Минералды заттардың алмасуы

290

Микроэлементтер денеде өте аз мөлшерде (10

-3

-10

-5

 %) кез-

деседі. Оларға темір, мыс, кобальт, марганец, мырыш, йод, бром, 

фтор, никель жатады. Ультрамикроэлементтердің (алтын, күміс, 

селен, радиоактивті элементтер) денеде ізі ғана болады (10-6 жəне 

одан төмен). Аталған элементтер организмге əртүрлі əсер етеді.

Натрий негізінен биологиялық сұйықтықтар құрамында кез-

деседі де, қан мен лимфаның осмостық қысымын реттеуде ма-

ңызды рөл атқарады. Ол қанның буферлік жүйесінің құрамына 

ене отырып, оның əрекетшіл ортасын қалыпты жағдайда сақ-

тауға көмектеседі. Натрийдің біраз мөлшері органикалық қыш-

қылдармен жəне белоктармен байланысады. Ол ұлпалардағы 

қозу процесінің туындап, таралуында маңызды рөл атқарады.

Өсімдік тектес азықтардың құрамында натрий аз болады, 

сондықтан мал оны ас тұзы түрінде қабылдауға тиісті. Сиырға 

тəулігіне тірілей массасының əрбір 100 кг шаққанда, 5-7 грам-

нан, ал шошқа, қой жəне жылқының əр басына тəулігінде ретімен 

5-10, 7-15, 15-30 г ас тұзын беру керек. Рациондағы тұздың артық 

мөлшеріне құс пен шошқа сезімтал келеді. Тұздың шамадан 

артық мөлшері оларда тұз қызбасын (лихорадка) тудырады. Де-

неден натрий негізінен бүйрек арқылы (35 пайыз шамасында) не-

месе тер мен нəжіс құрамында бөлінеді.

Калий – жүректің қалыпты қызмет атқаруы үшін қажет. Ол 

жүйке жүйесі мен бұлшық еттің қозғыштығын бəсеңсітіп, кейбір 

ферменттерді белсендіруге қатысады. Калий иондары қозу 

толқынын таратуда, ацетилхолин медиаторын түзуде маңызды 

рөл атқарады. Өсімдік құрамында калий жеткілікті мөлшерде 

болады, сондықтан малда оған деген мұқтаждық байқалмайды. 

Мал калийді артық мөлшерде қабылдаса, организмде кальций 

мен фосфордың алмасуы күшейеді. Бірақ оның мөлшерінің қан 

құрамында аз ғана ауытқуының өзі ауыр жағдайларға соқтыруы 

мүмкін. Калий денеден несеп құрамында (90 пайыз) бөлінеді.

Хлор - денеде натрий жəне калиймен байланыста болады. 

Ол қарын сөлі құрамындағы тұз қышқылын түзу үшін қажет. 

Хлор эритроцит қабығынан оңай өтеді де, газ алмасу процесіне 

қатысады. Ол қозу процесінің туындауында да маңызды рөл 

атқарады.

Кальций - ұлпалық сұйық, қан құрамында болады, оның ион-

дары көптеген ферменттік процестердің жүруін қамтамасыз 

етеді, бұлшық ет пен жүйке жүйесінің қозғыштығын төмендетіп, 

торша қабығының өткізгіштігін азайтады, жүрек қызметін рет-

теуге қатысып, қанның ұюында ерекше рөл атқарады. Кальций 

291

денеде негізінен фосфор қышқылы мен көмір қышқылы тұздары 

түрінде сүйек пен тістің құрамында кездеседі. Қаңқа дұрыс 

өсіп, дамуы үшін кальцийді жас организм мен буаз мал көп 

қажет етеді. Кальций жетіспеген жағдайда буаз жəне мол өнімді 

мал өз денесіндегі кальций қорын пайдаланады да, олардың 

сүйегі жұмсарады, остеомаляция (сүйек бору) немесе остеопо-

роз (сүйек кеуектенуі) дерттері байқалады. Сүйек құрамындағы 

кальций мөлшері тұрақты болмай, ауытқып отырады, себебі ор-

ганизмде бір жағынан жаңа сүйек ұлпасы үздіксіз түзілсе, екінші 

жағынан ескі сүйек бұзылып, оның құрамындағы кальций қанға 

өтеді. Кальций тапшылығы жағдайында жас төл рахит ауруына 

шалдығады.

Кальцийге деген мұқтаждық түлік түріне, малдың жасы-

на, өнімділігіне, физиологиялық күйіне байланысты. Тəулігіне 

малдың əр басына шаққанда қой - 3-10, жылқы - 35-100 г, ал сиыр 

тірілей массасының əрбір 100 кг 5-10 г кальций қабылдау ке-

рек. Өсу, сүттену, төл көтеру жағдайларында малдың кальцийге 

мұқтаждығы жоғарылайды.

Денеде кальций мен фосфор алмасуы тығыз байланыста 

жүреді жəне оны паратгормон мен Д дəрмендəрісі реттейді. Дене-

ден кальций бүйрек, бауыр, тоқ ішек эпителийі арқылы бөлінеді. 

Рационда кальций мен фосфордың оптималды арақатынасы 1,2-

2, 0:1 тең болу керек.

Фосфор аралық зат алмасу процесінде маңызды рөл атқарады. 

Ол көмірсулар алмасуындағы фосфорлану процесіне, ет жиыры-

луын қамтамасыз ететін биохимиялық əрекеттерге қатысады. 

Организмде фосфор əмбебап қуат көзі болып табылатын 

аденозинүшфосфор қышқылының (АТФ), креатинфосфаттың, 

фосфатидтер мен фосфопротеиндердің құрамында кездеседі. Фос-

фор қанның қышқыл-сілтілік тепе-теңдігін реттеуге қатысады.

Фосфор қан құрамында органикалық жəне бейорганикалық 

қосылыстар түрінде кездеседі. Оның қандағы бейорганикалық 

түрі тұрақты мөлшерде болмайды. Сондықтан қандағы фос-

фор мөлшері зат алмасу процесінің қарқынына, малдың физио-

логиялық күйіне, азық құрамындағы деңгейіне қарай өзгеріп 

отырады. Денеден бейорганикалық фосфор несеп пен нəжіс 

құрамында бөлінеді.

Денеде фосфордың 80 пайызы сүйек құрамында, ал 20 пайы-

зы басқа ұлпаларда жинақталады. Сүйек пен ұлпалар арасында 

фосфор үшін бəсекелестік байқалады. Ұлпалардың фосфор-

ды сіңіру қарқыны нейрогуморальды тетік арқылы реттеліп 

292

отырады. Мысалы, тироксин фосфордың ДНК құрамына енуін 

шапшаңдатса, адреналин бауыр ұлпасындағы фосфордың алма-

суын жақсартады.

Магний - торша ішінде жинақталатын катион. Ол митохондрия-

ларда болады да, тотықтыра фосфорлану процесінің маңызды 

белсендіргіші болып табылады. Бұлшық еттерде магний актин 

мен миозин белоктарын байланыстыратын магнийлі белок кешені 

құрамына еніп, еттің жиырылуын қамтамасыз етуде маңызды 

рөл атқарады. Магний гликолиз процесін реттейтін көптеген 

ферменттік жүйелердің құрамына кіреді, кальцийдің антогонисі 

болып табылады. Қан құрамында магний мөлшері өссе, жүйке 

жүйесінің қозғыштығы төмендеп, жүйке орталықтары қызметінің 

тежелуіне байланысты организмді ұйқы басады, селқостық (апа-

тия) байқалады. Магний жетіспесе, жас малдың өсуі бөгеліп, 

денеде діріл пайда болады. Магнийге деген мұқтаждық суалған 

сиырларда тəулігіне 15 г, сауын сиырларда - 30 г, шошқада - 2-3 г.

Күкірт - организмге белок құрамында келеді. Ол организмде 

белокты заттар - креатин, муцин, мукоидтар, метионин, цистин, 

цистеин амин қышқылдары, көптеген биологиялық белсенді зат-

тар (глютатион, инсулин, питиутрин, кофермент-А мен белок 

тектес гормондар), таурин мен оның туындылары жəне басқа 

органикалық заттар құрамында кездеседі. Күкірт организмде 

күкірт қышқылын түзіп, тоқ ішекте түзілетін уытты заттарды за-

лалсыздандыру процесіне қатысады. Ол тиамин (В1) жəне био-

тин дəрмендəрілерінің, жүннің, мүйіздің, құс қауырсыны мен 

мамығының құрамына кіреді. Қой жүнінің құрамында 15-21 пай-

ыз азот, 2,4-5 пайыз күкірт болады. Қалыпты жағдайда күкірт 

тапшылығы байқалмайды. Денеден күкірт күкірт қышқылының 

тұздары түрінде несеппен, аз мөлшерде нəжіс жəне шайыр 

(қойда) құрамында бөлінеді.

жүктеу/скачать 5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: