этиканы «ар ілімі» деп атаған. Халык - ұяла біл, бірак ынжык болма деп үйретеді. Ал ұятсыздык ел ұғымында адамгершілік калыпты бұзудың ең дөрекі түрі, имансыздыктың бір көрінісі. Ол арсыздыкпен астарласып жатады. Арсыз адам-халыкка касірет экелетін, ұлттык намысқа дак салатын кісілігі жок, адамдық касиеттен жұрдай, куыс кеуде. Ғылыми әдебиетте ар негізінен адамның өзіне койған талабы, өзіне адамгершілік тұрғысынан бага беру деп аныкталады. Халыктық түсінікте ар адамдык абыройды жоғары деңгейде ұстап тұруға бағытталған тетік. «Жарлы 245
болсаң да, арсыз болма!» - дейді казак макалы. Авторитарлык жэне гуманистік ар жөнінде сөз бар. Авторитарлык ар иегері біреудің беделінің тасасында жүргенді калайды. Гуманистік ар түлғасы жауаптылыкты өзіне алады, яғни өзі-өзін тандайды. Кейбір зерттеушілер казактың дәстүрлі коғамында «Меқцік» сезім болтан жок, онда тек рулык адам болды дейді. «Өзін білу, өзін-өзі дөп басып тану жанның тереңдігін тілейді. Мен мен менікінің маіынасы екі деп Абай айткандай, мен дегеннің мағынасы әртүрлі. Адамда меншіктік мен бар, мендік мен бар, әлеуметтік мен бар. Біздің менікі деп меншіктеп жүрген денеміз (тэніміз) меншік мен, менікі жалғыз денемен тэмам болмайды. Менің үй-ішім, әке-шешем, олардың кызыіы, куанышы, кайғысы, менің де қуанышым, менің де кызығым. Ендеше олар да «меншік мен», киетін киім, тұратын үй, кітабым, сайманым, тағы маған меншікті мүліктің бәрі - меншік менге жатады. Жалпы көшпілік өмірде меншік менді артык көреді, соны бағалы санайды. Айналамыздағы дүниені мен не деп үғамын? Не деп танимын?
