Оқулық Алматы, 2014 2 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

75

1. Максималды  аэробтық  қуаттылықты  жаттығулар  (ОМП 95-

100%);

2. Максималдыға  жуық  аэробтық  қуаттылықты  жаттығулар 

(ОМП 85-90%);

3. Субмаксималды аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 70-

80%);

4. Орташа аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 55-65%);

5. Аз аэробтық қуаттылықты жаттығулар (ОМП 50% жəне одан 

төмен) деп 5 топқа бөледі (62, 63-беттегі сызбанұсқаны қараңыз).

Аэробтық  циклдік  жаттығулардың  жалпы  энергиялық  жəне 

эргометрлік сипаттамасы 6-кестеде көрсетілген.

Аэробтық  циклдік  жаттығулардың  орындалуының  табыстылы-

ғын анықтайтын жетекші физиологиялық жүйелер мен механизм-

дерге  оттегі  тасымалдау  жүйесінің  қызметтік  мүмкіндіктері  жəне 

жұмыс атқарушы бұлшық еттердің аэробтық мүмкіндіктері жатады. 

Бұл  жаттығулардың  қуаттылығының  төмендеуі  (ұзақтылық 

шегінің  артуы)  барысында  энергия  өнімділіктің  анаэробтық 

(гликолиздік) компоненті үлесі кемиді. Сəйкесінше, қандағы лактат 

концентрациясы  жəне  қандағы  глюкоза  концентрациясының  өсуі 

(гипергликемия  дəрежесі)  төмендейді.  Ұзақтығы  бірнеше  ондаған 

минуттық жаттығулар кезінде гипергликемия мүлдем байқалмайды 

(25-суретті  қараңыз).  Бұл  жаттығулардың  соңына  таман  қандағы 

глюкоза концентрациясының төмендеуі (гипогликемия) көрінеді.

Аэробтық жаттығулардың қуаттылығы артқан сайын қандағы ка-

техоламиндер концентрациясы жəне өсу гормондары жоғары бола-

ды (27-сурет). 

Керісінше, жүктеме қуаттылығының төмендеуі кезінде қандағы 

глюкагон мен кортизол сияқты гормондардың мөлшері артып, ал ин-

сулин мөлшері азаяды (25-, 28-суреттерді қараңыз).

Аэробтық жаттығулардың ұзақтығының артуымен жылу реттелу 

жүйесіне жоғары талап қоятын дене температурасының жоғарылауы 

қатар жүреді.

Максималды  аэробтық  қуаттылықты  жаттығуларға  (жеке 

ОМП 95-100% оттегіні  арақашықтық  пайдаланумен  жүретін 

жаттығулар)  энергия  өнімділіктің  аэробтық  компоненті 60-70%-

ға  дейін  басым  болатын  жаттығулар  жатады.  Алайда,  анаэробтық 

(əсіресе,  гликолиздік)  үдерістердің  энергиялық  үлесі  əлі  де  өте 

айтарлықтай  болады.  Бұл  жаттығуларды  орындау  кезінде  негізгі 

76

энергиялық  субстрат  бұлшық  ет  гликогені  болып  табылады.  Ол 

аэробтық жол арқылы сияқты анаэробтық жолмен (бұл жағдайда сүт 

қышқылының көп мөлшерде түзілуімен) де ыдырайды.

27-сурет. Қандағы адреналин мен норадреналин концентрацияларының 

тыныштық күй мен жүгіртетін жолда түрлі қарқындылықты (ОМП немесе 

VO

2

max %) жаттығулар кезінде (А)  жəне ОМП немесе VO

2

max 60%  тең 

қарқындылықты жүгіртетін жолда орындалған 3 сағат бойы жаттығулар 

мен қалпына келу (Ə) кезіндегі өзгерістері (A. Giovanelli мəліметтері 

бойынша)

77

28-сурет. 3 сағат велосипед тебу барысында жаттыққан жəне жаттықпаған 

тұлғалардағы плазмалық глюкагон (А), инсулин (Ə) жəне глюкоза (Б) 

деңгейлері (A. Giovanelli мəліметтері бойынша)

Мұндай  жаттығулардың  шекті  ұзақтығы 3-10 мин.  (6-кестені 

қараңыз).  Бұл  топтың  жарыс  жаттығуларына 1500 жəне 3000 

м-ге  жүгіру, 3000-5000 м-ге  конькимен  жүгіру, 400-800 м-ге  жүзу, 

академиялық есу (классикалық арақашықтықтарда) жəне велотректе 

4 км жүріп өту жатады (7-кесте).

Жаттығу  басталғаннан 1,5-2 минуттан  соң,  сол  адам  үшін 

жүректің  жиырылу  жиілігі,  систолалық  қан  көлемі,  минуттық  қан 

көлемі, ӨВ, оттегіні пайдалану жылдамдығы (ОМП) көрсеткіштері 

максималды  дəрежеге  жетеді.  Жаттығу  жалғасуы  барысында  ӨВ, 

қандағы лактат пен катехоламиндер концентрациясы арта береді. 

78

Жүрек жұмысы көрсеткіштері мен оттегі пайдалану жылдамдығы 

не  максималды  деңгейде  қалады  (жоғары  жаттықтырылған  күй 

кезінде), не біраз төмендей бастайды. 

Жаттығуды  аяқтаған  соң  қандағы  лактат  концентрациясы 

жаттығудың шекті ұзақтығымен кері жəне спортшының біліктілігі-

мен  (спорттық  нəтижемен)  тура  тəуелділікте 15-25 ммоль/л-ға 

жетеді. 

Жетекші  физиологиялық  жүйелер  мен  механизмдер  барлық 

аэробтық  жаттығулар  үшін  бірдей.  Одан  басқа  жұмыс  атқарушы 

бұлшық  еттердің  лактацидтік  (гликолиздік)  энергиялық  жүйесі 

маңызды рөл атқарады.

6-кесте

Аэробтық циклдік спорттық жаттығулардың энергиялық 

жəне эргометрлік сипаттамалары

Топ

О

2 

арақашықтық

 қабылда

у, 

ОМП

-дан

 %

Үш энергиялық 

жүйелердің 

қатынасы, %

Негізгі

 энергиялық

 с

убст

ра

т

та

р

 (

м

аңызына

 сəйк

ес

 ретпен

 

жазылған

)

Р

ек

ор

дтық

 қу

аттылық

, кк

ал

/мин

Р

ек

ор

дтық

 ұзақтық

, мин

Анаэробтық

 фос

фаг

ен

-

дік

 + 

Лакт

ацидтік

 

(а

лакт

аттық

)

Лакт

а 

цидтік

 +

Оттектік

 (

гл

и

кол

и

-

тик

алық

)

Оттек

 тік

 (

аэробтық

)

Максималды 

аэробтық 

қуаттылық

95-100

20

55-40 25-40

Бұлшық 

ет 

гликогені

25

3-10

Максималдыға 

жуық аэробтық 

қуаттылық

85-90

10-5

20-15 70-80

Бұлшық ет 

гликогені 

жəне қан 

глюкозасы 

20

10-30

Субмаксималды 

аэробтық 

қуаттылық

70-80

-

5

95

Бұлшық ет 

гликогені,

май 

жəне қан 

глюкозасы

17

30-120

79

6-кестенің жалғасы

Орташа 

аэробтық 

қуаттылық

55-65

-

2

98

Май, 

бұлшық ет 

гликогені 

жəне қан 

глюкозасы

14

120-

240

Аз аэробтық 

қуаттылық

50 

жəне 

төмен

-

-

100

Май, 

бұлшық ет 

гликогені 

жəне қан 

глюкозасы

12 

жəне 

төмен

>240

Максималдыға жуық аэробтық қуаттылықты жаттығуларға 

(жеке  ОМП 85-95% оттегіні  арақашықтық  пайдаланумен  жүретін 

жаттығулар)  жұмыс  атқарушы  бұлшық  еттердегі  барлық  энер-

гия  өнімділіктің 90%-ға  дейін  тотығу  (аэробтық)  реакцияларымен 

қамтамасыз етіле орындалатын жаттығулар жатады. Тотығу субстра-

ты ретінде майларға (тыныс коэффиценті 1,0 жуық) қарағанда көп 

мөлшерде көмірсулар қолданылады.

Жұмысшы  бұлшық  еттерде  гликоген  басты,  ал  аз  дəрежеде 

–  қандағы  глюкоза  (арақашықтықтың  екінші  жартысында)  рөл 

атқарады.  Жаттығулардың  рекордтық  ұзақтығы 30 минутқа 

дейін  (6-кестені  қараңыз).  Бұл  топ  жаттығуларына 5000-10 000 м 

арақашықтыққа жүгіру, 1500 м арақашықтыққа жүзу, 15 км-ге дейін 

шаңғымен  жəне 10 000 м-ге  конькимен  жүгіру  жатады  (7-кестені 

қараңыз).  Жаттығуларды  орындау  барысында  жеке  максималды 

мəндерден  ЖЖЖ 90-95%, ӨВ 85-90% деңгейінде  болады.  Жоғары 

білікті  спортшыларда  қандағы  лактат  концентрациясы  жаттығудан 

соң 10 ммоль/л жуық болады. Жаттығуды орындау үдерісінде дене 

температурасының 39ºС-қа  дейін  айтарлықтай  жоғарылауы  орын 

алады. 

Субмаксималды  аэробтық  қуаттылықты  жаттығуларға 

(жеке  ОМП 70-80% отегіні  арақашықтық  пайдаланумен  жүретін 

жаттығулар)  орындалу  барысында  барлық  энергияның 90% аса 

аэробтық  жолмен  түзілетін  жаттығулар  жатады.  Тотығу  үдерісіне  

майларға  қарағанда  (тыныс  коэффиценті  шамамен, 0,85-0,90) 

көмірсулар  едəуір  жиі  ұшырайды.  Негізгі  энергиялық  субстрат 

ретінде бұлшық еттер гликогені, жұмысшы бұлшық ет пен қан май-

лары  жəне  (жұмыстың  жалғасу  барысы  бойынша)  қан  глюкозасы 

80

болып табылады. Жаттығулардың рекордтық ұзақтығы 120 минутқа 

дейін (6-кестені қараңыз). Бұл топ жаттығуларына 30 км жəне одан 

жоғары  арақашықтыққа  жүгіру  (марафондық  жүгіруді  қоса), 20-25 

км-ге шаңғы жарыс, 20 км-ге дейін спорттық жүру жатады (7-кестені 

қараңыз).

Жаттығуды орындау барысында сол спортшы үшін максималды 

мəннен ЖЖЖ 80-90%, ал ӨВ 70-80% деңгейінде болады. Қандағы 

лактат  концентрациясы  көбіне, 4 ммоль/л-дан  аспайды.  Ол  тек 

жүгірудің бас кезінде немесе ұзақ өрлеулер нəтижесінде айтарлықтай 

артады. Бұл жаттығуларды орындау кезінде дене температурасы 39-

40°С-қа жетуі мүмкін.

Жетекші  физиологиялық  жүйелер  мен  механизмдерге  барлық 

аэробтық  жаттығулар  үшін  ортақ  жəне  одан  басқа  көп  мөлшерде 

жұмыс атқарушы бұлшық еттер мен бауырдағы гликоген қоры мен 

бұлшық еттердің майларды жоғары ұзақ уақыттық утилдеу (тотығу) 

қабілетіне тəуелді оттектік (тотығу) жүйенің сыйымдылығы жатады. 

Орташа  аэробтық  қуаттылықты  жаттығуларға  (жеке  ОМП 

55-65%  оттегіні  арақашықтық  пайдаланумен  жүретін  жаттығулар) 

орындау  кезінде  жұмыс  атқарушы  бұлшық  еттер  энергиясының 

барлығына  дерлігі  аэробтық  жолдармен  қамтамасыз  етілетін 

жаттығулар  жатады.  Негізгі  энергиялық  субстрат  жұмысшы 

бұлшық ет пен қан майлары болып табылады, ал көмірсулар (тыныс 

коэффиценті 0,8 жуық)  салыстырмалы  аз  рөл  атқарады.  Жаттығу 

шекті ұзақтығы бірнеше сағатқа дейін созылады (6-кестені қараңыз). 

Бұл топ жаттығуларына 50 км-ге спорттық жүру, 50 км-ден жоғары 

ұзақ арақашықтықтағы шаңғы жарыс жатады (7-кестені қараңыз). 

Кардиореспираторлық  көрсеткіштер  сол  спортшыға  тəн  макси-

малды мəннен 60-75%-дан аспайды. Бұл жаттығулар мен алдыңғы 

топ жаттығуларының көптеген сипаттамалары ұқсас келеді.

Аз  аэробтық  қуатылықты  жаттығуларға  (жеке  ОМП  50%   

жəне  одан  төмен  оттегіні  арақашықтық  пайдаланумен  жүретін 

жаттығулар)  орындалу  кезінде  жұмыс  атқарушы  бұлшық  еттердің 

барлық энергиясы көп мөлшерде майлар жəне аз дəрежеде көмірсулар 

(тыныс  алу  коэффиценті 0,8 төмен)  арқылы  шығындала  отырып 

жүретін тотығу үдерістері есебінен қамтамасыз етілетін жаттығулар 

жатады.  Мұндай  салыстырмалы  физиологиялық  қуаттылықты 

жаттығулар  көптеген  сағаттар  бойы  орындалуы  мүмкін.  Бұл 

адамның тұрмыс əрекетімен (жүру) жəне жаппай немесе емдік дене 

шынықтыру сабақтары жүйесіндегі жаттығуларға сəйкес келеді.

81

7-кесте

Аэробтық циклдік жаттығулар түрлері жəне жетекші 

физиологиялық жүйелер мен механизмдері

Топ

Жаттығулар

түрлері

Жаттығуларды

орындау 

барысында 

организмде жүретін 

өзерістер 

Жетекші 

физиологиялық

жүйелер мен 

механизмдер

Макси-

малды 

аэробтық 

қуаттылық

1500 м-ге жəне 

3000 м-ге жүгіру, 

3000-5000 м-ге 

конькимен 

жүгіру, 400-

800 м-ге жүзу, 

академиялық есу 

(классикалық 

арақашық-

тықтарда), вело-

тректе 4 км-ге 

жүріп өту

Оттегі тасымалдау 

жүйесі қызметі 

(максималды мəнге),

қандағы лактат пен 

катехоламиндер, 

өсу гормондары, 

инсулин, глюкоза 

концентрациясы 

жоғарылауы (бұлар 

қуаттылық азайған 

сайын төмендейді) 

Оттегі тасымалдау 

жүйесінің қызмет-

тік мүмкіндіктері 

мен жұмыс атқа-

рушы бұлшық 

еттердің  аэробтық 

мүмкіндіктері жəне

анаэробтық 

лактацидтік  (глико-

лиздік)  энергиялық 

жүйесі  (қуаттылық 

азайған сайын үлесі 

кемиді)

Макси-

малдыға 

жуық 

аэробтық 

қуаттылық

 5000-10 000 м 

арақашықтыққа 

жүгіру, 1500 м 

арақашықтыққа 

жүзу, 15 км-ге 

дейін шаңғымен 

жəне 10 000 

м-ге конькимен 

жүгіру

Оттегі тасымалдау 

жүйесі қызметі 

(максималды мəнге 

85-95% дейін), 

қандағы лактат 

концентрациясы,

 дене температурасы

(39ºС) жоғарылауы

Оттегі тасымалдау  

жүйесінің 

функциялық 

мүмкіндіктері 

мен жұмыс 

атқарушы бұлшық 

еттердің  аэробтық 

мүмкіндіктері

Субмак-

сималды 

аэробтық 

қуаттылық

30 км жəне 

одан жоғары 

арақашықтыққа 

жүгіру 

(марафондық 

жүгіруді қоса), 

20-25 км-ге 

шаңғы жарыс, 

20 км-ге дейін 

спорттық жүру

Оттегі тасымалдау 

жүйесі қызметі 

(максималды мəнге 

70-90% дейін), 

қандағы лактат 

концентрациясы 

(бас кезінде), дене 

температурасы (39-

40ºС) жоғарылауы 

(жаттығу ұзақтығы 

артқан сайын 

жоғарылайды)

Оттегі тасымалдау  

жүйесінің  функ-

циялық  мүм-

кіндіктері мен 

жұмыс  атқарушы 

бұлшық еттердің  

аэробтық мүмкін-

діктері  жəне 

оттектік (тотығу)  

жүйенің  сыйым-

дылығы

82

7-кестенің жалғасы

Орташа 

аэробтық 

қуаттылық

50 км-ге 

спорттық жүру, 

50 км-ден 

жоғары ұзақ 

арақашық-

тықтағы шаңғы 

жарыс

Оттегі тасымалдау 

жүйесі қызметі 

(максималды мəнге 

60-75% дейін) 

жоғарылауы 

Оттегі тасымал-

дау   жүйесінің  

функциялық  

мүмкіндіктері 

мен жұмыс  

атқарушы бұлшық 

еттердің  аэробтық 

мүмкіндіктері  

жəне оттектік 

(тотығу)  жүйенің  

сыйымдылығы

Аз 

аэробтық 

қуаттылық

Күнделікті 

жүріс, жаппай 

н/се емдік дене 

шынықтыру 

жаттығулары

Глюкагон, кортизол 

жоғарылауы 

(қуаттылық артқан 

сайын кемиді)

Оттегі тасымалдау  

жүйесінің  

функциялық  

мүмкіндіктері 

мен жұмыс  

атқарушы бұлшық 

еттердің  аэробтық 

мүмкіндіктері 

Ациклдік жаттығулардың жіктелуі

Ациклдік  жаттығуларды  олардың  кинематикалық  жəне 

динамикалық сипаттамасы негізінде:

1. Жарылыстық жаттығулар;

2. Стандартты-үзілістік жаттығулар;

3. Стандартты емес-үзілістік жаттығулар;

4. Интервалды қайталау жаттығулары деп 4 топқа бөлуге болады 

(62, 63-беттегі сызбанұсқаны қараңыз).

Жарылыстық жаттығуларға секірістер жəне лақтырыстар жа-

тады.  Секіру  жаттығулары  тобын  жеңіл  атлетикадағы  секірулер 

(ұзындыққа  секіру,  биіктен  секіру,  үш  дүркін  секіру,  сырықпен 

секіру),  шаңғымен  тақтай  серіппеден  секіру,  су  шаңғысы  спор-

тында  тақтай  серіппеден  секіру,  суға  секіру,  гимнастикалық  жəне 

акробатикалық  секірулер  құрайды.  Лақтыру  жаттығулары  топ-

тарына  жеңіл  атлетикалық:  табақша,  найза,  балға  лақтыру,  ядро 

серпу жатады. Лақтырудың жеке жағдайы болып ауыр атлетикалық 

жаттығулар (жұлқу мен серпу) табылады. Жарылыстық жаттығуларға 

83

тəн  ерекшелік – спорттық  снарядпен  қол  жылдамдығын  жəне  (не-

месе)  бүкіл  дененің  үлкен  жылдамдығын  көрсететін  бір  немесе 

бірнеше  баса  көрсетілген  қысқа  мерзімдік  жоғары  қуаттылықты 

(«жарылыстың»)  күш  салудың  болуы.  Бұл  жарылыстық  бұлшық 

еттік күштенулер:

1. Ұзындыққа немесе биіктікке секіру алыстығына; 

2. Суға  секіру,  гимнастикалық  жəне  акробатикалық  секірулер 

кезінде ауада күрделі қозғалысты орындау кезіндегі ұшу ұзақтығына;

3. Жеңіл  атлетикалық  лақтыруларда  максималды  немесе  ауыр 

атлетикалық жаттығуларда қажетті алыстыққа спорттық снарядтың 

ұшуына жағдай жасайды. 

Барлық  жарылыстық  жаттығулар  бірнеше  секундтан  біраз 

ондаған секундқа ғана созылатын өте қысқа ұзақтықта өтеді. Көпте-

ген жарылыстық жаттығулардың көп бөлігі циклдік қозғалыстардан 

(екпін  алу  немесе  қарқын  алудан)  тұрады.  Мұндай  қозғалыстарды 

үйрету  ерекшелігін  анықтайтын  əр  жарылыстық  жаттығу  біртұтас 

ретінде орындалады. 

Стандарттық-үзілістік  жаттығуларға  спорттық  жəне  көркем 

гимнастикадағы,  акробатикадағы  (секіруден  басқа),  конькимен 

жəне су шаңғысымен мəнерлеп сырғанаудағы, синхронды жүзудегі 

жарыс  жаттығулары  жатады.  Бұл  жаттығуларға  əртүрлі  күрделі 

əсерлердің  (элементтерінің)  үздіксіз,  қатаң  бекітілген,  стандартты 

тізбекке бірігуі тəн. Бұлардың əрқайсысы аяқталған өзіндік əрекет 

болып  табылады.  Сондықтан  жеке  үйретілуі  немесе  сан  алуан 

комбинацияларға  (кешенді  жаттығуларға)  компонент  ретінде  кіруі 

де мүмкін.

Стандартты  емес-үзілістік  (ситуациялық)  жаттығуларға 

барлық  спорттық  ойындар  мен  спорттық  жекпе-жектер,  соны-

мен  қатар  тау  шаңғысы  спортының  барлық  түрлері  жатады.  Бұл 

жаттығуларды  орындау  барысында  қысқа  мерзімдік  жарылыстық 

сипаттағы  (үдету,  секіру,  соққы)  максималды  күш  салудан  салыс-

тырмалы төмен қарқынды дене жүктемесіне, тіпті, толық тынығуға 

(боксшылар  мен  күрескерлердің  минуттық  үзілістері,  ойынның 

тоқтатылуы,  спорттық  ойындардағы  таймдар  арасындағы  тынығу 

кезеңдері)  дейін  қозғалыс  əрекетінің  сипаты  мен  қарқындылығы 

түрліше  болып  келетін  кезеңдердің  шұғыл  жəне  стандартты  емес 

түрде кезектесуі орын алады. Осыған байланысты стандартты емес-

үзілістік жаттығуларда қозғалыс белсенділігі ерекше қарқынды бо-

84

латын  жұмыс  кезеңін  жəне  аралық,  яғни  салыстырмалы  қозғалыс 

белсенділігі төмен кезеңдерін бөліп көрсетуге болады. 

Интервалдық  қайталау  жаттығуларына  толық  немесе  жа-

рым-жартылай тынығу кезеңдеріне бөлінген əртүрлі немесе бірдей 

элементтердің стандартты комбинацияларынан тұратын жарыс, со-

нымен қатар кешенді жаттықтыру жаттығулары жатады. Мұнда осы 

комбинацияларға  кіретін  элементтер  (сипаты  мен  қарқындылығы 

бойынша)  біртектес  циклдік  немесе  ациклдік  жаттығулар  болуы 

мүмкін.  Интервалдық-қайталау  жаттығуларына  толық  немесе  жа-

рым-жартылай  тынығу  кезеңдерімен  арақашықтықтың  белгілі  бір 

бөлімдерін жоғары жылдамдықпен жүгіріп (жүзіп) өтумен қайталана 

кезектесе  орындалатын  жаттықтыру  жаттығулары  жатады.  Басқа 

мысал  ретінде  штанганы  бірінен-соң  бірін  бірнеше  рет  көтеруді 

келтіруге  болады.  Жарыстық  интервалды-қайталау  жаттығуларына 

биатлон мен спорттық бағдарлау жатады. Егер кешенді жаттықтыру 

жаттығуларын орындау кезінде жұмыс кезеңдері толық тынығудың 

аралық  кезеңдерімен  кезектестірілсе,  онда  мұндай  жаттығулар 

қайталама-үзілістік  жаттығулар  деп  белгіленеді.  Қайталама-

өзергіштіктік  жаттығулардан  жаттықтыру  мен  жарыс  кездерінде 

бірдей  сол  немесе  түрлі  жаттығуларды  қайталап  орындауды  ажы-

рата білу керек. Егер жаттығуды орындау кезінде жұмыс кезеңдері 

айтарлықтай  төмен  қарқынды  жұмыспен,  яғни  жарым-жартылай 

тынығудың  аралық  кезеңдерімен  (мысалы,  жортақтап  жүгірумен) 

алмасса,  онда  мұндай  жаттығуларды  интервалды  үзілістік 

жаттығулар деп белгілейді. Кешенді жаттықтыру жаттығуларының 

көпшілігі  мен  əр  жаттықтыру  сабағы  тұтас  алғанда  мəні  бойынша 

интервалдық қайталау жаттығулары болып табылады. 

85

ІV  ТАРАУ

СПОРТТЫҚ ƏРЕКЕТ КЕЗІНДЕГІ ОРГАНИЗМ КҮЙІНІҢ 

ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Бұлшық  ет  əрекеті  организмнің  көптеген  физиологиялық 

жүйелерінің айтарлықтай өзгерістерін тудырады. Бұл өзгерістер ди-

намикасында: 

1. Сөре алдыңғы күй; 

2. Негізгі (жұмыс) кезең; 

3. Қалпына  келу  кезеңі  сияқты 3 негізгі  кезеңдерді  бөліп 

көрсетуге болады.

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: