Оқулық Екінші басылымы Қазақстан Республикасы Білім министрлігі

Кейінірек сызбаны сызу аспаптарын пайдаланып, масштабты сақтап 
салатын болды. 
^
Белгілі өнертапқыштар мен инженерлер сызбаларды кең пайда-
л3
7
овН' 
патша 1 Петр 
қайықтың, И. И. Ползунов
ііів ч
* 0ИЛЗП ТаПҚЗН бу машинасының, И. П. Кулибин (1 7 3 5 - 
818) жобасын жасаған көпірлер мен кемелердің сызбалары
сақталған. Сызбаға өлшемдер түсіріле бастайды.
Кескіндеу теориясын дамытуда соңғы жылдары елеулі табысқа 
жеткен оқымыстылардың ішінен өзінің докторлық диссертациясын 
Алматы қаласында аяқтаған, Педағогикалық ғылымдар академия- 
сының толық мүшесі Н. Ф. Ч е т в е р у х и н д і (1891—1974) атап 
айту керек. Қазақстанда проективтік геометриядан алғашқы кан- 
дадаттық диссертацияны қорғаған доцент А. X. Н а у б е т о в (1930— 
1979) болатын. Сызба геометрия және инженерлік графика 
саласында республикамыздағы алғашқы профессор, осы оқулықтың
авторы да ғылыми еңбектер мен оқулықтар жазып, сызу пәнін 
оқытудың сапасын арттыруға үлес қосуда.
4

I т арау
СЫЗБАЛАРДЫ ОРЫНДАУ ЕРЕЖ ЕЛЕРІ Ж ӘНЕ
ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ САЛУЛАР
§ 3. СЫЗУ АСПАПТАРЫ МЕН Ж АБДЫ ҚТАРЫ
Сызбаларды орындау үшін көптеген аспаптар мен жабдықтар 
керек. Олардың оқушыларға қажеттерін атап өтелік.
Сызба қағазы. Сызбаны кез келген қағазға орындауға болмайды.
Сызба салынатын қағаз ақ және тығыз болуы ксрек. Сондыктан
сызба салу үшін арнайы қағаздар шығарыладьі. Оларды в а т м а н 
деп атайды. 
,
Қарындаштар. Сызба салуға әдейі жасалған «Чертежник», «Кой- 
структор» деген қарындаштар бар. Оларды графиттеріне қарай 
қатты, жүмсақ және қаттылығы орташа қарындаштар деп бөледі. 
Қатты қарындаштарда: Т, 2Т, ЗТ, т.т., жүмсақ қарындаштарда: М, 
2М, ЗМ, т.т., ал қаттылығы орташа қарындаштарда ТМ белгісі 
болады. Мүндағы Т орыстың «твердый», ал М «мягкий» деген 
сөздерінің 
бірінші 
әріптері. 
2Т, 
ЗТ,... 
қарындаштары 
Т 
қарындашынан екі, үш,... есе қатты болса, 2М, ЗМ,... қарындаштары 
М карындашынан екі, үш,... есе жүмсақ болады. Кейбір басқа 
елдерде қатты қарындашты Н әрпімен, ал жүмсақ қарындашты В 
әрпімен белгілейді. Қарындашты дүрыс үштап, жүмысқа дайындай 
білу керек. Қарындаштың үшталған болігінің үзындыгы шамамен 
30 мм, ал графит өзектің ағаш қүндақтан шығып түрған бөлігінің
ұзындығы 10 мм-ге жуық болуы тиіс. Қарындаштың графит өзегі 
конус немесе күрекше тәрізді үшкірленеді.
Сызғыш. Сызу пәнінде түзу сызықтарды жүргізу үшін ағаш 
немесе пластмасса сызғыштар пайдаланылады. Горизонталь сы- 
зықтарды жүргізу үшін басы бар ұзын сызғыш қолданылады. Мұндай 
көлденең планкасы 
басы бар сызғышты р е й с ш и н а деп атайды. 
«Рейсшина» неміс сөзі, қазақшасы «үлкен сызғыш».
Сызба тақтасы. Сызба салынатын қағаз сызба тақтасына бас- 
тырмалармен бекітіледі. Сызба тақтасы жүмсақ ағаштан жасалады. 
Оқушыларға арналған сызба тақтасы рейсшинамен қоса сатылады.
Бұрыштықтар. Рейсшина горизонталь сызықтарды жүргізу үшін 
керек болса, бүрыштықтар вертикаль және көлбеу сызықтарды
8

жүргізу үшін керек. Сызба салуда екі түрлі бүрыштықтар 
қолданылады. Оның біреуінің бүрыштары 90°, 45° және 45°, ал 
екіншісінің бүрыштары 90°, 60° және 30° болады.
Даярша (готовальня). Қорапқа салынған сызу аспаптарының 
жиынтығын д а я р ш а
деп атайды. Даяршаның түрлері көп. 
Оқушыларға арналған даярша қүрамына шеңберсызар (циркуль), 
өлшемдерді көшіруге және түсіруге арналған өлшегіш, сызбаны
тушьпен бастыра жүргізуге арналған рейсфедер, үзартқыш, инелер
және графит өзектер салынатын қобдиша, центрик және басқа ас- 
паптар енеді.
«Циркуль» латын сөзі, дөңгелек деген мағына береді. «Рейсфе-
дер», «тушь» неміс тілінен орыс тіліне, кейін қазақ тіліне енген 
сөздер.
Сызу аспяптары мен материалдарын үқыптылықпен сақтау, таза
үстау және оларды жүмысқа дүрыс дайындау керек. Бүрыштықтың,
рейсшинаның және сызғыштың түзу сызықтар жүргізетін жиегін
байқап үстау керек. Олардың жиектері тегіс, кетіксіз және жан- 
шылмаған болуы тиіс.
Сызба салынатын қағаз бетіне жарық сол жақтан түсетін болсын 
және сызба тақтасында тек қажетті аспаптарды ғана қалдыру керек.
Жүмыс аяқталғаннан кейін аспаптарды қүрғақ матамен сүртіп, 
жинап қояды.
Жаттығулар
1. Жоғарыда аталған сызу аспаптары мен материалдары өзіңде 
бар ма? Егер жоқтары болса, оларды сатып ал.
2. Қатты, қаттылығы орташа және жүмсақ қарындаштарды 
үштап, жүмысқа дайында. Қарындаштарды дүрыс үштадың ба? 
Қарындашты қай жағынан үштадың: жазуы бар жағынан ба, жоқ 
жағынан ба? Қалай ойлайсың, қарындашты жазуы бар жағынан 
үштауға бола ма?
3. Сызғыштың, бүрыштықтардың түзу сызық жүргізуге арналған 
жиектерін тексер. Олардың тегіс, кетіксіз және жаншылмағандығына
көз жеткіз. Сызғыштың қыры түзу, ал бүрыштықтың тік бүрышы 
90°-қа тең екенін тексер. Оларды қалай тексеруге болады?
4. Даяршаның қүрамына кіретін аспаптармен танысып ал. 
Ш еңберсы зарм ен 
танысып, 
бірнеше 
шеңбер 
жүргізіп 
көр. 
Өлшегішпен, рейсфедермен және т.б. аспаптармен танысып, оларды 
жүмысқа қалай дайындау керектігі туралы ойлан.

жүктеу/скачать 20,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: