Элиаде, М.  Мифовечномвозвращении. -  С П б .: Алетейя,  1998. -  250 б. 11  Бодрийяр

126 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгырова,  г.  Павлодар 
М атериал поступил в редакцию 28.02.13.
А.  Е. Kabvlbek, А.  Е. Ryskalieva
Macabre’s philosophy
Pavlodar State University 
named after S.  Toraigyrov, Pavlodar 
M aterial received on 28.02.13.
В  философском  дискурсе X IX  — X X I веков  можно  встретить 
термин  «макабр».  Содерж ание  этого  понят ия  туманно  для 
большинства  исследователей  и  нуждается  в  прояснении.  Данная 
статья призвана  помочь решить  эту исследовательскую  проблему, 
уточняя концептуальное содержание данного термина.
In philosophy’s  discourse  o f X IX  — X X I centuries  we  can  notice  a 
term  «macabre».  Content o f this term  is hazy and needs an  explanation.
The mission o f  this article ista help to solve this exploratory problem and 
to try to define conceptual content o f this term.
Ә О Ж   101.9
E. E.  МҰХАМЕТҚАЛИЕВА,  Э.  К.  ШАКИЕВА
ӘЛ -  ФАРАБИДІҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСЫ
Осы  мақалада  әл-Ф арабидің  философиялық  ж эне  логико- 
методикалық козңарасы ңарастырылады.
Тарихты  білмей  түрып  қазіргінің  қадіріне  ж ету   болаш ақты  болжау 
қиын  дейтін  ғылымның  өз  қатдасы  бар.  Өміріміздің даму  барысын  дүрыс 
түсініп,  ғылымның  бүгіні  мен  ертеңін  танып,  бағдарлап  отыруда  ғылым 
тарихы маңызды орын алады. Расында адамзаттың жинақталған материалдық 
байлықтары  қандай  үш ан  теңіз  болса,  оның  рухани  байлығының  қоры  да 
сондай  көп.  Бүлардың  бэрі  -   барш аға  бірдей  ортақ  қазына.  Сол  мәдени 
мүраны талдап,  іріктей білу,  оны қастерлеп бағалай білу, халыққа жеткізу -  
кейінгі үрпақтың абыройлы міндеті.
Осы  кездегі  өркені  өскен  сан  салалы  ғылым  мен  мәдениетті  жасауға 
талай  елдің,  талай үрпақтың тандаулы  өкілдері  қатысты.  Орта  ғасырларда

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
127
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭ)л«і5дл«іЗ>лдаЭхл«і5»^^
адамзат білімінің молайып,  ақыл-парасатының жетілуіне  орасан  зор  еңбек 
сіңірген гүламаларының бірі —  казак, топырағынан
Ғүламаның философиялык,  ғылыми  еңбектерін  зерттеуді,  түсіндіруді, 
насихаттауды  ны сана  еткен  көптеген  ғы лы ми-зерттеу  м онограф иялар, 
кітаптар,  мақалалар,  көркем  эдеби туындылар басылып  шыкты.  Бүлардың 
іш інде  осы   еңбек  авторының  «әл-Ф араби»,  «Ф арабидің  математикалык 
мүрасы»  (орыс  тілінде),  «Сөнбес  ж үлдыздар»,  «Ф араби  еңбектеріндегі 
астрономия мәселелері» (орыс тілінде), «Фарабидің педогогикалық мүрасы» 
(орыс  тілінде)  монография,  кітаптары,  «Фараби  Бағдат  шаһарында»  атты 
повесі, көптеген мақалалары бар  [4].
Фарабидің  қоғамдық-философиялық,  жаратылыстану  туралы  ғылыми 
көзқарастары орта гасырлардагы Таяу жэне Орта Шығыс елдеріндегі мэдениет, 
философиялық жэне ғылыми ой-пікірлердің даму нәтижесі болып табылады.
Фараби акикат біреу-ақ,  бірақ оған эр жактан.  эр түрлі  деңгейден қарауға 
болады,  сондьщтан  ол туралы  түрлішс  балама  қорытындылар  жасау  мүмкін 
деп санайды  [1. -  7 бб.].  Оның философиялық көзқарастарын  нактылы тарихи 
жағдайда.  белгілі  бір дэуірмен  байланысты  қарағанда  ғана  ерекшеліктері  мен 
сонылығьш дүрыс түсінуге болады. Ол дэуірде материалистік философия жүйесі 
ашьщ  қальштаса  қойған жоқ  болатын.  Сондыктан  орта  ғасырлар  заманында 
философиялық ойдың дамуы қүщайды дэріптейтін діни - теологиялық сииат алды. 
Демек, Фарабидің философияльщ ілімі —  негізінен дүниені бір қүщай жаратты 
деген қағиданы басшылыққа алған идеалистік ілім. Фарабидің данышпандығы 
мен  білімпаздығы,  әрине,  бүл  идеализмге  өзгеше  түр  бермей  қала  алмады. 
Араб  тарихпіысы Усейбидің  айтқаньша  Караганда,  Фарабидің  философияльщ 
жүйесінде маңызы кейінірек барыи біліне, аныктала бастаған бірден көзге түсе 
қоймайтын жерлері  коп,  олар  қазіргі  замангы терминология бойынша  айтсақ, 
материалистік нышанды немесе идеализм мен материализм арасындагы ay ыткуды 
білдіреді.  Фарабидің  философияльщ  жүйесі  ортагасьфлар  философиядагы 
барльщ  проблемаларды  қамтиды  деп  айтсак  артьщ  болмайды.  Олар:  болмыс 
жөніндегі ілім, материя жэне оньщ дамуы туралы мэселе, адамньщ тану эрекеті
—   проблемасы,  логика  мәселелері,  ақыл  жэне  оньщ  адамньщ  қогамдық  іс- 
эрекеттеріндегі алатьш орны, этика жэне эстетика мэселелері, натурфилософия 
жэне гылымдар методологиясысьшьщ проблемалары [1. -  285 бб.].
Ф арабидің  философияльщ  жэне  логика-методикалық  көзқарастарын 
ж ақ сы   түсін у  үш ін   оны ң  гы лы м д ар  топ тауы н   қарасты ру  қажет.  Б үл 
топтау  А ристотельдің  классиф икациясы на  үқсайды ,  алайда  Ф арабиде 
табигаттану-математика гылымдары кең де эр түрде көрініс табады, бүл оның 
ортагасьф лардагы  ПІыгыс  ф илософиясының  даму  багытын  бейнелейтін 
рационалистікжәне материалистікталпыныстарьшьщ нэтижесіретінде көреміз.
Ә л -Ф ар аб и д ің   ф и л о со ф и ясы н   зер ттеу ш іл ер   оны ң  б үл  сал ад агы  
трактаттары н  терең  талдай  келіп  Ф арабидің  философияльщ   мүрасында

128 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
үш   басты  жайтты  атап  көрсетеді:  дүниенің  мэңгілігін  тану,  детерминизм
—   зерттеу  принципі,  яғни  себептілік сьф-сипатын  ашу  —  ғылым-білімнің 
қайнар  көзі;  адам  жанының  өшпейтіндігін  теріске  шығарған  ақыл  туралы 
ілім  [3.  -  281-285  бб.].  Бүл  үш   принцип  -   Ф арабидің  философиясы ның 
биік  ш оқты ғы   жэне  ерекш еліктері  болып  саналады.  Әрине,  ғылымның 
даму  деңгейі,  саяси-әлеуметтік  жағдайлардың  салдарынан  бүл  мэселелер 
туралы  ол  кейде  кері  шегініс  жасауға  мэжбүр  болады.  М әселен,  дүниенің 
мэңгілігін,  басының  болмағанын  мойындау  ресми дін  өкілдерінің  дүниені 
қүдай  жаратқан  деген  доктринасына  қайшы  келеді.  Фараби  бүл  жағдайда 
қүдай бірінші, дүние екінші кезекте деген сияқты бүлдьф да бүлтарыс түсінік 
береді [1.-10 бб.]. Фарабидің пікірінше қозғалыс - мүмкіндіктен шындыққа 
көшу, уақыт та мэңгілік,  ол қозғалыстың сипаттамасы.
Ақыл туралы  ілім  Фарабидің  философиядағы  ірі  жетістіктері  санатына 
қосылады. Мүндағы ақыл үғымы кең, бүкіләлемдік мағьшада қарастьфылып, 
оның юсмологиясына тірек болды. Әрекеттегі яғни жасампаз акыл (яғни бірінші 
қозғаушы.  Аристотельге  айтканда,  ойлаудың  ойлауы)  болмыс  түзілісіндегі 
(иерархиясындағы) жоғарғы сатылардың бірі. Ең жоғарғы сатыны түпкі себеп
-  Алла иемденеді. Алладан кейінгі екінші сатыны- аспан денелері, болмыстың 
үшінші сатысы эрекеттегі ақыл жэне оған сай негізгі төрт элементтен (топырақ, 
су,  ауа.  от)  түратын  ай  асты  әлемі.  Болмыстың  төртінші  сатысы  -   адамның 
жаны. Ең төменгі бесінші сатьшы форма мен материя алып жатыр. Бүл схемада 
бір жағынан  элемнің жаратылысы мен  аспан мен жердің  алшақтығы жайлы 
ресми мүсылман дінінің кағидаларына сәйкес келсе,  екінші жағьшан дүниеге 
материалистік,  эволюциялық даму түрғысынан қарауға мүмкіндік береді.
Ф арабидің  көзқарасы   бойы нш а,  ж асам паз  акы л  нем есе  ғары ш ты қ 
(космостық) ақыл ай асты әлеміндегі бүкіл қозғалыстардың себебі ғана емес, 
ол -  жер бетіндегі тіршілікке тэн ақыл,  бүл дүниенің зандылығын реттеуші, 
билеунгі. Әрбір тіршілік иесінің ақылы тек әлемдік, космостық ақылға қатысты 
дамиды,  өркендейді.  Ал  элемдік ақыл  мэңгілік.  Жеке  тіршілік иесі  өткінші. 
Осыдан  барып  жан  өлмекнгі  емес  деген  қағида  теріске  шығьш  діннің  сара 
жолымен философияның талас мэселесі жанның ауысып, көшіп жүреді деген 
идея мансүқ  етіледі.  Фараби  бүл аса  маңызды да,  мэңгі  проблема  бойынша 
анық бір пікірді үстамағаны байқалады. Көп жағдайда ол жан өлмейтіні жайлы 
тезисті  ашық  қуаттайды.  Бірде  ол  Аристотельдің  идеясын  қолдап дамытып 
жанның мэңгілігін бір адам үшін емес жалпы адамзатқа тэн қабілет ретінде 
қарастырады.  Енді бірде қайырымды, парасатты адамдардың жаны өлмейді, 
ал қайьфымсыз, надан да пасық адамдар жаны оның тәнімен бірге өледі деген 
идеяны қолдайды. Бүл жағдайда ол жақсы адамның артында қалдырған ісінің, 
ізінің өшпегені, оның жанының өмір сүргені дегенді меңзейтін сиякты. Бүлай 
деп айтуымызға Фарабидің « ¥ л ы  Зенонның жоғары ғылым бойынша трактаты 
туралы» еңбегінде ол дүниедегі  өмір туралы жазған мынадай жолдары негіз

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
129
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭ)лле5»л«23>лдаЭхлле5^
болады:  «Білім,  яғни ғылыми мүра  қалдьфған  адам  өлгеннен  кейін  өз  қамы 
үшін ғана харакет еткен адамнан қадірлі, білгіш, көреген болады, өйткені көп 
мал-мүлік күйттеу ғылымға кесірін тигізеді. Сондьщтан рухани мүра қалдьфу 
дүниеауи  қам-харакетке  қарағанда  абзал  да  қадірлі,  ол  ғылымға  кесірін 
тигізбейді. Ол дүниелік өмірде дәрежеге жетуге кедергі болмайды. Егер, бэлкім, 
ғылымньщ басқа адамдары, оның әріптестері бүл мүраны пайдаланса ол оған 
өлгенге дейін де, өлгеннен кейін де игілік боп жүғады»  [3, -360-362 бб.].
Ф арабидің  ф илософиялық  жүйесінде  материяға  көп  көңіл  бөлінеді. 
О л  ай  астындағы  дүниенің  шын  мэнінде  бар  екенін,  оның  айдан  жоғары 
орналасқан дүниемен, яғни аспанәлемімен бірлікте болатыньш мойындайды. 
Б ізд ің ,  яғн и   ай д ан   т о м ен   ж ер  б етін д е  о р н ал асқ ан   д ү н и ед е  м атери я 
менформадан  түратын  заттар,  нәрселер  —   барлығы  ақиқат.  Оларнегізгі 
бастапқы   материя  болы п  табы латы н  торт  элементтердің  сан  алуан,  эр 
түрлі қосылыстарынан түрады, түзіледі. Ф арабидің материя мен форманың 
бөлінбес,  ажырамас  бірлігі туралы тезисі дүрыс  материалистік сипаттағы 
қорытынды болды  [2.  -  168-169  бб.].
М етодологиялы қ  дүрыс  бағдарлам аны   басш ы лы ққа  алып,  Ф араби 
коптеген  нақты   ғы лы мдар  (математика,  астрономия,  акустика,  музыка 
теориясы  т.б.)  бойынша  жэне  оларды  оқыту  дидактикасын  жасау  жонінде 
айтулы табыстарға жетеді. Алайда Фарабидің таным теориясы түтас алғанда 
оміршең ілгерішіл бола түра, онда ғылыми қайшылығы бар бірсыпыра даулы 
қағидалар мен идеялардың да болғанын айтуымыз керек  [1.  -  23  бб.].
Фарабидің  ғылыми-философиялық  шығармашылық  қызметінде  логика 
мэселелері үлкен  орын алады.  Логика  ойлау  жүйесі мен  пікірлерді мүлтіксіз 
дәлелдеуді  қажет етеді,  сондыктан да  Фараби оны шындыкты табудың жэне 
оны негіздеудің бірден бір әдісі ретінде жоғары бағалайды. Логикалық түрғыдан 
ол  білімді  аксиомалар  мен  алғышарттар  түрінде  өрнектелген  бастапқы,  не 
алғаш қы  жэне  оларды  ой  қорыту  салдары  ретінде  ш ығарылып  алынған 
туынды,  қорытынды  деп  екіге  ажыратады  [2.  -  21-22  бб.].  Ал  логиканың 
зандары мен ережелері жаңа білім шығаруға қызмет етеді. Әл Фараби: «Тілде 
грамматикасыз  күн  жоктығы  сияқты дүрыс  ойлауда  логикасыз  аттап  басуға 
болмайды» деген [2. - 28-29 бб.]. Фарабидің үйретуінше, адамның адам болуы 
ақыл, ойлау арқасында болса, онда мәдени, жогары парасатты ақылды себетін 
логика  адамзат  үшін  ең  қажетті  игілік  болып  саналатын  гылым,  өнер  көзі 
болады.  Фарабидің  логика  жайындагы  трактаттарының  мэні  өте  зор.  Онда 
автор  категория,  семантика,  импликация  теориясы  т.б.  мэселелер  жөніндегі 
Аристотельдің бай идеяларын әрі карай дамыта түседі. Фарабидің философиясы 
озінің  оміршендігін,  дүрыстыгын  нақтылы  гылыми  зерттеулерден  тауып, 
принциптері,  қагидалары одан ары кемелденіп отьфды.  Оның гылыми ойлау 
жоніндегі тапқан эдісі (методы), жеке, дербес заттарды, күбылыстарды нақтылы 
қарастьфу, бакылау жасау арқылы дедуктивті-аксиоматикалық теория жасаумен

130 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
үштастырылады. Бүл туралы толығырақ кейін Фарабидің ғылым, атаи айтканда 
музыка теориясын жасау эрекеттерін баяндау барысында айтамын.
Ізгі  мемлекет  (қала)  туралы  ілімін  жасауда  Фараби  Платонға  еліктеп 
мемлекетті эрбір мүшелері белгілі бір қызметті аткаратын адам тэніне үқсас етіп 
қарастырады. Осығансәйкес ізгі мемлекеттегі феодалдьщ қүрылыс суреттеледі 
[1. -  21 бб.]. Идеалистік тұрде жақауратып айтылғанмен Фараби топшылауында 
адамдар  арасындағы теңсіздік,  артық-кешілік анық сезіледі.  Мысалы,  халық
—   мемлекеттің  жүрегі  саналғанымен,  олар  да  күн  көріс  қамын,  харекетін 
жасауға,  ойлауға  мэжбүр  (ішіи-жеу,  үйлену-жайлану  т.б.)  Фараби  мүндай 
теңсіздікті, эділетсіздікті жоюдың бірден бір жолы ағартушылық, адамгершілік 
тәрбиесін  күшейту  деп  қорытады  [1.  -  6  бб.].  Феодалдық  әділетсіздік  езгі 
мен  зорлық-зомбылық  өріс  алып  түрған  сол  ауыр  заманның  өзінде-ақ  ол 
зорлықсыз, қанаусыз эділ қоғам болуы мүмкін деген батыл утопиялық (қияли) 
болжам жасайды.  Фараби ондай ізгі мемлекеттің тууы, ең алдымен мемлекет 
басшысына,  оның  ақыл-парасатына,  ғүламалығына,  талантына,  тәрбиесіне 
тікелей  тәуелді  деп  қорытынды жасайды  (ағартушы-философ  экім  идеясы). 
Кемеңгер-ойшылдың бүл иікірін түгелдей теріс деп айтуға болмайды.
Е сім і  дүние  ж үзіне  мэлім  болып,  ғы лы ми  ж эне  мәдени  мүралары  
ғасьфлар  бойы  ардақталып,  үрпактан-үрпаққа  өтіп  келе  жатқан  ардагер 
азам аттар  тарихта  аса  көп  емес.  Тарих  ж азбасы нда,  халы қты ң  рухани 
қазынасында айтулылардың айтулысы, жүйріктердің жүйрігі ғана мэңгілік. 
М ың жылдан артық уақыт өтсе де, аты ауыздан-ауызға жатталып, еңбектері 
у ақы тты ң ,  м езгіл д ің   каты гез  сы н ы н ан   м ү д ір м ей   өткен,  сол  адам зат 
үлдарының, тарих перзенттерінің бірі Әбунасыр Фараби.
Қ оры та  келе,  біз  бүл  м ақалада  әл -Ф ар а б и д ің   ж ас  үрпақты ң  сана
-   сезім іне  бақыт,  м ейірбанды қ,  білім   категориялары ны ң  бетін  аш ып, 
а д ам гер ш ілік  т ә р б и есін е  үлкен  ә сер ін   т и гізетін ін   көрем із.  Ф арбидің 
гуманистік идеялары, көзқарастары элемге кең тарады. Ол ақыл -  ой, білімнің 
биік  мэнін  дәріптеді.  әл-Ф араби дің   еңбектерін  қайта  қарау  барысында 
оның философияда үлы түлғалардың бірі болғандығын көреміз. Ғүламаның 
қоғамдық философиялы, жаратылыстану туралы ғылыми көзқарастары орта 
ғасырлардағы философияльщ жэне ғылыми ой -  пікірлердің даму нәтижесі.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1
  Сағындықов, Қ., Сейсенов, Б. 
Әл -  Фараби философиясы.  Жиырма 
томдық.  2 том.  - Астана  :  Аударма,  2005.  -  480  бет.
2 Әбу Насьф эл -  Фараби.  10 томдық шығармалар жинағы: 3 том. Логика. 
Астана  :  ТОО “Лотос -  Астана”  ,  2007.  -  368  б.
3  Эбу  Насыр  эл  -   Фараби.  10  томдьщ  шыгармалар  жинагы:  10  том. 
Логика.  Астана  :  ТОО “Лотос -  Астана”,  2009.  -  432  б.

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
131
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭ)лле5»л«23>лдаЭхлле5^
4 
Жолдасбек^лы, 
М., 
Салгарүлы, 
Қ., 
Сейдімбек, А. 
Ел түтқа.  - Астана  : 
күл тегін.  - 2009. -  46 б.
5 
Кубесов, А. 
Педагогические наследие аль-Фараби.  Алма-Ата,  1989.
6 
Кубесов, 
А. Педагогические наследие аль-Фараби. Педагогика гылымы 
докторлыгын алу жөніндегі диссертация,  Ташкент,  1990.
7 
Кубесов, А. 
Сонбес жулдыздар.  Алматы,  1973.
8 Қазақ энциклоиедиясы.  Эл-Фараби.  2 том,  1971.
С.  Торайгыров атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
М атериал 28.02.13  редакцияга түсті.
Е.  Е. Мухаметцалиева,  Э.  К. Шакиева
Философские и логико -  методические взгляды аль -  Фараби
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгырова,  г.  Павлодар 
М атериал поступил в редакцию 28.02.13.
¥   ¥  Mukhametkaliyeva,  Е.  К.  Shakieva
Philosophical and logical-methodical views of al -  Farabi
Pavlodar State University 
named after S. Toraigyrov, Pavlodar 
M aterial received on 28.02.13.
В настоящей  статье рассматриваются философские  и логико
- методические взгляды аль — Фараби.
The article presents some philosophical and logical methodical views 
o f  al — Farabi.

132 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
Ә О Ж   101.9(574)
А. А.  НАУРЫЗОВА, А. Ж.  ТЕМИРЖАНОВА
ШОҚАН УӘЛИХАНОВ ТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ 
ОЙ -  ТҮЗІЛІМДЕРІ
Шоцан  Уәлиханов  философиялъщ  мәселер  жөнінде  еңбектер 
жазбаган,  біраң  көптеген  шыгармаларында  философиялъщ  ойлар 
мен түжырымдарын байцай аламыз. Ш.  Уэлиханов сырпщы дүниенің 
адам санасынан тыс өмір сүретіндігін айтады.
О т  эулие  ки елі  болы п  саналады ...  О ш ақтағы   отты   басуға  нем есе 
түкіруге  болмайды.  Қарғыс  үрады...  Жаңа  түскен  келін  эуелі  өз  отауынан 
кірмесе бүрын, атасының үйіне кіріп, тағзым етуге тиіс, содан соң қалыңдық 
атасының отына бір қасық май тамызуы керек. Бүл ырым -  кәдені «отқа май 
қүю» дейді.
О тпен  емдеудің  бір  түрі:  малдың  жеті  мүш есінен  ж еті  ж апырақ  ет 
кесіп алып, отқа қақтап ауырған жерді қыздырады (әсіресі сары ауруында). 
Аурудан тазарту үш ін отқа жез ш өмішті қып -  қызыл етіп қыздырады, сонан 
соң қызған соң қызған шөмішке  май қүйып,  көк шүберек салады,  шүберек 
пен май түтанып жанғанда, шөмішті аурудың бетіне жақындатып, шөмішке 
суық су қүяды,  осы кезде  шөміштен қатты бу  шығады.  Емдеудің бүл түрін 
желүшық дейді.
Табиғат пен жаратылыстың барлық тосын қүбылыстарды көрініс берген 
жерлерді қасиетті деп санайды. Ол жерлерде эулие түнеп кетті немесе болды 
деп үғады.  Барлық қорғандарды оба дейді,  ол топырақ үйілген төбешіктер. 
Қүлан түздегі сыңарланып өскен ағаш болсын немесе бүтақтары таңғажайып 
формадағы өсімдіктер болсын, олардың түрған жері қасиетті деп саналады. 
Ондай  қасиетті  жерлерге  түнегенде  немесе  жанынан  өтіп  бара  жатқанда, 
адамдар шүберек, аттың қылын байлайды, ыдыс -  аяқ қойып, эулиеге арнап 
садақаға мал сояды.
М ал   к ө ш п ел іл ер д ің   н е гізгі  д әу л ет і  б о лға н д ы қ тан ,  тө р т  тү лік к е 
байланысты  эртүрлі  ырым  -   сенімдер  бар:  малдардың  сүйегін  баспайды, 
егер  жерге  сүт  төгілсе,  сол  сүт төгілген  жерді  жақсылап  тазалайды.  Ешкі 
малы  қазақтарда  сыйлы  жануар  санатына  жатпайды.  Төрт  түлік  малдың 
арасы ндағы   ерекш е  белгілері  барлары   қүтты   ж ануар  болып  саналады. 
Қазақтар киесінен қорқып, аққуларды атпайды, аққуды қүстың сүлтаны деп 
есептейді. Сондай -  ақ жапалақ, үкі тоқылдақ, көк қарға, көкекке де тиіспейді.
Қазақтардағы  ислам  дінімен  араласқан  Тэңірі  діні,  үрпақсыз  қүпия 
тіршіліктер:  жын,  пері,  шайтандар  болады -  мыс деген үғымға жол береді.

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
133
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭ)лле5»л«23>лдаЭхлле5^
Демек,  мүсылман  діні  ертедегі  бақсылық  діндегі  қатерлі  рухтарды  жоя 
алмаған деген дэлелді шындық туындайды.
Жът 
-
  ол  да  керемет  күші  бар  әзәзіл.  Ж ын  бақсыларға  бағынышты, 
оларды бақсы көмекке ш ақырады.Ж ындар да кэрі -  жас, еркек -  эйел болып 
келеді.  Бақсылардың сендіруінше, жындар адам бейнесінде болады.
Албасты 
-
 рух,  эйелдер босанғанда қатерлі.  Оларды жезтырнақ деп те 
атайды.  Албастылардың басшысы -  сөрел бойы үш  сажын,  кеудесі қушық, 
аяғы бойына үласып жатады, түяғы жүқа болады.
Сөрел 
-
  орм ан  перісі,  кей бір  ер тегіл ер д ің   м азм үны на  қарағанд а 
Албастының күйеуі; әңгімелерде эрқилы бейнелерде кездеседі. Сөрел қалың 
жынысты  тоғайларда  түрады,  түрі  адамға  үқсас,  бірақ  кеудесі  тым  үзын, 
ағаштармен теңеседі. Адамды қытықтап өлтіреді, бүл орыстың орман перісі.
Көн  аяц 
-
  бүл  адам ,  аяғы ны ң  орны ы нда  қайыс  -   қайы с  көң  тері 
елсіз  тоғай ларда  нем есе  аралдарда  мекендейді.  Қ аперсіз  келе  ж атқан 
ж олауш ы ларды   алдап,  өзіне  ш ақы ры п  алы п,  ү стін е  оты рады   да,  көң 
қайыстарымен байлап -  матап, адамның элі бітіп қүрығанша мініп жүреді.
Жезтырнац 
-
 тырнақтар жез болады. Бүл әйел бейнесендегі рух, орман
-  тоғайларда мекен етеді.
Бал ашушылар. 
Барлық бақсылар да қамшыны екі саусағының арасында 
тепе -  тендікте үстап, ойын корсете жүріп сөйлейді  бал ашады. Бақсылардың 
бэрі де балгерлер.
Жауырътшы балгерлер 
-
 қойдың жауырынымен, қүмалақпен бал ашады. 
Қойдың  қүмалағын  ретімен  қояды,  олардың  саны  қырық  бір  болуға  тиіс 
[1 ,-   17  6 .].
Қ азақтар   ту р ал ы   барл ы қ  зер ттеу ш іл ер д ің   ай туы н ш а  да,  барлы қ 
географ иялы қ  нүсқауларда  да;  қазақтар  мүсылмандар,  бірақ  ш амандық 
ьфым, сенімді де үстайды.  Олар мүсылман дініне табынумен қоса шамандық 
нанымдарға  да  иланады.  Бүл  пікірлер  шындыққа  келеді,  дегенмен  олардың 
шамандығы неден түрады? Бірақ, өкініппсе орай, қазақ арасындағы шамандық, 
бақсылық жөнінде эртүрлі мезгілді басылымдарда мақалалар жарық көргенімен, 
осы жай туралы элі күнге дейін ешкім егжей-тегжейіне жетіп жазған емес.
Діни  жетекш і  -   молдасыз,  сауатсыз  халық  арасында  мүсылман  діні 
ойдағыдай тамыр жая алмады,  ислам дінінің  әуезді дыбысы мен түсініксіз 
сөздер  тізбегі  астарында  ш амандық  салт-сана  қалып  қойды.  Сондықтан 
да,  діни  атаулардың  аттары,  терминдер  ғана  өзгерді,  ал  негізгі  шамандық 
туралы түсінік -  ол сол баяғы қалпында қалды.  Онгонды -  аруақ деп атады, 
Көк Тэңірін -  Алла  немесе  Қүдай,  жер рухын  -  шайтан,  пері диуана жэне 
ж ы н  деді,  бірақ  одан  халы қ  санасы ндағы   ш аманды қ  идея  бүзылмады. 
Тіпті  бақсылық  ойынның  өзіндетірі  сурет,  шамандықты  бейнелеу  жатады. 
Солай  болғанымен,  ш амандықтың  негізі  мүсылмандық  -   ортақ  Қүдайға 
табынуш ылықтық күшінен шайқалып -  ақ қалды.

134 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
Ш амандық  дегеніміз  -   әлемдік  дүниені  сүю,  табиғатқа  деген  шексіз 
махаббат жэне  өлгендердің рухын қастерлеу.аруағын ардақтау.
Ш амандық сенімнің дүниеге келуі жалпылай немесе жекелей табиғатты 
қадір түту,  қастерлеу болып саналады.
Сонымен, шамандық сенім о баста жалпы -  ортақ көк аспан идеясына, 
ал жекелей күн, ай,  өзен -  су т.б.  жаратылыс таңғажайыптарына негізделді, 
демек,  табиғатқа  бас  иді.  Кейбір  жақтары  фетишизмге  де  үқсайды  бірақ, 
бақсылық өзінің негізгі идеясы, мазмүны жағынан дорекі, үсақ адорациялық
-  бас ию ағымынан алыс жатыр.
Ш аман  дінінде  өлген  адамның  аруғы  Тэңірге  тәуелсіз  қүдіретке  ие 
болады,  сол себепті,  көк әлем билеушісінің қуатты күші тек тірі адамдарға 
ғана эсер етеді. Сондықтан, оларда христиандардағы күнэ идеясы болмаған; 
жер  бетіндегі жақсылық  пен жамандық,  бақыт пен бақытсыздық Тэңірінің 
қүдіретінен,  ал рақат  пен  жаза  күнэнің  артын  ала  жүреді -   бүл  шамандық 
нанымдағы түсінік  [2.  -   24 б.].
Сонымен, Ш оқан сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін, оның 
объективтік заңдылықтарға бағынатындығын мойындайтын философиялық 
көзқараста болғанын көреміз. F ажайып әлемді, адамның табиғатқа қатынасын 
танып-білу  қажеттігінен  шамандық  туғаны  жайлы  пікір  түжырымдайды. 
Ш амандық шығуының бір себебі табиғатқа екінші ғажайып нәрсе —  адам, 
адамның  терең  ойға  жэне  танып-білуге  үмтылған  рухы  екенін  көрсетеді. 
Яғни,  адамның  ішкі  дүниесі,  оның  қоршаған  дүниеге  қатынасы  зерттеуді 
қажет ететін мэселе ретінде қаралды.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Н ы сан б аев ,  Ә.  Н.  Қазақ  ағартуш ыларының  философиясы  [Текст] 
/  Ж иьфма  томдық.  10  -   том.  -   Астана  :  Аударма,  2007.  -   472  бет.  -IS B N  
9 9 5 6 -   18  - 2 1 7 - 5 .
2  http://kitaptar.com /node/ll.
С.  Торайғьфов атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
М атериал 28.02.13  редакцияға түсті.
А. А.  Наурызова, А. Ж.  Темиржанова
Ф и лософ ски е м ы сл и  Ч о к а н а  У ал и х ан о ва
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгьфова,  г.  Павлодар 
М атериал поступил в редакцию 28.02.13.

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
135
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭ)лле5»л«23>лдаЭхлле5^
A. A.  Naurvzova, A. J.  Temirzhanova 

жүктеу/скачать 3,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: