Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері
жүктеу/скачать 8,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| ӨЗ ІНІҢ
дүниеге түтас көзқарасы ны ң негізі деп жариялағанда тап осы лай етіп түсіндіруге болады деген көзқарасқа сүйенетін. Я ғни ол түрғыдан сырткы, одан алғашқы, бірінші болатын дүниенің табиғаты- мен адамның табиғатын да түсіндіруге болады. Әсіресе ойлауды со- лай түсінуге болады. М атериализм үшін болмыс пен материя жалпы бір нәрсе, сондықтан материя бірінші, ал ойлау, сана екінші деу ой- лаудың табиғатын түгелімен болмыстың табиғатымен түсіну кажет деген сөз. О ның үстіне ол болмыс көбіне адамның болмысы емес, табиғаттың, олемнің болмысы. Сол сиякты ойлау (бүл түста адамның ойлауы десін, немесе одан жоғары түрған бір күштің ойлауы десін о н ы ң ай ы рм асы ж ок) м атер и ян ы , болм ы сты ан ы қтай д ы дей тін көзқарас та жалпы алғанда себеп болып түрған нәрсе салдардың та- биғатын, оны ң өзіндік өзгешелігін түгел тудырады дегенге саяды. Егер салдардың не нәрсе екендігін білгіміз келсе, онда себептің не нәрсе екендігін зерттеуіміз керек. Ойлаудың болмысқа қатынасы ф илософ ияны ң аса күрделі м ә- селелерінің бірі. Ол адамның дүниеге қаты насы ны ң ішкі аса бір мәнді жағы. М атериализм де, идеалистік деп есептелген кейбір бағыттар да оны көбіне тым қарапайым жадағай шепгуге бейім болды. М әселенің негізі тіпті болмыс пен ойлауды ң қайсы сы н ы ң бірінш і, алғаш кы екендігінде емес. Олардың бір түтастықтың ішінде қандай орынға ие, немесе қандай қызмет аткаратындығында. Ең алдымен қандай бол мыс, адамнан тыс дүниенің болмысы ма, әлде адамның өзіндік бол- 11 мысы ма? Адам мен оньщ ойлауы сыртқы дүниенің табиғатынан тіке- лей туындай ма, әлде табиғи дүние ойлаудың табиғатынан туындай ма, оны ң негізін табу мүмкін емес дейтін ойшылдар дуализм атала- ты н көзқарасты үстанады. О ның мәні әлем нің екі негізі, субстанци- ясы бар (Р. Декарт): материя ж әне ойлау, олар өзара байланысты, бірақ бірінен екінш ісі туындамайды. Бүлар туралы да кеңірек колем - де деректер келесі тарауларда беріледі. Осы бағыттардың негізін салған ойшылдар философ ияны ғылым деп, ғылымның бір саласы деп карап, өз қағидаларын қойылған м ә- селенің жалғыз әрі ақырғы ақикат шешімі деп ойласа да, ш ы н мәнінде олар ғылыми емес, ф илософ иялы қ қағидалар. Себебі өздері қалай түсінсе де, ш ындығында олардың әрқайсы сы адамдар болмысының болуға тиіс деп есептелетін белгілі мәнділігін үсынып отыр. Ғылыми түсініктің түрғысында дүниеде жалғыз ғана мәнділік бар, ол да тағы адамдық, адам үшін емес, озі үшін адамға бейтарап дүниенің мәнділігі. Ол мәнділік - себептілік. Не нәрсе себеп болса, сол мәнді. М атерия бәрінің негізі болса, материя мәнді, бәрін туғызатын материядан тыс күш болса, м ән - сол күш. Бірақ, ж әй себептілікті ашу мен себептілікті м ән ету екі түрлі нәрсе. Себептілік адамдык мөнділікке бейтарап, ал кейде тіпті жат нәрсе болып та түрады. Адам ондай себептілікке қар- сы әрекет жасайды, оған қарсы басқа бір себептілікті жүмсайды. Оның өзі де, іс-әрекеттері де сондай себептіліктердің бірі. Ғылымда болып жататын себептілікті ашу адамға қажет, оған кызмет етеді, себептілік ол үшін қүрал. Ал сыртқы себептілікті омірлік мөн ету - сыртқы күшке табыну, оз мәнділігін м ансүқ ету. Болмыс п-ен ойлаудың қайсысы бірінші деген сүрақтың басқаш а мағынасы болуы мүмкін емес. М ы - салы, болмыс ойлаудан бүрын, ол қашанда бар, ал ойлау барлықуақы т- та бар емес, ол белгілі бір кезеңце ғана пайда болады деудің біз үшін айрықш а м әні жоқ. Оны тек ғылыми деректермен дәлелдеу қажет, ал оның тек ғылыми, таны мды к м әні бар. Ол адамның дүниеде болу- болмауының немесе қалай болуының проблемасы емес. Себептілікті м ән ету, сол себептілік үшін өмір кешу деген соз. Бір нәрсенің се- бебін табу, оны ашу адам өмірінің түпкі маңызы болып түратын бол са, ол да өмірде бар, бірак онда өмір тым жадағай болған болар еді. Ф илософ ияны ғылыммен барабар деп негіздеушілердің бірі Д ем о крит: бір нәрсенің себептілігін табу мен үшін Парсы патш алығының тағына отырғаннан арты қ деген екен. М үмкін таққа отырғаннан ол артық болар, бірақ адамзат тек сол үшін өмір кеше алмайды. Оның болмысының барлық м әні танымда ғана емес. Ойлаудың болмысқа қатынасыны ң негізгі ф илософ иялы к мазмүны - ойлаудың адамдык болмыстағы, адамның дүниеде болуындағы орны жөнінде. Ойлаудың негізгі табиғатының озі осында жатыр. О ны ң табиғатының өзі адам- 12 |