Түркі Ренессансын қалыптастырған ғалымдар

152 
жариялады. Х ғасырда оғыздар мен қыпшақтардың да бірталай бөлігі 
мұсылмандыққа өтті. Жалпы алғанда, исламды қабылдау Қазақстан 
жеріндегі тайпалардың сол кездегі озық мәдениеттерге қосылуына 
мүмкіндік берді. 
Осы кезден басталған мәдени өркендеуге мұсылманның рухани 
өміріндегі екі бағыттың бір-бірімен тайталасы Қазақстан жерінде де 
өзінің терең әсерін қалдырды. Бірінші бағыт Платон, Аристотель сияқты 
грек философтарына сүйенген Шығыс перепатетикасымен байланысты. 
Оның негізін салушы-дүниежүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден 
кейінгі екінші ұстазы, ежелгі Отырар қаласында туған Әбунасыр 
Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн әл-Фараби ат-Түрки. Әл-
Фарабидің рухани мұрасы Қазақстандық және басқа ғалымдар тарапынан 
ойдағыдай зерттелген. Ал әл-Фарабидің өзі зерттеу жүргізбеген ғылым 
мен мәдениет саласы жоқ. Б. Ғафуровтың есебі бойынша, ол 200-ден 
астам трактат жазған. Әл-Фарабидің өзінің трактаттарын сол замандағы 
рухани-ғылыми құрал саналған араб тілінде жазылғанымен, өз Отанының 
ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениетінен әрқашан нәр алып отырған. Әл-
Фарабидің ұлылығы оның өз отанының мәдени көңіл-қалпына ирандық, 
үнділік және антикалық мәдениеттерді ұштастыра білуі.
Әл-Фарабидің мәдениет туралы пікірлері араб мәдениетінің мына 4 
тармағына байланысты:
1. Хақиқат (бір Алланың ақиқаттығын дәлелдеу)
2. Шариғат (мұсылмандық тұрмыс-салт заңдары) 
3. Тарихат (Аллаға қызмет еткен әулиелер өмірі)
4. 
Маарифат (білімділік, парасаттылық идеялары) (Әл-Фараби. 
Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 380 б.).
Мыңжылдар тарихы бар Иран өркениетін бұл елді жаулап алған 
арабтар, осы мәдениеттегі өте терең парсылық әдебиетті меңгеру жолын 
әдеп 
деп 
түсінді. 
Әдепке 
жататын 
шығармалар 
өзінің 
қарапайымдылығымен, түсініктілігімен, ой ұшқырлығымен адамды 
баурап алды. Әдепті адам ілімін әл-Фараби өзіне тән гуманистік тұрғыдан 
қарастырады және осындай адамдағы бірінші қасиет деп оның 
парасаттылығын көрсетеді. Оның шығармаларында кездесетін адамды 
«хайуани ақли» (ақылды жан) деп анықтау кейінгі еуропалық 
ағартушылықтағы Homo sapiens-ке сабақтас. Ақылды жанмен қатар әл-
Фараби еңбектерінде адамды «Хайуани мадани» (мәдениетті жан) деп 
анықтаудың да терең сыр бар. 
Осындай тұлғалық деңгейге ең алдымен ел басшысы көтерілуі 
керек. Ол өзінің аңдағыш қасиеті арқасында дана, философ, кемеңгер, 
парасат иесі болып шығады, ал оның қиялдау қабілетіне қасиет дарыған 
адам пайғамбар, сәуегей және өмірдегі оқиғаларды түсінгіш, білгір болып 
көрінеді,-міне, осының бәрі оның тәңірлікті танып білетін болмысының 
шарапаты. Мәдениетті адам тәрбиелеу мәселелерін әл-Фараби өзінің 
«Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Бақыт 

153 
жолына сілтеу», «Ақылдың мәні туралы», «Данышпандықтың інжу-
маржаны», «Бақытқа жету жайында» ж.т.б. трактаттарында жан-жақты 
талдаған. Оның жиі қолданған ұғымы-«қала». Қаланы әл-Фараби жәй 
ғана қоныс, тұрғын жер деп түсінбей, оны адамдардың мәдени топтары, 
мемлекет мағынасында қолданады. Бұрын айтып кеткеніміздей, 
тіліміздегі мәдениет ұғымының арабшасы «маданият», мадина, яғни, қала 
сөздерімен түбірлес. Ізгілер қаласының тұрғындары, ұлы ұстаздың 
ойынша, өздерінің инабаттылығымен, әділеттілігімен, білімділігімен, 
өнер сүйгіштігімен көзге түседі. Олар надандар, адасқандар қалаларының 
тұрғындарынан мүлдем өзгеше. Әл-Фарабидің адамзат мәдениетіне 
қосқан үлесін, оның төмендегі өлең жолдарынан жақсы байқаймыз: 
Бауырым, сен теріс жолға түскен жандарға ерме, 
Олардан аулақ жүр, әділдік жағында бол. 
Бұл дүние – біз мәңгі тұратын мекен-жай емес, 
Әлемде ешкім өлімді жеңе алмады. 
Адамдар әлде құмға түскен із бе екен? 
Біз соншалықты дәрменсіз болғанымыз ба? 
Бір рет самал соқса-ақ, бәріміз 
Мына өмірден ұшты-күйлі жоғалып кетеміз бе? 
Адамға бір сәттік қысқа ғұмыр берілген 
(Әл-Фараби. 
Әлеуметтік-этикалық 
трактаттар.-Алматы: 
Ғылым, 1975. – 380 б.).
Әл-Фарабидің алдында кез келген жасампаздық пен жойылудың 
түпкі себептері ретіндегі материя мен форманың мәңгілігінен 
туындайтын әлемнің бастамасыздығы туралы тезисті («Метазикада 
баяндалған Аристотель қағидасы) әлем Құдаймен жаратылған деген 
тезиспен біріктіру мәселесі қиындық туғызды. Ол мұны мынадай 
жолдармен шешеді (дұрысында айналып өтеді): әлем өз мәнісінде
Құдайдың шығармашылық актісіне тәуелді болуына байланысты екінші 
реттегі туынды болып табылады, бірақ уақыт бойынша олай емес. Әл-
Фараби бойынша, әлем Құдаймен бірге мәңгі болып табылады. 
Қозғалысты ол, Аристотельге сәйкес, мүмкіншіліктін шындыққа өту 
әрекеті, мәңгі, бірақ құрылмаған нәрсе деп қарастырады. Уақыт әрекетпен
бірге мәңгі, осылайша әл-Фараби уақытты анықтауда Аристотельден 
бөлінеді: уақыт қозғалыстың сипаттамасына жатады. 
Әл-Фараби бойынша, Құдайдың әлеммен бірге мәңгі себебі болуы 
әлемнің мәңгілігін бекітеді, өйткені Құдай бірінші себеп болып табылады. 
Бұл ой қозғалыс пен уақыттың, материяның мәңгілігіне алып келеді.
Ай үстіндегі әлемде әл-Фараби ерекше табиғи иерархияны атап 
өтеді, ол жоғарыдан төмен қарай жүреді. Ай астындағы әлемде ол кері 
жолмен, төменнен жоғары қарай жүреді: «Ең жетілмеген жалпы бірінші 
реттіліктегі материя болып табылады; содан кейін баспалдақтармен 
элементтер, минералдар, өсімдіктер, жануарлар (ақылы жоқ), ақылдан 

154 
айырылғандар; және ақырында, одан ешкім асып түспейтін, ақылды жан 
жоғары көтеріледі». 
Біріншілік баршылықты және одан туындайтын идеалды мәндерді 
қарастыра келе, әл-Фараби олардың мызғымайтындығына қауіпті 
қарама-қарсылықтың жоқ екендігін көрсетеді. Табиғи денелермен басқа 
жағдайда жұмыс істеуге тура келеді. Олардың субстратты өздеріне оның 
белгілі бір формасын және қарама-қарсылығын бірдей табысты алуға 
дайын. Заттардың күрделігіне қатысты және элементер қоспасының 
азды-көпті күрделілігіне тәуелді, қарама-қарсылықтардың шиеленісу 
деңгейі анықталады. «Аз күрделі қоспалық жүйеден пайда болған болмыс 
өзіне саны аз қайшылықтар мен азайтылған әлсіз күштерді жинақтайды». 
Және керісінше «болмыс неғұрлым күрделі болған сайын, соғұрлым ол 
қайшылықты және күрделі құрамды бөліктерді жинақтаған сайын, 
соғұрлым күрделі заттардың және күштердің қарама-қарсылығы 
басқаларға мықты әсер етеді». Кем күрделі денелер мен біржақты 
нәрселер бірегей түрінде өзгерістерге ұшырап отырады, тек сыртқы 
нәрселердің ықпалымен ажырай бастайды. Органикалық процесс, соның 
ішінде қоректену жайлы айта отырып, әл-Фараби оның алдыңғы өмірлік 
байланыс типінен түбегейлі айырмашылығын көрсетеді. «Сонымен бірге 
өсімдіктер мен жануарлар болып табылатын басқа денелер ішкі қарама-
қарсылықтар бойынша да ыдырайды; сол себептен де, егер осы дененің 
бір бөлігі болмысқа енсе, оның формасы біраз уақытқа дейін тіршілігін 
жоймайды. Бұл сондағы ыдырайтын нәрселерді ауыстыру үшін қажет. 
Дене қандай нәрседен құралса да, оны ешкім өзгерте алмайды, оның жеке 
формасын жойып, бұл денемен біріге алмайды. Бұл қоректену деп 
аталады».
Адамды ай астындағы әлемнің ең жоғарғы даму буыны деп 
қарастыра отырып, әл-Фараби оның негізгі қасиеттері «жаны» мен 
«күшін» бөліп қарастырады, олар: тамақтанатын, түйсінетін, қиялдау күш 
сезімі, ойлайтын, ұмтылатын. Сонымен бірге ол адамның анатомиясы, 
физиологиясы және психологиясы жайлы көзқарастарды дамытады. 
Философ өзінің көңілін біз қазір адам генетикасы деп санайтынымызға 
аударады. Ол жыныстық және жыныстық емес жолдармен тарайтын 
организмдерді ерекшелейді. Еркек пен әйелді адамды ерекшелеу кезінде 
ол «жыныстық күштерден» басқа барлық ағзалар мен жан күштері оларда 
бірдей дейді, қадір-қасиеті әйел адамдарға ұқсас еркектерді кездестіруге 
болады. Философ даму қабілеті еркек пен әйелді де бірдей, бірақ ол 
оларды «сезім күшіне қабылдауы, қияла мен интелектісіне» байланысты 
да бірлей көрсетеді.
Адам жоғары деңгейде әрекетшіл ақылмен ғана емес, сонымен 
қатар түбінде бірінші баршылықпен ұқсас, ол өз ақылымен болмыстың 
барлық иерерхиялық деңгейлерін көрсетуге қабілеті бар және бүкіл әлем 
үйлесімдігін өзімен аяқтайды. 

155 
Әл-Фараби Құдай мен оның адамдарға деген қатынасы мәселесін 
қалай шешеді? Егер мұны мәтіндегі ортоксальды сеніммен (мысалы, 
Құрандағы) және тек сезіммен шектелмесе, бұл мәселені ойлау пәніне 
айналдыратын болсақ, онда ол жалпы мен жекенің, қоғам және тұлғаның, 
«мәнділік күштері» мен адамның адамға деген қабілеттілігінің 
қатынастық нақтылы мәселелеріне айналар еді, өйткені Құдай осы 
күштер мен қабілеттердің адамдардан ажыратылған және оған 
«құдіреттілік», «даналық» ретінде қарсы қойылған тұтастығы болып 
табылады.
Әрине, мәселенің елестік сипаттамасы тарихи қажеттіліктің 
нәтижесі болып табылады. Спинозаның Құдайды шындықтан алшақтатын 
орды толтырам дегенінше, яғни Құдайды табиғат деп атау үшін көп уақыт 
кетеді. Фейербах дін адамның жат болмысы деп, одан да ары қарай 
кетеді. Адамның табиғаттан діни және бөлек жаттану формаларынан 
арылу мүмкіндігін және практикадағы жолдарын тек К. Маркс пен Ф. 
Энгельс қана көрсете алды. Әл-Фараби көзқарастарына жалпы баға бере 
отырып, мутазилиттер «араб философиясына ерекше бағдар берді; ол 
өздерінің мәнділік және құдай атрибуттары туралы ойша жорытылған 
зерттеулерімен Спиноза іліміне, ал Спиноза арқылы-бізге әсер етті», 
деген швейцарлық шығыстанушы А. Мецтің пікірін ескеру қажет.
Қашан біз адамдардың өміріне байыппен қарайтын болсақ, онда 
олардың тұтас дәуірді білдіретінін түсінеміз. Бірақ әл-Фараби тек қана өз 
дәуірін көрсетіп қоймайды, ол бүкіл адамзаттың жетілгендікке 
ұмтылысын білдіреді, өйткені ол көтерген мәселелер барлық уақыттарға 
өзекті болып қала береді, оларды шешуде адамзаттық мәңгіліктің тамаша 
шыңдарына барған сайын көтерілуге себепші. 
 
Жалпы алғанда, әл-Фараби-Шығыс мәдениетінің алып тұлғасы, ол 
дүниежүзілік өркениетте өзінің қадірлі орнын алды. Оның рухани мұрасы 
өзіні ұлы ізбасарлары Ибн-Синаға, Бируниге, Жүсіп Баласағұнға және т.б. 
суалмайтын қайнар болды. 
Шығыс Ренессансы туралы сөз еткенде оның тағы бір бастауы 
сопылық бағыт (суфизм) жөнінде айтпай кетуге болмайды. Қазақстан 
жеріндегі ұлы ғұламалар Жүсіп Баласағұн, Сүлеймен Бақырғани, әсіресе, 
Қожа Ахмет Ясауи шығармашылығында сопылық сарын үлкен орын 
алған. Онан соң Ренессанс идеясын тек Платон мен Аристотельдің 
шығыстық ізбасарлары қолдады деу де сыңаржақтылық. 
Сопылық бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы 
оппазициялық қозғалыс ретінде туады. «Суфь» термині арабтың «жүн 
шекпен» 
деген 
сөзіне 
орайластырып 
алынған. 
Сопылар-киім 
талғамайтын, бар ойы руханилық төңірегінде тақуа адамдар. Сопылық 
бағыттың тарауының бір себебі, әуелде ой бостандығын шектемеген араб 
халифаттарында Х ғасырдан бастап фанатиктер күшейе берді. Олар 
құранға қарсы деп әр түрлі ағым өкілдерін қуғынға ұшыратады. Әсіресе, 
иран, түрік және үнділердің көне мәдениетінен қалған мұралар алла 

156 
сөзіне жат деп жарияланады. Осы қуғын салдарынан Иран, Араб 
жерлерінене көптеген сопылар (өздерін дәруіштер деп атаған) Түркістан 
жеріне қарай ағылады. Орта Азияда 300-400 мың дәруіш пайда болды. 
Сопылар құдайды парасатпен емес, жүрекпен түсіну керек деп 
жариялайды. Олар халыққа түсінікті ету мақсатында өз идеяларын 
жергілікті түрік тілінде уағыздайды. Осы бағыттың көрнекті өкілі, кейін 
мұсылман пірлерінің біріне айналған-Қожа Ахмет Иасауи. Оның ең үлкен 
жетістігі ғасырлар бойы қалыптасқан бай түрік мәдениетін мұсылман 
өркениетімен шебер байланыстыруында жатыр. 
Қожа Ахмет Ясауи жазған негізгі шығарма-«Диуани хикмет» 
(«Ақыл кітабы»). Қожа Ахметтің өмірде жасаған бір ерлігі оның 63 жасқа 
келгеннен кейін, «пайғамбар жасына жеттім, одан өмір сүру, жарық 
дүниені көру күнә» деп бар байлығын мүсәпірлерге таратып, өз еркімен 
жер астындағы үңгірде тіршілік етуімен байланысты. Оның пәк өміріне 
риза болған атақты Ақсақ Темір ғажайып Қожа Ахмет Иасауи ғимаратын 
салдырды. Ясауи туралы Ыбырай Алтынсариннің берген бағасын 
келтірейік: «Муштафид ғұламалар арасындағы ұлықтары төртеу: имам 
Ағзам, имам Мәлік, имам Шафиг, имам Ахмад Ханбал Иасауи. Бұл 
төртеуі шариғат мәнісін толық тексеріп, халыққа түсіндіріп берді».
Шығыс перипатетиктері-ақыл-ойды жоғары қойып, трактаттар 
жазса, сопылық бағыт мәдениеттің поэзиялық әдісімен өз ойларын 
насихаттаған. Есімдері әлемге белгілі Омар Хайям, Сағди, Хафиз, 
Низами, Руми тәрізді ақындар сопылықтың гуманистік идеяларын 
пайдаланып, ғажайып дастандар жазғаны белгілі. Олардың қатарында 
өзінің тиесілі орнын алатын, түрік тілдес халықтардың ортақ өкілі 
Иасауиға тоталитарлық жүйе кезінде мистик ақын деген айдар тағылып, 
халық мәдениетінен шеттетуге әрекеттер жасалды. Шын мәнісінде, 
суфийлік ағымды кертартпа мистикалық ілім деу қате. 
Философиялық суфийлік ағымның негізін салушыларға әл-Ғазали 
мен Ибн-Араби жатады. Олардың ілімі бойынша, мәдениеттілік дегеніміз 
жан-жақты жетілген, толыққанды адамды үлгі-өнеге етіп қабылдау. 
Сопылық бағыттағы тағы бір гуманистік идея-ғарыш пенадамның 
тұтастығы. Кемеңгер, жетілген адамдар тұратын ғарыш мүмкін әлемнің 
ең жақсысы болып есептеледі. Осы тамаша ғарыш адам арқылы өз шегіне 
жетеді. Өйткені, адам-ғарыштың нұсқасы. Ежелгі гректердегі микродүние 
мен макродүниенің арасындағы үйлесімділік идеясы араб-парсы-түрік 
Ренессансында да осындай өз көрінісін табады. Осыдан келіп сопылық 
бағытт мистика деу идеологиялық жала екендігіне күмән жоқ. 
Құдай мен адам арасындағы алшақтықты жоюға ұмтылған сопы-
шайырлардағы негізгі күш-махаббат. «Диуани хикметте» Қожа Ахмет 
дүниенің тірегі деп адам мен махаббатты алады. Әл-Фараби өзі іздеген 
«Қайырымдылар қаласын» махаббат пен сүйіспеншілік үстемдік еткен, 
ақылды ел басы, әділетті заңдары, бақытты тұрғындары бар «Гүлстаннан» 

157 
табады». Гүлстанға жетудің жолын халықтағы ізгі қасиеттер мен 
адамгершілікті дәріптеп, жамандықтан арылудан көреді: 
Ей ғафыл жан, зікірің тыйылмасын, 
Опасы жоқ дүние құр жыйылмасын, 
Жарандардың жан жылуы суынбасын, 
Жолын тапқан мұратына жетер, достар. 
Уа дариға, арманмен өмірім өтті, 
Нәпсім мені әбден-ақ бұзып кетті, 
Жаным құсы шарлап жүр зәулім көкті, 
Дидар көрем деген құл тыным таппас, 
Жүрсе, тұрса зікір сап аузын жаппас, 
Ондай құлдың тәне де қаңсып жатпас, 
Жаратқан Ием нұрын мол құяр, достар (Қожа Ахмет 
Ясауи. Диуани хикмет (Даналық кітабы).-Тегеран: Әл-Хұда, 2000.-162 б).
Қазақстан 
жеріндегі 
Ренссанс 
көріністерінің 
бірі-Жүсіп 
Баласағұнның «Құтты білігі». Осыдан 9 ғасыр бұрын жазылған (1069-
1070) бұл дастанда түрік мәдениетінің негізгі нышандары айқындалып, 
бақытты өмір сүру мұраттары тұжырымдалады. Жүсіп Баласағұн Хас-
Хаджибтің бұл еңбегін шын мәнісінде ортағасырлық түрік мәдениетінің 
энциклопедиясы деп қарастыруға болады. 
Жүсіп Баласағұн Шығыс Ренессансының кемелденген кезінде өмір 
сүрген және әл-Фараби бастаған шығыс перепатетикасынан, әрі сопылық 
поэзиядан нәр алған. Сондықта оны білгілі бір мәдениет ағымына үзілді-
кесілді қоса салу мүмкін емес. Ол өзіндік бір дәстүр бастаған ұлы 
тұлғалардың қатарына жатады. Тарихи-мәдени талай арнадан қуат алады.
«Құдатғу 
білік» 
(Құтты 
білік»)-6520 
бәйіттен 
тұратын 
философиялық-тәлімдік шығарма. Дастанның аты Жүсіп Баласағұнның 
өмір тірегі құт, яғни парасатты, нұрлы өмір деген басты принципіне 
сүйенген. 
Жүсіп 
Баласағұнның 
түп-тамырларын 
тек 
Ренссанс 
идеяларынан ғана емес, ең алдымен тағдыры ұқсас түрік халықтарының
ғасырлық мәдени мұралары төңірегінен іздеу керек. Яғни, «Құтты білік», 
кейбіреулердің айтатынындай, араб-парсы әдебиетінің көшірмесі емес. 
Дастанда X-XI ғасырлардағы Жетісу жерінде тұрған тайпалардың салт-
санасы, әдет-ғұрпы, наным-сенімдері көп жырланған.
«Құтты білік» кейіпкерлерінің есімдерінде бұрынғы тәңірлік дін 
нанымдарына қатысты. Басты бейне Күнтуды-әділ ел басшысының рәмізі. 
Бұл бейне «Кұлтегін» («Түркі қағанаты туралы сөз») жазуларынан 
басталып, әл-Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи армандаған түрік 
мәдениетіндегі үлгі, мұрат тұлғаның бастысы. Келесі кейіпкер әділ 
патшаның уәзірі, ақыл-парасаттылықтың иесі, елге бақ-дәулет, яғни құт 
өкелетін Айтолды бейнесі арқылы ашылған. Күн мен Ай қашаннан Кіндік 
Азия халықтарының пір тұтқан күш-қуаттары еді. Уәзірдің ақылды ұлы 
Үғділміш-осы мәдениетке тән білімділік пен парасаттылықтың көрінісі. 
Әдеп пен тертіп, байсалдылық Үғділміш бейнесінде философиялық 

158 
тәсілмен суреттелген. Төртінші бейне – дәуріш Одғұрміш. Бұл жерде 
бірнеше терең ой айтылған. Ұғыну (Ұғділміш) пен Жүрекоттың 
(Одғұрміш) сұхбаттасуы бүкіл араб-парсы-түріктегі мәдени өрлеу дәуірін 
толғандырған нағыз дүниетанымдық ізденіс еді. 
Түркі дүниетанымында өмір мәселесі күрделі этикалық ұстаным 
өмірдің жалғастығы, мәңгі тіршілік ету ұстанымдарына әкеледі. Өлімді 
адам жеңе ала ма?-деген сұрақты Қорқыт ата да, Асан Қайғы да, Шәкәрім 
де қойған. Тек ізгі рух мәңгілікке апаратын көпір дейді ғұламалар. Адам 
ажалды болса да, дейді Ж. Баласағұн, егер тірілердің есінде жақсы 
істері, ойлары, білімі, қайырымдылығы арқылы қалатын болса, ол қайта 
тууы мүмкін. Сөйтіп адам өмірінің мәні алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік 
тәжірибесін белсенді түрде игеруде, ізгілікті істерінде екен; сонда тән 
өлгенімен жан мәңгі қалады: 
Тәннің үйі – қара жердің аясы, 
Шыбын жанның тән – баспана, саясы. 
Биік ұшса, жәннатқа енгені, 
Төмен түссе, бір пәленің келгені. 
Екеуінің бірі болар, алайда, 
Жаның мәңгі қалар тірі қалайда! 
Адам мұңлық болғанымен күнәсіз, 
Құрып тәні, өшер сөзі, шүбәсіз! 
Қайдан келді? Енді қайда барады? 
Қай жерде тұр? Енді қанша қалады? 
Біліктілер айта ала ма әрдайым? 
Білікті жоқ шешер мұның жұмбағын, 
Жалғыз Алла қанық, білер сырларын (Баласағұн Ж. 
Құтты білік.-Алматы: Жазушы, 1986.-616 б). 
Бұл сұрақтарға жауап іздеген біздің ғұламалар «мәңгілік-
адамгершілікте» деген түйінге келген. Абай айтқан «Адам бол!» 
ұстанымының мәнісі де осында жатыр. Адам болудың маңызды бір 
шарты-өзіндегі нәпсіқұмарлықты тежеу. Бұл жолда, деген Қ.А. Яссауи, 
адам өзіне өзі соғыс (жиһад) жариялауы керек. Нәпсіқұмарлықты тежеуде 
дін үлкен рөл атқарған. Әрине, исламда әкстремистік кейбір сарындардың 
болуы мүмкін. Бірақ, жалпы алғанда, этикалық мазмұны бойынша 
исламдық құндылықтар қазақ әдеп жүйесінде оң қызмет атқарған. 
Ойымыз көрнекі болуы үшін жоғарыдағы ақын ойларын ары қарай 
жалғастырайық: 
Рухым айтады: діннің ісін жақсылап жолға қойып, 
Ізгілік, жақсылық, жауыздық атаулыны айырып. 
Түн болса, тағат ғибадатпен тік отырып, 
Күндіз болса, салауат айтып ораза тұтамын 
Ақыл мен сезімталдықтың, парасат пен түсінушіліктің, ақиқат пен 
махаббаттың арасындағы үйлесімділік тек Еуропа ғалымдарын ғана емес, 
сонымен бірге Шығыс ғұламаларын да көп толғандырған. Дәруіш 

159 
Одғұрміш өзін жерұйыққа-хан сарайына қашама шақырғанымен өзінің 
қасиетті әлемі-бас бостандығынан айырылғысы келмейді. Күнтуды 
үшінші рет шақырғанда ғана, сопы дәруіш сұхбаттасу мақсатымен хан 
сарайына келеді. Бұл жерде үлкен мәдени сыр жатыр және осынс түсіне 
білген Жүсіп Баласағұн адамзаттың өркениетті болашағына терең болжам 
айтқан. Хан сұрақтарына дұрыс жауап бере білген Одғұрміш пендешілік 
ләззаттардың желегіне ермей, ескі дорбасын асынып, тау-тасты аралап 
кетеді. Бұл мистика да, аскеттік те емес. Қайта рухани тәкаппарлықтың 
жеңісі. Күнделікті пендешілік өмір тауға тас көтеріп, беталды әуре 
болатын Сизифтің әрекеті сияқты. Бақытқы жету жолы байлық жинау 
емес, басқаны алдау емес екендігін бұдан талай ғасырлар бұрын ата-
бабаларымыз білген. 
Дәруіш-сопылар ерлігіне таң қала отырып, Жүсіп Баласағұн, 
алайда, бақытқа жетудің негізгі құралы деп парасаттылыққа тоқталады: 
Ақыл-шырақ, қара түнді ашатын, 
Білім-жарық, нұрын саған шашатын. 
Ақыл болса, асыл болар-болса ер, 
Білім болса, бектік қылар-қылса ер. 
Ақыл кімде болса-болар асыл ол, 
Білім кімде болса-бек һәм басың ол. 
Ақылымен кісі асыл атанар, 
Бекке ел ісі білімімен жасалар. 
Талай ізгі іс атқарылды ақылмен (Баласағұн Ж. Құтты білік.-
Алматы: Жазушы, 1986.-616 б.).
Сөйтіп, Жүсіп Баласағұн қазақ және басқа туысқан түрік 
халықтарының рухани өрлеуіне үлкен үлес қосқан ғұламалардың бірі. 
Оның мұрасы-алтын қазына. 
Түрік тайпалары Шығыс Ренессансының жай ғана шеткі аймағы емес 
екенінің бір куәсі-Махмұд Қашғаридің «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі 
сөздерінің жинағы») атты туындысы. Бұл сөздікті тек тілтанулық құрал 
демей, сонымен бірге ортағасырлық түрік мәдениетінің озық өркениетке 
қосқан бір үлесі деп қарастырған жөн. Мұсылман әлемін баурап алған 
мәдениетке өзін әлемге таныту қажеттігі туды. Оны Махмұд өзінің 
теңдесі жоқ шығармасында ойдағыдай жүзеге асырады. Махмұд 
Қашқаридің негізгі зерттеген мәселесі-түрік тайпаларының мәдениеті. 
Осы мақсатпен ол бүкіл түрік тайпалары мекендеген кеңістікті аралап 
шыққан. «мен түріктер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар, 
қырғыздардың шаһарларын, қыстақ пен жайлауларын көп жылдар кезіп 
(аралап) шықтым, лұғаттарын жинадым, түрлі сөз қасиеттерін үйреніп, 
анықтадым. Мен бұл істерді тіл білмегенім үшін емес, қайта бұл 
тілдердегі кішігірім айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім. 
Әйтпесе мен тілде олардың ең білгір адамдарынанмын, ең үлкен 
мамандарынан, көрегендерінен, тайпаларынан шыққан, соғыс істерінде 
мықты найзагерлерінен едім. Оларға ден қойғаным сондай, түріктер, 

160 
түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар және қырғыз тайпаларының 
тілдері түгелдей көңіліме қонып, жатталып қалды. Солардың мұқият бір 
негізде жүйеге салдым» (Қашқари М. Түбі бір түркі тілі.-Алматы: Ана 
тілі, 1993.-192 б.).
Лұғатта тек Қарахандар мемлекетінің мәдени өмірі ғана емес, 
сонымен бірге ежелгі дәуірден келе жатқан түрік мәдениетіндегі миф-
аңыздар, тұрмыс-салт ерекшеліктері, түріктердің Көк тәңірісі мен Күнге 
табынуы, табиғат құбылыстары тамаша суреттелген. Махмұд Қашқариді 
халық эпосын жазбаша түрік мәдениетінде алғашқы зерттеген ғұлама деп 
бағалауға болады. Жалпы айтқанда, Махмұд Қашқари-қазақ және басқа 
түрік халықтарының ішіндегі алғашқы мәдениет зерттеушісі. 

жүктеу/скачать 3,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: