§ 2. Қазақ әдеби тілінің лексикалық байлығын

175 
алпысында аламан бастап кімді қырар дейсің” дегенде, бұл сөзді 
Қайыпқа қатысты солақай ыңғайда қолданып отыр. Дегенмен 
қазір бұл сөз “аламан бәйге”, “аламан жұрт” деген тіркестерде 
қолданысқа еніп отыр.
Романда 
жауынгер, 
қатардағы 
әскер 
мағынасында 
қолданылатын сарбаз сөзі бар. Жоңғар шапқыншылығы кезінде 
қазақ жасақтарының жауынгерлері сарбаз аталғаны белгілі. 
Жазушы бұл сөзді осы мағынада туындысында қолданған.
Сөз мағынасының қайта жаңғыруы арқылы қолданысқа 
түскен сөздердің қатарында сарбаз бар. Сол сияқты романда “бас 
сардар” сөз тіркесі кездеседі. Оны жазушы Әбілқайыр ханға 
қатысты қолданады. Сардар сөзі бүкіл әскердің бас қолбасшысы 
мағынасында орта ғасырда түркі тілдерінде қолданылған. Қазіргі 
тілімізде осы мағынада қоданып жүрген “бас қолбасшы” тіркесі 
орыс тілінен калька жолымен аударылған атау, оны жоғарыда 
сардар сөзімен аударсақ, одан ұтылған болар едік.
Сыралғы да – қазақ дәстүрінде бұрыннан бар нәрсе. 
Диалектологиялық 
сөздік 
“сыралғы 
– 
аңшыдан, 
т.б. 
кәсіпшілерден алынатын үлес, олжа” деген түсінік береді.
Сөздің реті келгенде жазушы қолданатын сойыл дос, қамшы 
дос тіркестерінің тілімізде жасалу мүмкіндігі бар екенін 
айтқымыз келеді. Сыралғы дос тіркесі де сол секілді. Жалпы 
сыралғы, жоралғы, бастаңғы тәрізді тұрмыс-салтқа қатысты сөз 
тұлғаларының қазіргі қазақ әдеби тілінде өзіміздің байырғы 
сөздік қорымыз негізінде жасалатын жаңа сөз қолданыстарға үлгі 
болары сөзсіз.
Романда ұшырасатын алапа, сияпа сөздеріне қатысты да 
осыны айтуға болатын тәрізді. Бұрынғы әдет-ғұрып бойынша 
берілетін кәделі сыйлықтардың түрін білдіретін сөздеріміздің дәл 
осы, өзімізге қажетті мағынасын активтендіріп, қайтадан 
жаңғыртуға немесе тұлғасын пайдалануға болады. 
Алапа сөзінің романда келтірілген мағыналарының бірі – 
“дауда жеңілген жақтан алынатын кесімді мал, дүние мүлік”. 
Батыс өлкесінде бұл сөз көп уақыт “зарплата” сөзінің орнына да 
қолданылып келеді. Ал сияпа сөзі романда “қонақ күту кәдесіне” 
қатысты қолданылады.
Тарихи шығарма жазып отырғандықтан жазушының оқиға 
болып жатқан ортаның әдет-ғұрпын, салтын, адамдардың 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

176 
жергілікті сөйлеу ерекшеліктерін беруі – қажет нәрсе.
Осы тұрғыдан қарастырған кезде жазушы жергілікті 
ерекшеліктерді жөнді жерінде ұтырлы пайдаланғандықтан, ол 
ерекшеліктердің мен мұндалап көзге ұрмай, қалың оқырманға 
ұғыныңқы, түсінікті контекстерде берілгендігін айтуымыз керек. 
Жергілікті сөздер мен сөз тіркестерінің басым көпшілігі жазушы 
құрған контекстерде қолданысқа өзінен-өзі сұранып тұрады. Сол 
себепті де олардың әдеби тілдік қолданысқа түсу мүмкіншілігі 
мол. 
50-60-жылдардағы әдебиетте өткен дәуірдегі халық өмірін, 
оның бостандықты аңсаған үміт-арманын көрсету үлкен орын 
алады.
Жалпы біздің халқымыз үшін іштен түлеу қаншалықты
маңызды болса, әдебиетіміздегі “сондай іштей түлеу арнасының 
кеңейе түсуіне мейлінше табандылықпен үлес қосып келе жатқан 
азғантай тұлғаларымыздың бірі - Ә.Нұрпейісов. Әдебиеттегі 
сонылықты біреулер ешкім жазбаған тақырыпты жазу деп 
түсінсе, біреулер қай тақырыпта жазсаң да, өзінше жазып, 
өзгелер бармаған астарларды ашып, өзгелер байқамаған 
құпияларды паш ету деп біледі. Ә.Нұрпейісов соңғы топқа 
жататын қаламгер. “Қан мен тер” трилогиясындағы сөз 
қолданыстардың көпшілігі жергілікті қолданысқа жатады. 
Олардың ішінде, әрине, әдеби тілде қолданылып жүргендері де, 
қолданысқа жарамды, ендігі жерде әдеби тілге енгізу керектері де 
бар. Жергілікті қолданыстағы сөздер арасында байырғы 
лексикалық қабатқа жататын көне сөздер де кездеседі. Мәселен, 
“Қан мен терде” абыз сөзі бар: Итжемес Сүйеу қарттың 

жүктеу/скачать 3,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: