Оқулық Қазақ тіліне аударған А. М. Марқабаева Жауапты редакторы проф. Т.Қ. Рахыпбеков 2015

1.5. леуметтік мінез-лы 
37
Кеiстiктегі #атынастар адамны б"дан кейінгі іс-рекет тадауына 
сер ететін леуметтік зара байланыстарды алыптасуыны ажетті 
негізі болып табылады. леуметтанушылар байланыстарды болжамды 
жне к зге к рінетін кеістіктік байланыстар деп ажыратады.
Айырбасты# #атынастар. Жеке адамдар леуметтік байланыстарды 
дамыта жне тередете отырып, ыса мерзімді аты ыстар а тсе 
бастайды, оны барысында белгілі бір "ндылытармен алмасады (ма-
териалды заттар, апараттар, іс-рекет лгілері жне т.б.). Осындай 
кездейсо жне ыса мерзімді айырбастар барысында жеке адамны 
назары айырбас жасаушы жеке адам а емес, айырбас затына шо ырла-
нады.
К%н сайын жеке адам к'птеген айырбасты# #атынас#а т%седі: к'лік-
ке билет сатып алады, метро немесе #оамды# к'лікте пікір алмасады, 
белгілі бір мекемені #алай табуды с$райды.
=леуметтік 'зара рекет деп жеке адамдар мен топтарды арым- 
атынас барысында з рекеттері арылы басалар а сер етуі тсіндірі-
леді. рбір леуметтік рекет алды ы леуметтік рекетті жне бір 
уаытта келесі рекетті себебіне айналады, ал осындай рекеттерді 
жиынты ы леуметтік зара рекеттер рдісін "райды.
леуметтанушылар леуметтік зара рекеттерді екі трін ажыра-
тады: ріптестік ("жым) жне баталасты (бсеке). Адамдарды леу-
меттік байланыстары рекеттерден жне серлерден т"ратын к птеген 
зара байланыстарды "райды. атынас нтижесінде біртіндеп берік 
леуметтік байланыстар алыптасады, олар зара рекет етуші жеке 
адамдарды рекеттеріні сйкестігін сипаттайтын згеше трге ие. 
Осылайша, леуметтік атынастар дегеніміз — о амда алатын орнына 
сйкес жне сйкесінше леуметтік р л мен мртебеге ие адамдарды 
топтары мен жеке адамдарды атынастары.
=леуметтік #атынастарды 'зара рекеттерден айырмашылыы — 
мні мен мазм$нына сйкес на#ты б'лінеді. Мысалы, бейтаныс топ#а тап 
болан студент бас#а студенттермен дріс жне тжірибелік саба#тар-
да, сонымен #атар, о#у %рдісінен тыс уа#ытта #арым-#атынас#а т%се 
бастайды. Біраз уа#ыт 'ткеннен кейін #айталанбалы 'зара рекеттер р 
т%рлі мазм$нды леуметтік #атынастарды орнауына ы#пал етеді, мы-
салы, махаббат жне жек к'ру, сыйласу, жауласу, тиімді айырбас, мін-
деттерді орындау, $натпау жне т.б.
леуметтік зара рекеттерге мн мен мазм"н беретін негіз — "н-
дылытар болып табылады. Rзгермейтін "ндылытарды мні адам-
дарды леуметтік атынастарыны берік сипатымен аныталады.

38 
I Блім. леуметтануа кіріспе
Мысалы, егер 'зара рекеттерде негізгі #$ндылы# — байлы# болса, 
онда леуметтік #атынастар #$ндылы#тарды айырбастау шартына 
сйкес #айырымдылы#, несие, экономикалы# мжб%рлеу жне т.б. болып 
есептеледі.
Адамды "ндылытарды екі топа жіктеуге болады: л-ауат "н-
дылы ы (олайлылы, байлы, шеберлік, а артушылы жне т.б.) жне 
баса "ндылытар (билік, бедел, адамгершілік "ндылытар, аффек-
тивтілік жне т.б.). Бір жа ынан ал анда, леуметтік атынастар айта-
ланбалы зара рекеттер нтижесінде пайда болады, бір жеке адамдар 
мен топтарда "ндылытар а ие болу мен оларды баылау ажеттілігі 
болса, ал басаларда ала ан "ндылытар оры бар. Осы ан байла-
нысты леуметтік атынастарды мні мен мазм"ны айта б лінетін 
"ндылытарды мні мен мазм"нына сйкес аныталады.
леуметтік атынастарды р трлілігі ішінен леуметтік туелділік 
пен билік атынастары ерекше айындалады. =леуметтік туелділік — 
жеке адамдар арасында ы о ам мшесі ретінде бір-біріне саналы ре-
кеттеріні нтижесінде алыптасатын туелділік. Іс жзінде т"л а мен 
леуметтік топ белгілі бір масата жету рдісінде баса индивид немесе 
топа туелді, ал баса масата жету барысында басымды к рсетеді.
леуметтік туелділікті оны ызмет ету ерекшеліктеріне сйкес 
жіктейді. Т менгі мртебелі жеке адамдар мен топтар егер оларды 
рекеті лауазымды# сатылы# #атынастармен байланысты болса, онда 
олар а ара анда жо ары мртебелі жеке адамдар мен топтар а туелді 
болады. Егер туелділік атынастар маызды "ндылытар а ие бо-
лумен к рініс тауып, ресми мртебе шешуші р лге ие болмаса, б"л 
туелділік латенттілік деп аталады.
Билік — жеке адамны немесе топты з еркін іске асыру абілеті 
жне ммкіндігі, баса адамдар а немесе топтар а оларды келіскен 
немесе келіспегеніне туелсіз сер ету. Адамны рекетінде билік зор 
маыз а ие.
Туелділік — билік атынастарыны ажырамас асиеті болып та-
былады. Туелділікті биліктен айырмашылы ы одан кетуге, "тылып 
кетуге, жалтару а болады; туелділік атынастарында жол беру, келісу 
туелді жаты ба ыну а келісімі болмайды; туелділік атынастары 
санасыз болуы ммкін, ал билік атынастары немі саналы болады. 
Билік — б"л рекеттердегі туелділік, б"л туелділіктен жасырыну 
ммкін емес. Мжбрлеу арылы кштеу немесе з еркімен болатын 
леуеттік ммкіндіктер бедел негізінде туелді жа з рекетіні дербес 
емес екендігін мойындайды, нтижесінде билік атынастары кшіне 
енеді.

1.6. леуметтік институттар 

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: