Буреинская) 

жалпақжапырақты орман құба топырақтары тау етегiндегi таралған. 

Таулы қоңыр орман топрақтары Карпатта, Кавказда, Қырымда, Ал-

тай тауының солтүстік шығыс жəне Сихоте-Алинеде кездеседі.

Қоңыр орман топырақтарының жалпы көлемі 10,1 млн гектарды, 

шалғындық  қара  топырақпен  қоса  Амур  прерийi 20 млн  гектарды 

құрайды.

Топырақ түзілуінің табиғи жағдайлары. Батыс аудандардың кли-

маты  жылы  жəне  ылғалды,  жауын-  шашын  мөлшері  жылына 

1000 мм жəне ауада таралуында 350-ден 400-ге дейін, ол топырақтың 

су шайғышш режимін анықтайды. Кезеңдегі жалпы температура 

10 °C -тан жоғары 2000-3000 °C.

Шығыс  аудандар  ұзақ  аязды  кезеңді,  терең  мұзданумен 

топырақтың баяу еруімен суық муссонды климатпен сипатталады.

331

 

Жылдық  орташа  жауын-шашын  мөлшері  жаздық  муссонды 

жаңбырлы кезеңмен айқындалған 450-600 мм. Ауада таралуы 430-550 

мм. Кезеңдегі жалпы температура 10 °C-тан жоғары 1900-2600 °C.

Топырақ  түзілуінің  басты  породасы  элювиалды-делювиальды 

жəне аллювиалды қалдықтар болып табылады.

Батыстың өсімдікті жабыны еменді орманымен, шамшатпен, граб-

пен,  талшынмен,  аршамен  жəне  жақсы  дамыған  түрлі  шөптермен 

сипатталған. Қиыр Шығыста – қылқанды жалпақ жапырақты еменді 

ормандар, жөке, қара қайын, амыр барқыты, саян шыршасы, самыр-

сын,  қарағайлы  аласа  ағаштар  леспедециясы  жəне  жақсы  дамыған 

шөпті  жабынды  даур  родендроны.  Құба  топырақты  ормандар 

дамыған  Таулы  Алтай  аудандарының  шөпті  жабыны  самырсынды, 

жапырақты  самырсында  шөптесін  жəне  шөптесін  мүкті  орманды 

типтерінен тұрады.

Қиыр  Шығыстың  өте  құрғақ  аудандарында,  яғни  Зея  жəне  Бу-

рея  өзендерінің  террасаларында  жалпақ  жапырақты  ормандар 

шалғынды дала, дəнді бұршақты түрлі шөптесін өсімдіктермен тал 

жəне  жаңғақтыққа  ауысады.  Осында  минералды  құрамы  бойынша 

қоңыр ұқсас бірақ терең гумусты амур прерийнің өзіндік шалғындық 

қара топырағы қалыптасады. Олардың ішінде шалғындақ батпақты 

жəне батпақты өсімдіктер кездеседі.

Генезис,  кескіннің  құрылысы.  К.  Д.  Глинки,  В.  Р.  Вильемса, 

Л.И.  Прасолова,  И.  Н.  Антипова-Каратаева,  Ю.  А.  Ливеровского, 

И. П. Ливеровского, С. В. Зонна жəне т.б. ғалымдардың зерттеулері 

арналған қоңыр орманды жерлермен арналға.

Құба  орманды  топырақтың  пайда  болуы  қоңыр  топырақты 

жерлердің пайда болу процесімен, гумусоакумуляция, балшықтану 

мен лессиваж болып табылатын жердің басты элементі процестерімен 

байланысты.

Құба  орманды  жерлердегі  гумусоакумуляция  процесі  қылқан 

жапырақты  орман  жағдайларында  жəне  су  режиміндегі  шайғыш 

типті түрде өтетін заттардың азотты кальцийге бай биологиялық ай-

налыммен байланысты.

Құба  топырақтың  пайда  болуына  заттардың  шайылуы  жəне 

олардың жабындағы жəне гумустық көкжиектегі биологиялық акку-

муляциясы. Жерге түскенде күлді элементтердің көп бөлігі, сонымен 

қатар кальций тұздары қайтып келеді. Органикалық қалдықтардың 

шіруі  темірмен  комплексті  байланыс  түзетін,  қоңыр  гуминді 

332

қышқылдар  түзетін  жəне  фульвоқышқылдарды  бейтараптайтын 

негіздерге бай ортада жүреді. Бұл заттар қоңыр орманды жерлердің 

кескінің  өзіне  тəн  қоңыр  түске  бояп  отырып,  маңызды  тереңдікке 

енеді. Топырақ құрылымының жарты бөлігі жер кескінінің шегінен 

шығарылады.

Құба орманды топырақты айқындайтын басқа да процестің бірі – 

ол кескіннің барлық қалыңдығының балшықтануы.

Балшықтану – бұл  топырақтағы  екінші  глина  қабатының 

биохимиялық  жəне  химиялық  агенттердің  ықпалынан  орын 

алуы сияқты, екінші синтездеу процесі органикалық қалдықтары 

өнімдерінің  минералдануының  нəтижесінде  пайда  болатын  про-

цесс.

Балшықтануға ұзақ кезеңмен қалыпты температура жағдайында 

кескіннің  жетерлікті  ылғалдануы  жəне  микроорганизімдердің 

тіршілігінің  белсенді  қатысуымен  заттардың  биологиялық  айна-

лымының интенсивті өту процестері.

Балшықтануда топырақ органикалық қалдықтарының өнімдерінің 

минералдануынан  кескінінде  тұнба  жəне  темір,  алюминий,  марга-

нец, фосфор, магний, кальций жəне басқа да элементтер. Үгілу жəне 

топырақ пайда болу процестері кезінде қоңыр топырақтардағы ор-

мандарда  пайда  болған  қозғалғыш  темір  формалары  биологиялық 

айналымға, гумус жинауға қатысады, топырақ массасын жүйелеумен 

басқа да процестерге қатысады.

Құба  орман  топырағының  генезисінде  лессиваж  процесі 

маңызды болып табылады, яғни балшықты бөлшектердің химиялық 

құрамының  еш  өзгеріссіз  топырақтың  жоғарғы  көкжиегінен 

төменгіге ауысуы.

Құба  орманды  топырақтың  кескінінің  құрылысы  əлсіз  дифе-

ренциациямен  сипатталады.  Орман  жамылғысының  астынан 

5-20 (30) см  қуатты  қарашірікті  аккумулятивті  көкжиекке  (А) 

бөлінеді, қошқыл қоңырдан қара қоңырға дейін, болбыр, түйірлі 

құрылымды,  батпақты-иллювиалды  көкжиекке  ақырын  ауысып 

отырады, 25-50 см қоңырдан қошқыл қоңырға дейін, түйіртпектес 

түйірленген түрден жиі шағылды, топырақтың пайда болу түріне 

ауысады.

Классификациясы.  Құба  о рманды  топырақ  типтерін:  кəдімгі 

қоңыр орманды, қоңыр орманды күлденген топырақ, қоңыр орман-

ды глейлі топырақ жəне қоңыр орманды күлденген глейлі топырақ, 

жүктеу/скачать 5,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: