да ғажап емес. Бірак тэнді бұл үшін жаратылған жок, тән құмарлыгын рухани бастаулардан алыстату дұрыс емес. Исламның тарауы барысында жаксылык пен жамандык туралы түсініктер түбегейлі өзгерді: жаксылык - бұл ислам кағидаларына қарсы 269
келмейтіндер, ал жамандық - бұл соларға кайшьшыкта болатындар. Міне осы көзкарас тұғырынан адам кылыктары бағаланады, жэне сондыктан кім болса да тағайындалған дәстүрлерді бұзуға, оларға карсы тұруға батылдары, шамасы жете алмады. Сонда да ислам дүниені түсіндіру мен казак моралының бірден-бір кайнары болып шыкпады. Халык кашанда, оның негізінде дұрыс мағына мен акьшға сай әрекеттер жаткан, моральды жактады. Халық даналығы былай дейді: «Адам тегінен емес, ол тіршілігінің барысында бұзылады», акылға сай өмір - бұл, оларды адам өзінде мәпелейтін жэне соларға сай кылыкка баратын, ізгіліктердің жиынтығы. Оның үстіне адамнан тек дана сөйлеу емес, бірак ең алдымен практикалык істер талап етіледі. Адамның абыройлығы оның сырткы белгілерімен емес, ал сол немесе баска жағдаятта калай пайымдайтынымен, кандай кылыктарға баратынымен бағаланады. «Егер жаксының ізімен жүрсең, аңсағаныңа жетесің, егер жаманды кайталасаң, ұятгы болып каласың». Адам бакыты материалдык дэулеттің жай-күйімен емес (дегенмен кайсыбір дэрежеде ол да маңызды), ал адам жанының байлығымен жэне адамгершілік істерімен анықталады. «Кім пайымшыл жэне кішіпейіл, ары таза жэне эділ болса, кім өзінде ізгіліктерді мәпелесе, тек сол бакытка жете алады». Исламның әйелге деген ұстанымдары қазак коғамында терең ұяланбады, онда ана-
