The  national  character  of  Ukrainians  as  a  structural  component

Rivne  state humanitarian university, Ukraine 
M aterial received on 28.02.12.
Аталмыш  мақалада украиндъщтардың  үлттьщ мінез-қүлңына 
түрлі көзңарастар беріледі. Ғылыми әдебиетті теориялъщ түргыдан 
талдау украиндықтардың  үлттъщ  мінез-ңүлңы  өзге  үлттар  мен 
бірлестіктермен  ңарым-ңатынаста  анъщталатынын  көрсетті. 
Бүл ңарым-ңатынастар іс-әрекет кодексінде аіщын көрініс тапқан.
Түйін сөздер: үлттықмінез-қүлық, үлт қүрамы, үлттъщсана-сезім, 
украиндьщ мемлЕкеттілік, қазіргі украиндьщтарды өзіндік анъщтау.
This article addresses the  various approaches to  the problem  o f  the 
national character.  Theoretical analysis o f scientific literature gave the op­
portunity to present the peculiarities o f  national character and determine 
that the national character is manifested in a relationship and attitude to 
the  representatives o f other nationalities,  ethnic  communities and social 
groups,  in  commitment and concerted effort,  tenacity and perseverance, 
in the special behavior.
Key  words:  national  character,  national  consciousness,  composi­
tion o f  the nation,  Ukrainian statehood,  the self-determination o f  modern 
Ukrainians.
У Д К   5 3 5 .555.3
Г. 
Т.  Шамшудинова
СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ 
В СТРАНЕ И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ДЕМОГРАФИЧЕСКУЮ 
СИТУАЦИЮ (РЕГИОНАЛЬНЫЙ АСПЕКТ)
Авт ором  представлен  анализ  социально  —  экономических 
изменений,  происходящих в Казахстане.
Президент страны Назарбаев Н. А. выступая в Парламенте с Посланием 
народу  Казахстана  «Социально-экономическая  модернизация  -   главный 
вектор развития Казахстана»  отметил:  «Казахстану жизненно  важно  найти 
оптимальный  баланс  между  экономическими  успехам и  и  обеспечением 
общественных  благ.  Именно  в  этом  я  вижу  ключевую  задачу  социально- 
экономической модернизации».
108
 
ISSN  1811-1823.  В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
109
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭ)лле5»л«23>лдаЭхлле5^
Сделав  анализ  переписей  населения  за  1989  и  1999  годы,  и  сравнив  с 
современным  состоянием  демограф ических  процессов,  можно  отметить 
п о л о ж и т е л ь н ы е   с д в и г и ,  с в я з а н н ы е   с  с о ц и а л ь н о -э к о н о м и ч е с к и м и  
изменениями,  происходящими в стране.
Для  оценки  состава  населения  большое  значение  имеют  показатели 
д ем о г р а ф и ч ес к о й   н агр у зк и ,  д аю щ и е  о б о б щ ен н у ю   к о л и ч ест в ен н у ю  
х ар а к т е р и с т и к у   в о зр а с т н о й   с т р у к т у р ы   н а с е л е н и я   и  п о к азы ваю щ и е 
н а г р у з к у   на  о б щ е с т в о   н е п р о и з в о д и т е л ь н ы м   н а с е л е н и е м .  Р а с ч е т  
показателей  демографической  нагрузки  населения  Республики  Казахстан 
за 1989-1999 годы показал следующую тенденцию. Общая демографическая 
нагрузка  и  нагрузка  детьми  на  трудоспособное  население  за  исследуемый 
период  значительно  сократилась.  В  свою   очередь  несколько  вы росла 
д е м о г р а ф и ч е с к а я   н а г р у з к а   л и ц а м и   с т а р ш е г о   т р у д о с п о с о б н о г о  
возраста.  Д анное  соотнош ение  показателей  демограф ической  нагрузки 
свидетельствовала о неблагоприятной демографической ситуации в стране, 
что негативно сказывалась на перспективах развития трудового потенциала.
В целом, в Павлодарской области сложился суженный тип естественного 
воспроизводства населения. В  1989 г. суммарный коэффициент рождаемости в 
Павлодарской области находился на уровне, который давал простое замещение 
поколений (2,523)  и воспроизводил население  на  109%,  нетто-коэффициент 
воспроизводства населения по классу составил -1 ,1  и формировал расширенный 
тип. В  1999 г. и в области и суммарный коэффициент рождаемости составил 1,4. 
Данный уровень рождаемости воспроизводил население всего на 65%. Нетто- 
коэффициент упал  до  уровня  0,6  и  привел  к  складыванию  суженного  типа 
воспроизводства населения[1]. Значительно ухудшилась возрастная структура 
населения  за 20  лет,  наблюдается «старая»  возрастная структура населения. 
В  1989  г.  в  Павлодарской  области  удельный  вес  группы  населения  старше 
65  лет  составлял -   5,0%;  то  в  1999  г.  он  уже  составлял  6,8%.  практически 
достиг порогового уровня стационарного типа с тенденцией к регрессивному 
воспроизводству  и его  население  можно  охарактеризовать,  как находящееся 
на  пороге  старения.  Если  эти  данные  рассмотреть  отдельно  для  сельского 
населения -  6,6%, при этом мужчины -  4,8,  а у женщин -  8,5  [2].
Такой темп процесса старения возрастной струкіуры населения Павлодарской 
области происходит за счет сравнительно «старой структуры» русских, украинцев, 
белорусов,  которые  составляют  50,7% всего  населения  области,  а  также  по 
сравнению с другими регионами невысокой рождаемостью у казахского населения 
[3].  Дети до  9  лет в возрастной структуре населения у русских -   12,3%,  (по РК 
-11.6%) украинцев -  7,2 %  (по РК -  8,3%) белорусов-8,1% (по РК -  8,4%). Казахи 
в республике являются молодой нацией,  хотя процессы старения наблюдается. 
Данное явление больше  наблюдается и в Павлодарской области,  дети до  9  лет 
в возрастной структуре  казахов по республике составляли в  1999 г. 22,2 %,  а в

110 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
области на 3  % ниже -   19%. В  результате  старения половозрастной структуры 
населения увеличивается и среднеарифметический возраст населения области. 
Так, если в 1989 г. данный показатель равнялся в республике 28,5, в Павлодарской 
области 28,9 лет, в  1999 г. соответственно -  30,3 и 30,8 лет.
В  демографическом  развитии  половозрастной  состав  населения  имеет 
важное значение. Так как данная структура влияет на воспроизводство населения 
и  зависит  от  динамики  численности  населения.  Согласно  данным  переписи 
населения в 1999 г. численность женщин преобладает над численностью мужчин, 
по сравнению с 1989 г. среди всего населения численность мужчин приходящая 
на 1000 женщин за  10 лет  снизилась с 938 до 911. Среди городского населения 
разрыв в соотношении между  мужчин и женщин  увеличился на  38 чловек,  а 
среди сельского населения на 6 человек. Мужчин рождается больше, к 15 годам 
наблюдается равновесие в соотношении полов, а начиная с 25 летнего возраста 
идет преобладание женщин. В репродуктивном возресте -  49 на  1000 женщин 
приходятся от 986 до 851  мужчин. Если эти же данные рассмотртеь по размещению 
в городах и селах, перевес мужчин наблюдается до  14 летнего возраста, далее 
идет  постоянное  уменьшение,  а  в  селах  анлогичная  тенденция  проявляется 
с 40 летнего возраста. Такое соотношение в последствии имеют отрицательное 
влияние  на  демограф ические  процессы .  В  первую  очередь  это  связано 
безработцией,  низким  уровнем  ж изни  в  сельской  местности.  Ж енщины 
вынуждены для того  чтобы  заняться  впроизводстве  мигировать  в  города  или 
за  пределы  республику.  Обратная  пропорцианальная  увеличение  удельный 
вес  женщин  в  активном  трудовом  возресте  в  городах  внутри  Павлодарсокй 
области.  Если  сравнить  эти  данные  по  результатом  перепис  населения 
1989  и  1999  гг.  такая диспропорция  началась уже  к концу  80-х  годов,  в  ходе 
экономического кризиса а после распада СССР она усилилась.
И н ф о р м а ти в н ы е  в о зм о ж н о с ти   м а т ер и а л о в   п е р е п и с и   н а с е л е н и я  
позволяют увидеть региональные  особенности одной из самих актуальных 
проблем современности -  старения населения и разработать такую программу, 
чтобы  Павлодарская  область  перестала  быть  проблемной  территорией  с 
точки зрения перспектив расширения количественных параметров трудового 
потенциала за счет естественного  прироста населения.
Р еш аю щ у ю   р о л ь   в  сн и ж е н и и   ч и с л е н н о с т и   н а с е л е н и я   сы гр а л а  
механическая убыль населения или внеш няя миграция, причем выбытие  за 
пределы республики интенсивнее происходило из городов. Рост численности 
городского  населения  связан  и  с  лучш ими  социально-экономическими 
условиями жизни в городах. В структуре миграционных связей Республики 
К азахстан  обычно  вы деляю т  ближ нее  зарубеж ье  (бывш ие  республики 
СССР) и дальнее зарубежье. Такой дифференцированный подход обусловлен 
закономерностями  формирования  тех  или  иных  миграционных  потоков  и 
различной степенью их влияния на казахстанский рынок труда.

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
111
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭ)лле5»л«23>лдаЭхлле5^
В демографичесюм развитии сохранялись тенденции роста численности 
городского  и  снижения  численности  сельского  населения.  1989-1999  гг., 
произошли изменения в динамике численности городского и сельского населения. 
Отмечается  перераспределение  рабочей  силы  -   сокращение  численности 
«работающих по найму» и увеличение занятых в своем собственном деле. Так 
в  1999  году,  в  экономике  области было  занято  340,4  тыс.  человек или  73,3% 
занятого населения. Из них около 45% -  самостоятельно занятое население. Т.е. 
каждый второй занятый в области самостоятельно обеспечивает себя работой.
Демографическое  развитие  Павлодарской  области  XX  в.  определялись 
в  зависимости  от  политических  факторов,  далее  от  изменения  социально- 
экономических и культурных условий функционирования населения. Перепись 
населения  Республики  Казахстан,  проведенная  в  1999  году,  зафиксировала 
негативны е  дем ограф и ч ески е  итоги  первы х  лет  суверенитета.  Резкое 
сокращ ение  воспроизводства,  огромный  миграционный  отток  привели  к 
значительному  уменьш ению   численности  населения.  Н еблагоприятная 
демографическая  ситуаиця  привела  к  некторым  структурным  изменениям 
постоянного  населения  республики.  Данные  изменения  обусловлены  рядом 
факторов:  м играционны е  процессы ,  сниж ение  рож даем ости ,  вы сокий 
уровень  смертности  взрослого  и  детского  населения,  уменьшение  средней 
продолжительности  жизни  населения,  снижение  количества  браков  и  рост 
бракоразводных процессов, а также многие другие факторы. Однако основными 
фактормами  способствовавшими ухудшению  демографической  ситуации  в 
стране стали миграционные процессы с отрицательным сальдо для республики 
и снижение естественного прироста населения. Изменения демографической 
ситуации коснулись и размера  казахстанской семьи, в среднем по республике 
насчитывает 3,6.  Во  внутренней миграции более акивно участвует городское 
население по сравнению с сельским. Однако в целом по республике сохраняется 
высокая интенсивность миграционных потерь сельского населения в результате 
оттока населения из сельской местности  в города,  а также за счет эмиграции 
немецкого и русского населения. Наблюдается реурбанизация.
Для того  чтобы  переломить  негативную  ситуацию  в демографических 
процессах Правительством Республики Казахстан были приняты Основные 
н а п р ав л е н и я   с о ц и ал ь н о -эк о н о м и ч еск о й   п о л и ти к и   на  д о лго ср о ч н у ю  
перспективу,  которые  предполагают  разработку  специальной  концепции 
дем ограф ического  развития.  В  рамках  этой  концепции  предполагается 
разработка  специальной  программы  поощ рения  рождаемости:  внедрение 
системы выплат и льгот, стимулирующих рождение детей, адресную помощь 
семьям, гарантии государства по обеспечению набора социальных благ и т.д. 
И  эта политика в области демографии стала давать положительные результаты.
К ак  подчеркивает  Н.А.  Н азарбаев,  стандарты   ж изни  казахстанцев 
н е у к л о н н о   п о в ы ш а ю т с я   и  с у щ е с т в е н н ы м   в о п р о с о м   я в л я е т с я   то.

112 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
насколько  эффективно  наш и граждане  используют плоды стабильности и 
благополучия  [4].
Агентство РК  по статистике сообщает, что за июль 2012 года население 
Казахстана  увеличилось  на  23,4  тыс.  человек.  В  целом  на  первое  августа 
численность населения составила  16,815  млн.  человек.
Естественный прирост держится  на уровне  40,3  тыс.  человек.  Всего  с 
начала года прибавилось почти 138 тыс. человек. На деторождение пришлось 
74,7 тыс., а на смертность -  23,8 тыс. человек.  Отмечается незначительный 
рост по рождаемости и снижение  по  смертности в Казахстане.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1  Статистический ежегодник  Казахстана 1999 г. -  Алматы,  1999. -  С. 27.
2 Численность и размещение населения в Республике Казахстан. Т. 1. Итоги 
переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. -  Алматы, 2000. -  С.  12.
3  Население  республики  Казахстана.  Национальный  состав  Т.4.  4.1.
-  Алматы, 2000.
4  Н азар б аев а, Н. 
А. 
«Двадцать  шагов  к Обществу  всеобщего  труда». 
Казахстанская правда,  10.07.2012.
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгырова,  г.  Павлодар. 
М атериал поступил в редакцию 28.02.13.
Г.  Т.  Шамшудинова
Е л д е г і  ә л е у м е т т ік - э к о н о м и к а л ы қ   ө з г е р іс т е р   ж э н е   о л а р д ы ң  
д е м о г р а ф и я л ы қ  ж а ғд а й ға  әсері (а й м а қ т ы қ   аспект)
С.  Торайгыров атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
М атериал 28.02.13  редакцияга түсті.
G.  Т.  Shamshudinova
Social-econom ic  changes  in  the  country  and  th eir  influence  on 
demographic situation (regional aspect)
Pavlodar State University 
named after S.  Toraigyrov, Pavlodar. 
M aterial received on 28.02.13.
АвторҚазақстандагы болып жатқан әлеуметтік-экономикалъщ 
өзгерістерді талдау үсынылган.
The author gives the analysis o f the social-economic changes in Kazakhstan.

СЕКЦИЯ «ФИЛОСОФИЯ»
серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1
 
113
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭ)лле5»л«23>лдаЭхлле5^
Ә О Ж   1  (091)
М. Д.  ИСИНА, А. Ж. ХАСЕНОВА
ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫНАН
Бул мсщалада Қыіпай философиясының тарихы мен оның цазіргі 
таңдагы өзектілігі көрсетілген.
Қ ы тай  ф илософ и ясы   -  Қ ы тай  халқы ны ң  д әстүрлі  ф илософ и ялы қ 
б ілім д ер   ж ү й есі.  Қ ы тай   ф и л о со ф и ясы н ы ң   п ай да  болу  тар и х ы   б .з.б.
I  мыңжылдықтан  бастау  алады.  Қытай  философиясы  діннен  гөрі  дәстүр 
аясында дамыды. Ежелгі Қытайда Чжау әулеті түсында аспан (Тянь) жоғарғы 
бастама болып, аспан-жер қатынасы қүндылық түрғысынан қарастырылды. 
Осыдан келіп ел, мемлекет мағынасын білдіретін «Аспан асты»  («Тянь ся») 
үғымы қалыитасты.  Қытай философиясы екі мектеп  (бағыт) түрінде  пайда 
болды: 
даосизм (дао цзя) 
және 
кояфуиийшілдік философиясы (жуцзя). 
Кейін 
басқа мектептер: 
легизм (фа цзя), моизм (мо цзя), атаулармектебі (мин цзя), 
ньян мектебі  (иньян  цзя) 
қалыптасты.
Өзінің философиялық үстанымдарын алғаш үсынғандардың бірі 
Конфуций 
(б.з.б.  VI -  V  ғ.)  негізін  қалаған конфуцийшілдік ілімі Хань дэуірінде  негізгі 
идеологияға,  біртүтас  жүйеге  айналды.  «Конфуций  ел  басқарудың  басты 
мақсаты —  халықтың мүддесі» деп жариялады. Оның эрбір қағидасын ескере 
отьірыи, үлы уағызгердің ізбасарлары мемлекеттің үш ең басты элементтерін 
атап  көрсетті,  олар:  бірінш ісі—   халық,  екінш ісі  —   қүдай,  үш інш ісі  —  
әмірнгі-патша.  Бірақ,  халықты  біріннгі  орынға  қоя  отырып  юнфуцийшілдер 
«қарапайым  халықтың  мүдделері  өздеріне  де  түсініксіз,  сондықтан  да  олар 
білімді ел билеунгілердің көмегінсіз мүлде өмір сүре алмайды» деп санады.  Ата- 
бабаларға» табыну —  ежелгі Қытайда кеңінен орын алғаны тарихтан белгілі. 
Осы  бір  ежелден  қалыптасқан  дәстүрдің  мазмүны  мен  түрін  ғана  өзгерткен 
Конфуций  оған  ерекше  мэн бере  отырып,  бүл табынушылықты  эрбір  қытай 
азаматының қоғамдағы басты міндетіне, тэртіп нормасына айналдырды. Сөйтіп, 
осындай мақсатты жүзеге асыруға негізделген «Сяо»— яғни «Балалар қүрметі» 
ілімі өмірге келді. Конфуцийдің пайымдауынша. «сяо» —  адамгернгіліктің негізі 
болып саналады.  «Сяо»  ережелері —  ата-анаға қалтқысыз қүрмет  көрсетуді, 
оларды «ли» дәстүрімен жерлеуді жэне дэл осы тәртіппен ата-аналар қүрметіне 
қүрбандықтар шалып  отыруды қатаң талап  етеді.  «Сяо»  тәртіптері бойынша 
қандай жағдай болса да,  тіпті әкесі үры немесе  кісі  өлтірсе де  балалары әке- 
шеше алдындағы борышын адал атқаруы шарт.  [1, б. 416 ]

114 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
К онф уцийдің  элеум еттік  тэртібін ің   басты   қағи далары ны ң  бірі  —  
үлкендерді  сыйлау,  оларға  бағыну.  Олар  үлкен  бедел  иелері,  олай  болса 
олардың айтқандарын мүлтіксіз орындап, еркіне бағыну —  мемлекет ішіндегі 
м үлтіксіз  оры ндалуға  тиісті  ереж елер  болы п  есептелінеді.  Бүл  ж ағдай 
отбасылық  өмірге  де  қатысты  болды.  Сондықтан  да  болар,  Конфуцийдің 
«Мемлекет дегеніміз  —  үлкен  отбасы,  ал отбасы —  кіші  мемлекет»  деген 
қағидасы Қытай елінде  берік орнығып,  өзінің  өміршеңдігін көрсетіп отыр. 
Оның басты нәтижесі күні бүгінге дейін қытайлықтардың ата-анасын жэне 
үлкендерді  сыйлап-қүрметтеуді  үлттық  дәстүрге  айналдырғандығы  болып 
табы лады .  О тбасы лы қ  —   мем лекеттік  бағы ны ш ты лық  принциптерінің 
өміршеңдігін  1989  ж ылы  Таньаньмэнь  алаңындағы  (Пекинде)  студенттер 
қозғалысының  ж еңілісінің  қорыты ндыларынан  айқын  аңғаруға  болады. 
Ғасырлар бойы үлкендер мен ата-анасын сыйлауды дәріптеген қытай қоғамы 
саяси  билікте  мемлекеттік  даналықты  бойына  жинақтаған  ел  басшысына 
қарсылықты батыл айыптады.
Буддизм  мен  даосизмнін  қоғамдық  рөлдерінің  өсуі  конфуцийшілдік 
ілімнің доктриналарын жаңа түрғыдан  қарастырып,  оның рөлін арттыруға 
себеп  болды.  Конфуцийден  кейін  оның  ш әкірттері  үстазының  этикалық, 
элеуметтік,  онтолагиялы қ-гносеолды   түсініктерін  дамытты.  Бір-біріне 
қарама-қарсы ілімді Мэн-цзы мен Сюнь-цзы үсынды. Мэн-цзының пікірінше, 
адам н ы ң   таб и ғаты   о  б астан   қай ы ры м д ы ;  адам герш ілік ,  ақы лды лы қ, 
данышпандық,  әділеттілік  адамға  дене  мүшелері  сияқты  берілген.  Сюнь- 
цзының  ойынша,  адам  табиғатынан  -   зүлым,  яғни  адам  туғаннан  бастап 
пайда табуға, тэн рақатына ғана талпынады, ал жақсы қасиеттер адам бойына 
оқудың, тәрбиенің арқасында ғана сіңеді. Мэн-цзы «адамгершілікпен басқару » 
(«жэнь  чж эн»)  теориясы н  ж асаса,  Сю нь-цзы   басқаруш ы ны   тамы рмен, 
халықты жапырақпен салыстырып, басшының мақсаты өз халқын бағынышта 
үстауда  деп  есептеген.  Конфуций  ілімінің  негіздерін,  әсіресе  элеуметтік 
сатылаудың мызғымастығы жөніндегі теориясын қатал сынға алған М о-цзы 
(б.з.б.Уғ.) болды. Ол дүниедегі бақытсыздық пентәртіпсіздіктің бэрі адамдар 
арасында  мейірімсіздіктен туады,  «баршаның  мейірбандылығы»  принципі 
адамдарды тендікке жеткізіп,  қоғамда әділеттілік орнатады деп уағыздады. 
М о-цзы басқыншылыққа,  соғысқа қарсы шығып, дәстүрге айналған «Тэңір 
қүдіретіне» сенуді жоққа шығарды, мемлекет басқару орындарына адамның 
ата-тегіне қарамай, оның іскерлігіне, даналығына байланысты тағайындаған 
дүрыс  деп  санады.  Ол  қарапайым  халы қты   ақсүйектерм ен  теңестіруге 
тырысып,  өкімет  пен  халықты бірлікке,  ортақ  мүддеге  шақырды.  Қытайда 
даосизм  стихиялы  материализм  сипатында  қалыптасты.  Бүл  ілім  «Дао  дэ 
цзин», «Чжуан-цзы» атты кітаптарда баяндалған. Даосизм бүкілтабиғатқа тэн 
объективті жалпы зандылық «дао»  («жол») бар деп дәлелдейді.  Даосизмнің 
негізін  қалауш ылар  Д ао-цзы  жэне  Ч ж ан-цзы   адамның  іс-әрекетіне  ш ек

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
115
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭ)лле5»л«23>лдаЭхлле5^
қоятын зандар мен ережелерге  (Конфуцийдің моральдық ережелері) қарсы 
ш ығады.  Д аосизм  идеялары м ен  толы қты ры лған  конф уцийш ілдік  б.з.б. 
136  жылдан  1912  ж ылға  дейін  Қытайда  ресм и  идеология  болып,  қытай 
халқының  мәдени-рухани  өмірінің  өзегіне  айналды.Конфуцийшілдік  пен 
даосизм  буддизмге  қарсы  түрғанымен,  оның  кейбір  элементтерін  бойына 
сіңірді. Даосизм буддизмнің салт-жоралары мен әдет-ғүрпын қабылдауының 
нәтиж есінде  соңы нан  балгерлік  пен  сәуегейліктің  бір  түріне  айналып, 
философиялық  ағым  ретінде  мэнін  жоғалтты  (III  ғ.).  Конфуцийшілдіктің 
буддизм философиясының идеалистік-рационалистік рухын бойына сіңіруі 
нэтижесінде неоконфуцийшілдік пайда болды (XII ғ  .). 
Неоконфуиийшілдік 
ілімінің тууына Ван Тун, Хань Ю й, Ли Ао идеялары себепкер болды. Бүл ілім 
алдына негізгі 2 міндет қойды: конфуцийшілдік ілімді қалпына келтіру жэне 
буддизм мен даосизм көтерген мәселелерді нумерологияның методологияның 
к ө м е г ім е н   ш еш у.  Б ү л   м э с е л е н і  б ір ін ш і  б о л ы п   ш еш у ге  т ы р ы с қ а н  
Чжоу Дуньидің идеялары жүз жылдан соң Чжу Си шығармаларында шешімін 
тапты.  Чжу  Си  ілімі  X X   ғасырдың  басына  дейін  конфуцийш ілдік  ілімді 
түсіндірудің негізі болды. Кейін оның ізбасарлары дамытқан конфуцийшілдік 
ілімі  жаңадан  пайда  болған  мемлекет  басқарудың  бюрократиялық  түрінің 
ерекш е  қүқы қтары на  теория  негіз  болып,  м емлкет  ресм и  идеологияға 
айналды.  XVTI-XVTII  ғасырлар  философиясы  Конфуций  мен  М эн-цзының 
«киелі  кітаптары на»  түсіндірмелер  жазумен  ш үғылданып,  Чжу  Си  мен 
Чжан Ц за немесе Ван Чуань-шань идеялары төңірегінде дамыды  [2].
Конфуций  іліміне  қарсы  ш ыққан  тагы   да  бір  атаулы  ф илософиялық 
м е к т е п т ің   іл ім і 
д аосизм
  д е п   а т а л а д ы .  Д а о н ы ң   қ а з а қ ш а с ы   « ж ол » 
деген  сөз.  Б үл  ілім нің  н егізін   қалауш ы   б.з.б.  VI  ғасы рда  өмір  сүрген 
Лао-цзы. Бүл «кэрі үстаз» деген үғымды білдіретін лақап ат. Ал шын аты-Ли 
Эр. Көне Қытай ескерткіштерінде аты аңызға айналған Лао-цзы б .ж .сд . 604 
жылы туылған деген мағлүмат бар. Бірақ көптеген Қытай зерттеушілерінің 
өздері бүл мағлүматтың ш ындығына күмэн келтіреді. Лао-цзы  160-200 жыл 
ғүмыр кешкен деген де мәлімет бар. О л патша сарайында тарихшы, мүрағат 
меңгерушісі болып қызмет атқарған. Қартайып қалған кезінде Конфуциймен 
кездесіп сүхбаттасқан да екен.  Л ао-цзы  өзінің ілімінде,  негізінен алғанда, 
үш   қағидаға  сүйенеді,  олар  -  дао,  дэ,  у-вэй.  Дао  -  әлемдегі  заттар  мен 
қүбылыстардың  сапасы мен  қасиеттері.  Дао тек дэ арқылы  белгілі болуы 
мүмкін. У-вэй қағидасы әрекетсіздікті білдіреді. Ол - даоға кереғар қағида. 
Дао  -  өмірдің  қайнар  көзі,  белсенділіктің  үлгісі.  «Дао»  -  заттардың  өмір 
сүру  заңы «цимен»  бірігіп,  әлемнің түпнегізін қүрайды.  Әлемде  барлығы 
қозғалы ста  болады,  олар  үнемі  өзгеріп  отырады,  тіпті,  осы  өзгерістердің 
нәтижесінде заттар мен қүбылыстар өздерінің қарама-қарсылығына айналып 
отырады.  Айталық,  суық  жылиды,  сүйық  қатады,  жақсылық  жамандыққа 
айналады,  т.т.  Сайып  келгенде,  әділеттілік  жеңеді,  әлсіздер  күшіне  енеді.

116 
ISSN 1811-1823. В ест ник П Г У
Эхлле5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5»л«іЗ>лдаЭхл«і5^
дейді Jlao-цзы.  Ол үстем таптьщ  өктемдігіне  қарсы  болды,  ш ектен  ш ыққан 
ы сы рап ш ы лд ы қты   ж ою ға,  ал ғаш қы   қауы м ды қ  өм ірге  қай та  орал у ға 
ш ақы рды .  Ә рине,  зам аны ндағы   ғы лы ми  таны м ны ң  дам у  дәреж есін ің  
төм ендігіне  байланы сты   даосизм   анайы   м атериалистік  сипатта  болды. 
Бүл  ілімде  алғаш қы диалектикалы қ  ой-пікірлер  бой  көрсеткенімен  дэуір 
ауқымынан шығандап ш ыға алмады. Біздің эрамызға жақын дэуірде ежелгі 
Қытай жерінде қоғамдық даму тоқырауға үш ыраған еді. Ү стем таптардың 
өзара  қы рқы сқандары ,  бірнеш е  мемлекетке  бөлінген  Қ ы тайдағы   орын 
алған патш ааралық соғыстар еңбекш і халықты әбден күйзелткен болатын. 
Осындай жағдайларда Л ао-цзы ілімі діни-мистикалық сарынға бой үрып, 
бірнеше  тармақтарға  бөлініп  кетті.  Алайда,  Лао-цзыдын  өз  басын  қатты 
қадьф  түтқандықтан,  қытайлықтар  элі күнге дейін оның аруағын сыйлап, 
бас  иеді,  ж ерленген зиратына мінажат етеді.
M o u rn
  мектебінің  негізін  салуш ы  Мо  Дидің  (б.з.б  479-391  ж.)  баса 
көңіл  аударған  негізгі  м әселесі  әлеуметтік  ахуал  болып  табылады.  Бүл 
мектептің ілімі Конфуцийге мүлдем қайшы келетін. Өйткені, оның негізінде 
дерексізденген ж алпы сүйіспеншілік жататын.  Теориялық іспен айналысу  - 
бос  уақыт  өткізумен  бірдей.  Адамдарға  керегі  нақтылы  дене  ецбегі,  оның 
пайдалы  нәтижесін,  өмір  үйлесімділігін  көкке  тэн  жігер  реттеп  түрады- 
мыс.  Кейіннен  Мо  Дидің  ізбасарлары   таны м  мәселелеріне  көңіл  бөліп, 
үстаздарының қош көрмеген онтологияльщ сүрақтарға жауап іздеген көрінеді.
А т аулар  м ект ебі
  заттар   м ен   қ ү б ы л ы с т а р д ы ң   т іл д е   б ей н ел ен у  
сәйкестілігіне баса назар аударды  [3  6.12].
Ал, 
заңгерлер мектебіне
 келетін болсак.олар мемлекетті тек қана заңға 
сүйеніп басқаруға болады деген пікірде болды. Бүл орайда, Конфуций ілімін 
өткір  сынға  алып,  өздерініц  көзқарастарын  жасақтаған.  Бүл  мектеп  Хань 
династиясыныц кезеціне сай қалыптасқан. Оныц іргетасын қалаушылардыц 
бірі  - Ш ан Ян.Зацгерлер мектебі тэртіп (ли),  жақсылық  (дэ),  адамгершілік, 
инсандық  (жэнь)  категорияларын  қалыптастьфып,  дамытқан.  Дао  (жол) 
заттар  мен  қүбылыстардыц  даму  тэртібін  белгілейді.  Олардыц  мазмүны 
қатып қалған күйде болмайды,  керісінше  өзгеріп отырады.  Бүл орайда Инь 
жэне Янныц бірлігі арқылы жүзеге асырылады. Қоғамдағы тэртіп дегеніміз
-  кемшіліктерді сьф ттай мойындау.  М үныц орнына билеуші мен қоғамныц 
арақатынасын  қайтадан реттеу  керек.  Билеуші  зац  (фа)  немесе  өкім  (мин) 
шығарады, алайда олар қоғамныц терец қатпарларына жетпейді (увэй). Себебі 
олар тек марапаттау мен жазалау жүйелеріне байланысты ғана шығарылған. 
Егер зац (фа) мен өкім (мин) өзгертіліп отьфса, онда адамдардыц да іс-эрекеті 
заман  талабына  сай  өзгеріп  отыруы  тиіс.  Өйткені,  билеушініц  орны  көк 
тэцірініц қолдауымен белгіленген. Зацгерлер мектебініц негізгі фәлсафалық 
түж ы ры мы   «жаца  заманға  ескі  киім  кигізуте  болмайды»  дегенге  келіп 
саяды.  Жаца  заман  талаптарына  сай  жаца  зандар  ш ығарылуы  тиіс.  Жаца

серия 
ГУМАНИТАРНАЯ.  2013. №1 
117
Э х л л Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ )л ле 5» л «2 3> л да Э хл л е5 ^
тарихи  ш ындық  үш ін  басқарудың  сондай  тэсілдері  қажет.  Конфуцийлік 
ілімнің нүсқауына ерік ескі тэртіпке қарайлай берудің пайдасы жоқ. Алайда, 
осы  пікірдің  авторы  Хань  Фэй,  Цинь  императоры  Ш ихуанның  оны  қатты 
мойындап, қалған басқа мектептерге тыйым салғанына қарамастан, өз атымен 
байланысты  қалыптасқан  қатыгез  басқару  тәсілінің  салдарына  ш ыдамай 
өзіне-өзі қол салған дейді  [4, 6.16].
Қорыга келсек, бүгінгі танда Конфуций идсялары кытай мэдениетінде кеңінен 
орьш алып, өзінің өміршендігін көрсетіп отыр. Талай жантүрнгігерлік қоғамдық- 
саяси күйзелістерді бастарьшан кепгірген Қытай. Корея, Жапония, Оцгүстік-піьіғьіс 
халыктары даосистік-юнфуцийлік мәдениеттен рухани азьщ алуда. Жапонияньщ, 
Қытайдың,  Тайваньның,  Оңтүстік  Кореяның  қазіргі  замандағы  таңқаларлық 
мәдени  жетістіктерінің  сьфы  осында  болса  керек.  Керек десе,  Қытай  елінде 
Конфуций ілімі тағы да елдің рухани өмірінің негізі деп жарияланып отыр. Олай 
болса, конфуцийлік-даосистік мәдениеттің тамыры теренде жатыр, ол қоғамның 
шығармашылык мүмкіндікгерінің козғаушы үлы факторына айналып отыр.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Мәдениеттану:  жоғарғы оқу  орнындары  мен  колледж студенттеріне 
арналған оқулық.  Алматы  :  Раритет,  2005,- 416 бет.
2 М әдениеттану негіздері:  Оқулық.  - Алматы  :  Дәнекер, 2000.
3 

жүктеу/скачать 3,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: