Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және гылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011

1
 
2
 
3
 
Ацетатты мата
 
3,2*10
13
 
2,79*10
-10
 
Үшацетатты мата
 
9,7*10
12
 
1,6*10
-10
 
Капрон матасы
 
1,29*10
14
 
3,69*10
-10
 
Хлоринды трикотаж
 
1,37*10
14
 
3,78*10
-10
 
Нитронды трикотаж
 
1,66*10
14
 
Мағлұмат жоқ
 
Вискозды ацетатты
 
8,2*10
10
 
9,9*10
-11
 
мата
 
 
 
Мақта вискозалы мата
 
3,2*10
8
 
1,17*10
-11
 
5.3.8. Матаның апшуы 
Апшу  -  жылу  мен  ылғал  әсерінен  мата  мөлшерінің  кемуі.  Апшуыдың 
негізгі  тоқу  өндірісінің  барлық  кезеңінде  (иіру,  тоқу,  өңдеу)  талшықтар, 
жіптер негіз бағытында қатты керіледі аппреттеліп
 
-  өңделіп  сығымдалып,  каландрланып  сол  күйінде  бекітіледі.  Жуғанда 
немесе  сулағанда  аппрет  шайылады  талықшықтармен  жіптер  керілуден 
босайды.  Жылу  мен  ылғалдың  әсерінен  талшықтарға  серпімділік  бітеді, 
ісінеді,  ұзындығы  қысқарып,  соның  салдарынан  мата  апшиды,  жіптердің 
керілуі бір деңгейге түседі.
 
Төмендегі  5.6-кестеде  көрсетілгендей  талшықтар  иіру  кезінде  төменгі 
денгейде деформацияланғандықтан олардың отыруы жоғары болмайды. Ал, 
мата  тоқу  процесінде  негіз  жіптерінің  қатты  дефор-  мациялануы  матаның 
құрамындағы  талшықтың  және  жіптің  жоғары  деңгейде  отыруын  қамтиды. 
Сондықтан өңделмеген мата көп апши- ды.
 
Кесте 5.6 - Матаның апшу көрсеткіштері 
Тоқыма материал
 
Апшу бағыты
 
Орташа апшуы, %
 
 
 
талшықтың
 
жіптің
 
матаның
 
1
 
2
 
3
 
 
 
Вискозалық
 
талшық
 
Өсі бойынша
 
0,4
 
-
 
-
 
Вискозалық жіп
 
- // -
 
0,5
 
2
 
-
 
Өңделмеген мата
 
Негіз бойынша
 
2,5
 
13,6
 
20,5
 
 
Арқауы бойынша
 
-
 
4,1
 
9,2
 
8,4
 
Қайнатылған мата
 
Негіз
 
-
 
0
 
0,7
 
 
арқауы
 
-
 
5,7
 
9.8
 
Боялған мата (Дай- ын 
мата)
 
Негіз арқауы
 
02
 
3,5
 
5
 
139 

Күнделікті тұрмыста қолданылатын маталар жуғаннан және суланғаннан 
кейін  апшуы  бойынша  3  топқа  бөлінеді.  5.7  -кестеде  матаның  апшуы 
сипаттамасы көрсетілген.
 
Кесте 5.7 - Матаның апшуы бойынша сипаттамасы 
Маталар
 
тобы
 
Матаның 
апшуы 
бой- 
ынша сипаттамасы
 
Апшуы % (жоғары емес)
 
Негіз бойынша
 
Апшуы бойынша
 
1
 
Мүлдем апшымайды
 
1,5
 
1,5
 
2
 
Аз апшитын
 
3,5
 
2,0
 
3
 
Апшитын
 
5,0
 
2,0
 
2  және  3  топқа  жататын  жүн  және  жартылай  жүн  маталары  үшін 
көрсетілген  апшу  мөлшері  1,5  %  көбейеді.  Егер  3  топқа  сәйкес  апшу 
мөлшерінен  жоғары  болса,  онда  маталар  үшін  стандартта  немесе 
техникалық шартта апшу мөлшері көрсетілуі қажет.
 
5.4.  ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ОТЫРУЫ 
Тоқыма  материалдарының  ылғалдың  әсерінен  сызықтық  өлшемінің 
қысқартылуы  отыру  деп  аталады.  Материал  ылғалды-жылумен  өңдеу  мен 
жуу  кезінде  ғана  емес,  сонымен  қатар,  жарықтық  ауа-райымен  және 
атмосфералық  ылғалдың  (соңғы  жағдауда  үдеріс  жай  сіңіреді)  әсерінен 
отырады.
 
Матаның  отыруы  олардың  талшықтық  құрамына  байланысты,  жуудың 
әсерінен мақта матасының отыруы, жібек матасының жуудан отыруы және 
жүн матасының ылғалдаудан отыруы МЕМСТ 30157.0- 95 және 30157.1-95 
бойынша анықталады.
 
Мақта  матасы,  зығыр,  вискоза  және  вискоза  штапельді  маталардың 
жуудан отыруын анықтау үшін 300^300 мм төрт квадратты өлшеммен кесіп 
алынады. Әрбір, квадраттың ішінен негіздік және арқаулық жіптің бағытын 
көрсете, отыруды өлшейтін, квадраттың ішінен 200^200 мм өлшеммен тағы 
квадрат  белгілейді.  Кейін  үлгіні  бөлмелік  температуралы  10  л  судан,  40  г 
шаруашылық  сабыннан  және  10  г  кальцинирлі  содадан  тұратын  жуғыш 
машинадағы  ерітіндімен  жуады.  Жуудың  ұзақтығы  -  30  мин.  30  мин  кейін 
үлгіні  шаяды,  суды  сығу  үшін  резеңкелі  білікшелердің  арасынан  жібереді 
және  200°С  температура-  мен  аппрет-телмеген  миткальді  мақта  матасы 
арқылы  үтікпен  үтіктейді  (үтіктің  салмағы  -  2,5  кг).  Отыру  үтіктегеннен 
кейін 10 минуттан соң анықталады.
 
Матаның отыруы негізі және арқауы бойынша формуламен есептелінеді:
 
140 

200 - А 
200 - І-
и
 
Ү
0
 = 
200
 
• 100; 
Ү
у
 = -------------- 
у
- • 100 .
 
0
 200 
у
 200
 
мүндағы, У
0
  және У  -  негізі және арқауы бойынша матаның отыруы,  °% ^0 
және - отырғаннан кейін белгілердің арасындағы 
мм.
 
Жуғаннан  кейін  жібек  матасының  отыруын  анықтау  үшін  негізі  және 
арқауы бойынша 50*300 мм өлшеммен үш жолақ бойынша пішеді. Басынан 
соңына дейін әрбір жолақ 50 мм арақашықтықта бірінші белгіні жасайды, ал 
одан  150  мм  арақашықтықта  екінші  белгіні  қояды.  Жолақтар  55-60°С 
температуралы ерітіндімен дірілдемелі жуғыш қүралда жуылады. Ерітінді 1 
л  жүмсартылған  су  мен  2  г  60-  70  %  шаруашылық  сабыннан  түрады. 
Жуылудың үзақтығы - 30 мин. Жуылғаннан және шайылғаннан кейн үлгілер 
кептіріледі,  135-140°С  қызу  температурамен  2,5  кг  салмақты  үтікпен 
үтіктеледі. Отыру келесі формула бойынша есептелінеді:
 
150 - I 
150 - I-,,
 
Ү = 
150
 
• 100 ; 
Ү
у
 = 
У
  • 1 0 0 .
 
0 
150 
у
 
150
 
Сыққаннан  жүн  матасының  отыруы  суық  суда  УТШ-1  қүралдың 
көмегімен  анықталынады.  Осы  мақсатпен  250*250  мм  өлшеммен  екі  мата 
үлгісі кесіліп алынады, қима үлгінің көмегімен әрбір үлгінің ішінен квадрат 
таңбалайды, негіз және арқау жіптердің бағыттарын таңбалайды, әрбір үлгіні 
жеке  іледі  және  сумен  ваннаға  1  сағатқа  баты-  рылады.  Бір  сағаттан  кейін 
үлгілер  суырып  алынады,  жеңіл  сығылады  және  қүралдағы  кептіргіш 
камерада бастапқы салмағына дейін кептіріледі, үтіктеледі және белгілердің 
арасындағы  арақашықтық  өлшенеді.  Отыру  негіз  және  арқау  бойынша 
жоғарыда көрсетілген формуламен есептелінеді.
 
Отыруды  анықтаудың  үқсас  әдістері  басқа  тоқыма  материалдарын-  да 
қолданылады.
 
5.5.  ПІШІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҚАСИЕТІ 
Тоқыма материалдарының тігін бүйымдарында берілген бөлшектерімен 
пішінді  қабылдау  және  белгілеу  қабілеттілігін  пішін  қалыптастыру  деп 
атайды.  Материалда  бүл  қасиеттің  көрінуі  кеңістікті  пішінді  иемденетін 
киімде оларды қолданудың өте қажетті шарты бо- лып табылады.
 
Материалға  кеңістікті  пішінді  екі  жолмен  беруге  болады:  ылғалды- 
жылумен өңдеумен және трикотажды жаймада  ілмекті қатар мен бағаналар 
немесе  мата  торын  қиғаштау  тәсілімен.  Кейде  кеңістікті  пішін  басқа 
тәсілдермен қиыстыру арқылы алуға болады.
 
Ылғалды-жылумен  өңдеу  кезіндегі  материалдың  пішін  кеңдігі 
біркелкісіз  және  талшықтық  қүрамына  байланысты.  Мақтадан,  зығырдан, 
вискозалы  және  ацетатты  талшықтардан  жасалған  тоқыма  материалдары 
ылғалды-жылумен өңдеу үдерісіндегі оларға берілген
 
141 

пішінді ұстамайды. Таза жүнді маталар өте жақсы пішінделеді және олардан 
жасалған  бұйым  ылғалды-жылумен  өңдеу  үдерісінде  берілген,  пішінді 
жақсы  сақтайды.  Судың  немесе  будың  әсерімен  жүн  кератинінің 
созылымдығы  жоғарылайды.  Ылғал  кератиннің  құрылымының  ішіне  сіңіп, 
молекула  аралық  күштің  әсерін  әлсіретеді.  Ылғал  мен  жылудың  әсерімен 
макромолекуланың  тербелісі  жылдамдатылады,  осының  арқасында 
пішінделу  жеңілірек  жүзеге  асады.  Престің  жастығымен  не-  месе  үтікпен 
көрсетілген  қысымның  әсерімен  макромолекулалар  жаңа  орынға 
орналасады,  ал  кебу  мен  салқындау  кезінде  араласқан  моле-  кулалы 
шынжырдың  арасында  олардың  жаңа  орнын  берік  ұстайтын,  жаңа 
байланыстар пайда болады.
 
Жүнге  целлюлозалық  талшықты  қосу  қалып-тастырылудың  шар-  тын 
нашарлатады.  Әсіресе,  үлкен  қиындық  лавсанды  немесе  нитрон-  ды 
талшықтардан  тұратын,  жартылай  жүнді  материалдың  қалыптасуы  кезінде 
туындайды.
 
Тігін  өндірісінде  ылғалды-жылумен  өңдеу  кезінде,  үдерісте  бұйымның 
бөлшектеріне  белгілі  пішін  беріледі,  ол  тартылған  және  үтіктелген  деп 
аталынады.  Үтіктеу  кезінде  материалдың  мәжбүрлік  қысқартылуы  мен 
нығыздалуы және оның жаңа жағдайда тұрақтануы болады. Керісінше тарту 
кезінде материал созылады және созылған жағдайда тұрады.
 
Таза  жүнді  материалдар  үшін  бұл  үдеріс  ерекше  қиындықтар  ту- 
дырмайды,  олар  тігін  бұйымына  қажетті  кеңдікті  беру  үшін  бастапқы 
өлшемнен  10-12  %  дейін  жақсы  бекітілген  пішінмен  тартылуы  және 
үтіктелуі мүмкін.
 
Едәуір  күрделі  пішін  қалыптастыру  жартылай  жүн  материалында 
ылғалды-жылумен  өңдеу  кезінде  көрінеді.  Целлюлозалы  талшықты  және 
синтетикалық  талшықты  жартылай  жүн  материалдары,  соны-  мен  қатар 
жасалу  тәсілдері  бойынша  әртүрлі  материалдардың  пішін  қалыптастыруға 
қабілеттілігі әртүрлі.
 
Целлюлозалы жартылай жүн  маталары негізгі  үш  құрылымнан  тұрады. 
Бірінші  құрылымы:  бір  бағытта  (көп  бөлігі  негіз  бойынша)  - мақта  маталы 
иірімжіп,  ал  басқа  -  жүн  маталары.  Осындай  маталар-  да  пішін 
қалыптастыру  қасиет  тек  жүн  иірімжібі  табылатын  бағытта  көрінеді. 
Сондықтанда осындай матадан жасалған киімдерді жобалау кезінде үтіктеу 
немесе тарту жобалауда бір бағыт бойынша орындала- ды.
 
Екінші құрылым: негіз және арқаумен - мақта жібімен ширатылған, жүн 
иірімжібі.  Бұл  құрылымда  пішін  қалыптастыру  қасиетінің  көрінуі  мақта 
иірімжібінің  арқасында  қиындайды,  жүн  иірімжібінде  олар  ылғалды-
жылумен өңдеу кезінде байқалады. Осындай маталар таза жүнге қарағанда, 
екі  есе  күрделене  пішінделеді.  Бір  жағынан  осы  мата-  лардан  жасалған 
бұйымда  үтіктеу  мен  тартуды  жобалау  оларға  берілген  пішінді  берік 
бекітеді.
 
Үшінші  құрылым:  негізде  және  арқауда  -  вискозалы  штапельді 
талшықтан, жүннің қоспасынан жасалған жартылай жүн иірімжібі.
 
142 

Құрылымда вискозалы штапельді талшықтың арқасында материалдың пішін 
қалыптастыру  қасиеті  айтарлықтай  нашарлайды,  бірақ  барлық  бағыт 
бойынша олар бірдей пайда болады. Осындай матадан жасалған бұйымның 
бөлшектеріне  берілген  кеңдік  пішінін  бекіту  беріктігі  жоғары  емес. 
Вискозалы  штапельді  талшықтың  пайыздық  құрамына  байланысты 
пішінделу  әсері,  ауаның  ылғалдылығына  қатысты  тап  осы  шартта  бірнеше 
сағаттан  кейін  жоғалуы  мүмкін,  ал  жоғары  ылғалдылық  кезінде  -  одан 
тездетіледі.  Сол  үшін  осындай  маталар  үшін  киімдерді  жобалау  кезінде 
өңдеуде  тартуды  және  үтіктеуді  мақсатсыз  қарастыру  қажет,  ал  бұйымға 
кеңдік пішінді беру үшін басқа жолдарды іздестіру керек.
 
Осы  құрылымға  жартылай  жүнді  трикотаждық  жайманы,  сондай-  ақ 
жартылай  жүнді  тоқымалы-тігілген  бейматалық  материалдарды  жатқызуға 
болады.  Мұндай  материалдарды  ылғалды-жылумен  өңдеу  арқылы  пішін 
беруді мақсатсыз жобалайды.
 
Синтетикалық  талшықпен  материалды  өңдеу  кезінде  ең  алдымен 
макромолекуланың  жылжымалығын  жоғарлату  кезінде,  олар  жұмсарту 
температурасымен  сипатталынады.  Егер  талшықты  сықса  және  со-  зса,  ал 
кейін  температураны  төмендетсе,  онда  ерекше  тұрақтылықпен  талшықтың 
жаңа  жағдайы  бекітіледі.  Мұндай  жағдайда,  синтетикалық  талшықтың 
термопластикалық қасиетін қолдана, бұйымға кеңдік пішінді беруге болады.
 
Жіпті  қиғаштау  әдісімен  пішін  қалыптастыру  жіптің  негізіне  және 
арқауына, ілмектік қатарға және бағанаға тек бұрыштап қана орын- далады. 
Негіздік  және  арқаулық  жіптер,  ілмектік  қатар  және  ілмектік  бағана  өзара 
перпендикулярлы және тіктөртбұрыштың қиысуымен жа- салынады. Жіппен 
кеңдік  пішінді  қоршау  кезінде  төртбұрышта  өзінің  ұзындығын  өзгертпей, 
параллелограмда төртбұрышты торға айнала иіледі.
 
Үлкен  созылымдықпен  сипатталатын  трикотажды  жаймада  тек 
параллелограммда  төртбұрышты  ғана  айналмайды,  сондай-ақ  кейбір 
жағының ұзындығы ұлғаяды.
 
Матаның және трикотажды осы қасиеттерін ескере, киім бөлш- кетеріне 
кеңдік  пішінді  ылғалды-жылумен  өңдеуді  қолданусыз  беру-  ге  болады. 
Қажет  болған  жағдайда  берілген  пішінді  сәйкес  тоқыма  материалының 
құрылымында  бар,  талшық  қасиетін  есепке  ала  отырып,  келесі  ылғалды-
жылумен өңдеу арқылы бектуге болады.
 
Желімдік  бейматалық  материалдан  жасалған  іштіктер  осы  мате- 
риалдың  құрылымына  енген,  синтетикалық  талшықтарды  жұмсарту 
температурасын  есепке  ала  отырып,  ылғалды-жылумен  пішін  қалып- 
тастыруға  болады.  Құрамында  синтетикалық  талшықтар  жоқ  желімдік 
бейматалық  материалдар  ылғалды-жылумен  өңдеу  үдерісінде  пішінделеді, 
бірақ алынған пішін тұрақты емес, нәтижесінде осы мате- риалдан жасалған 
бөлшектерге кеңдік пішінді іштіктің құрастырмасына сәйкес беру қажет.
 
143 

жүктеу/скачать 6,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: