Оқулық Қазақ тіліне аударған А. М. Марқабаева Жауапты редакторы проф. Т.Қ. Рахыпбеков 2015
леуметтік м4ртебелер ж4не рлдер
жүктеу/скачать 1,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1.4.3. леуметтік м4ртебелер ж4не рлдер
леуметтік мртебе к бінесе, жеке адамны немесе топты белгілі бір леуметтік белгілерге (экономикалы жа дай, маманды, білім жне т.б.), таби и белгілерге (жынысы, жасы жне т.б.) сйкес жа да- йы, сонымен атар, ата ы мен билік "рылымында ы орны. Мысалы, адам шаын топ т%ріндегі жан$яны м%шесі болып табылады жне онда ері мен кесі мртебесіне ие, 'нерксіпте ж$мыс істейді жне онда ріптес жне $ста болып табылады, футболмен айналысады, рі ша- буылдаушы болып табылады. К%йеу, ке, $ста, ріптес, шабуылдаушы, б$- ларды барлыы — леуметтік мртебелер. Б$л #арапайым мысал адамда к'птеген мртебе т%рлері болатынын к'рсетеді. 1 Ересектерді леуметтенуі жас спірімдер мен бозбала, бойжеткендерге ара анда ана "р- лым сырттай байалмайды. Ересек адам маызды да дарыстарды басынан ткізеді: ы- ры жаста ыларды да дарысы, я ни, мір б"рын ы алпын жо алтандай жне жасты ша ында к ткен нрселер мен ои аларды сол к йінде орындалмай ал анына к йіну; елу жаста ыларды да дарысы: физикалы ж ктемелерді т мендеуі жне леуметтік біліктіліктеріні пайда болуы; зейнеткерлікке шы у алдында ы да дарыс, т.с.с. 34 I Б лім. леуметтану а кіріспе Мртебе адамны т рлі топтар а осылу дегейі мен жа дайын ай- ындайды, осылайша адам о амны статикалы "рылымын алып- тастырады. леуметтік мртебеге рекеттер мен нтижелерді белгілі бір талаптары сйкес келеді. рбір мртебе бірнеше осындай талап- тар мен нтижелер кешенімен байланысты болуы м мкін, ал атал ан кешендерді айындау шін леуметтік р л " ымын олданады. =леу- меттік р'л — леуметтік ж йеде жеке т"л аларды з мртебелері мен жа дайларына сйкес рекеттерін айындайтын ережелер жиынты ы жне осы ережелерді ж зеге асыратын рекетті зі. Ресми жне ресми емес мртебелер. Ресми мртебе — ресми "йымда белгіленген "ытар мен міндеттерді жиынты ын анытайтын топ не- месе жеке адам ие маызды мртебе. Ресми емес мртебе — ресми "йым- да жеке адам немесе топ иеленген мртебе, ол ресми мртебемен сйкес келмейді жне о амды мойындау а негізделеді (ата, бедел, сер). Ал- ашысы, деттегідей замен ата ор ал ан (бас дрігер мртебесі, облыс губернаторы, т.б.). Ресми мртебеге ие адам наты белгіленген "ытар, басымдытар, м мкіндіктер жне міндеттерге ие болады. Таылан жне #ол жеткізілген мртебелер. Барлы леуметтік мр- тебелерді жеке адам а оны м мкіндіктері мен "мтылыстарына туелсіз о ам немесе топ таатын жне т"л аны з к шімен ол жеткізетін мртебелері деп жіктеуге болады. Таылан мртебелер мен р'лдер. Міндеттемелерді келісім негізінде ж зеге асыруды арапайым жолы — барлы іс-рекет т рлерін к птеген таыл ан р лдерге б лу жне рбір т"л аны ту аннан бастап алдын-ала анытал ан р лдер жиынты ына йрету. Ерте балалы шата бастала- тын бірінші р лдік йретуден кейін таыл ан р лдер бірнеше талаптар а сйкес келуі тиіс, олар «табыс#а жету жолы» деген атаумен белгілі. +оамда адамны жынысы мен жасы р'лдік тауды мбебап негізі ретінде #олданылады. Нсіл, $лт, тапты# жне діни тиесілілік к'птеген #оамдарда таылан р'лдерді негізі болып саналады 1 . +ол жеткізілген мртебелер мен р'лдер. Жеке адамны тадауы жне бсеке арылы бекітілетін леуметтік ба ыт ол жеткізілген мртебе деп аталады. Егер рбір т"л а о ан белгілі бір о ам немесе топ 1 Т"л аны леуметтенуі рдісі ерлерді де, йелдерді де балалы шатан бастап т рлі леу- меттік рекеттерді т рлеріне йретуден т"рады. К пжылды тжірибе к рсеткендей, ыз- дар мен "лдар арасында ы ебек б лінісі нтижесінде олар "л ай ан шата р т рлі абілет, сезім жне бейімділік алыптасады екен. @л ай ан кезде жынысты ерекшеліктер мен р л- дер наты айындала бастайды, ал р лдік рдіс к рделене т седі. Мысалы, йел бір уаытта жар, ана, азаматша жне т.б. Оны йел жне ана р лі т рлі р лдерді біріктіреді жне олар ажырамаса айналады, рі толы ып отырады. 1.4. Тл а жне о ам 35 таылан мртебеге абілеттері мен м мкіндіктеріне туелсіз ие болса, ол жеткізілген мртебе т"л аны жеке м мкіндіктері, орындаушылы дегейі, тіпті, сттілік нтижесі арылы бекітіледі 1 . Белгілі бір мртебеге ол жеткізу жне сйкесінше леуметтік р л- дерді орындау барысында р'лдік #ысым пайда болуы м мкін — ол де- генiнiз р лдік міндеттемелерді орындау барысында ы иындытар жне атал ан р лдерге т"л аны ішкі масатыны сйкес келмеуі. Р лдік ысым бірегей емес р лдік дайындытар, р лдік шиеленістер, т.б. нтижесінде к рделенуі м мкін. Сйкесінше, леуметтік бірнеше р лдерден "ралады. Мысалы, ж$мыс істейтін йел, негізгі ж$мыс орныны талаптары оны %йдегі міндеттемелерімен шиеленіске келуі м%мкін деп ойлайды. Бір р'л шегінде ж%зеге асатын шиеленістерге мысал ретінде, басшы- ны немесе #оам #айраткеріні жадайын келтіруге болады, ол халы# ал- дында белгілі бір к'з#арасты насихаттаса, шаын топ ішінде 'зін м%лдем #арама-#арсы к'з#арасты жа#таушысы ретінде к'рсетуі м%мкін немесе жеке адам жадайа байланысты оны м$#таждыы мен #ажеттілігіне жауап бермейтін р'лді орындауын келтіруге болады. Р лдік ысымны т мендеуі мен адамды «Менді» к птеген жа ым- сыз жан "былысын ор ауды ж зеге асыру шін бірнеше рекеттерді т рлері бар. Р'лдерді рационализациялау 2 . Рационализация келесіз жатарды санасыз т рде іздеу жолымен, біра ол жеткізе алмайтын р лдік шиеленісті шынды ын жасыру болып табылады. Р'лдерді б'лу индивидті мірінен уаытша бір р лді алып тастау жне санасында р лдік талаптар ж йесіне жауап ататын ызметін сатай отырып, ысымды азайту а болатын рдіс. Р лдік айта жа ы- ру рдісі адамдарды с"раныстары, масаттары р лдерге сйкес аты- ысан кезде эмоционалды ысымды азайту а немі м мкіндік береді. Егер жеке адам зін р лдерді б лу жолымен ор амаса, оны арты пси- хологиялы шиеленіске айналуы м мкін. Р'лдерді реттеу — б"л ресми рсім, я ни, жеке адам осы р лді орын- дау нтижесіндегі жеке жауапкершіліктен босайды. Р лдерді рациона- 1 М. Янг б"л феноменді былай сипаттайды: «…Еркек болу — таыл ан мртебе, ол ту- аннан беріледі, ал ота асы болу – ол жеткізілген мртебе, себебі, ол ту аннан беріл- мейді жне болашата еркекті рекетіне туелді… ол жеткізілген мртебені алып- тасуы индивидті талант, тадау немесе белсенділігі арылы ж зеге асады» Rabhie J., Horwitz M. The arousal of ingroup outgroup bias by chanse win or loss // J. Soc. Psychol. 1969. Vol. 13. P. 90. 2 Рационализацияны классикалы иллюстрациясы болып т лкі мен ж зім туралы мысал саналады, ол мысалда ілініп т"р ан ж зімге олы жетпеген т лкіні ол ж зімні дмсіз екендігіне зін- зі сендіруі жазыл ан. 36 I Б лім. леуметтану а кіріспе лизациялау мен б лу барысында ор аныс тетіктері алдымен саналы жне масаттылы ымен айрышаланады. жүктеу/скачать 1,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|