ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
393
іп, нан же-гіз-ді, - деген ж ағдайдағы іс-әрекет-
ке айналғаны н білдіреді.
Әуелдегі жалаң сабақты етістіктегі субъект,
объект - қимылдың озара қаты насы сол қалпы
логикалы қ мәнін сақтайды. Өзгеріс мұнда ілкі
субъектінің ж анама толықтауыш түрінде грам-
матикалық көрініс тауып (бала-ға), бастауыш бо-
лып тұрған (анасы) белсенді субъектінің ырқына
түсуіне ауысады. Сөйтіп, объектілі іс-әрекеттің
жүзеге ас-ыр-ылуы: бірі - орындататын (анасы),
екіншісі орындайтын бала, екі субъектіге тікелей
қатысты болады.
Бапкер жастарға доп ойнатып, жаттыкты-
рып жүр -
дегенде де сабақты етістіктер өзгелік
етіс болғаны бұл сөйлем тіркесінде нақты көрінеді.
Өзгелік етіс жұрнақтарының:
а) өнімділері: -
дыр, - ғыз, -
/7?жэне осылар-
дың: -
дыр+т, - ғыз+дыр, - тыр+ғыз - ты
т.т.
Ж алаң және күрделенген түрлері.
Бұларда:
ал-дыр, кон-дір, тол-тыр, кел-т ір;
сон.лш -?ікт ап-кы з, төк-кіз, ағ-ы т , өл-тір, өл-
тірт-пе
т.т. Үндестік заңы на сәйкес ф онетика-
л ы қ варианттарда қолданылады.
б) өнімсіздері яғн и белгілі түбірлермен ғана
қосылып қолданылып жүргендері, яғни түбір мен
ж ұрнақ тіркесімі тұтасып қалыптасқандар: -
сет
(көр-сет);
дар
(ау-дар):
аттан ау-дар, орысшаға
ау-дар, назар ау-дар, - ғыр
(аз-ғыр) және -
ыз, - із,
-ыр, -ір,
(там-ыз, ем-із, ұш-ыр, іш-ір, көш-ір т.т.)
Түбірлер мен өзгелік етіс ж ұрнақтары ны ң
тұтаса қолданылып, олар тудырған туынды түбір
етістіктердің тарихи көнелілігі - шүбә туғызбай-
тын тілдік фактілер - көп. Солардан:
оян-мен
оя-т; жұба-н
мен
ж ұба-т; уа -н
мен
уа-т
т.т.
мен қатар:
шом-ыл
(суға түсу, жүзу),
түс-ін
(орыс-
щ аға түс]н, түс-ін-дір),
күт-ыл, құт-қар, ау-ыс
(есі ауыс-қан),
жаб-ыс
(жаб-ыс-пай әрі тұр),
қау-
ыш, жыр-т, іл-естл.
Және жоғарыдағы жұрнақты
туынды етістіктер бәрі де 10 том ды қ қазақ тілі
түсіндірме сөздігінде реестр - түсіндірмелері мен
иллю страциялы қ материалдарында етістік бо-
лы п, лексика, семантика және грамматикалық
көріністерін тапқан.
Өзгелік етіс бола тұрып, бұл мағыналы емес,
бол-дыр,
мысалы,
ат бол-дыр-ды;
сондай-ақ:
жыр-т
(тоғанды жыртып су ағы зды , қағазды жырт-у)
тәрізділер де бар. М ұның керісінше:
от ж а-н-
ды
дегенмен
от-ты жа-к-ты
деген олі түбірлес-
тердің соңғы жақ түрі - өзгелік етіс мәнді, яғн и
жа-нсдлт
етістігі
жак-ты
дегенде сабақтыға ай-
налады.
Отты - шамды
жағуш ы адам (субъект
бастауыш ), ж а-н -аты н -
от, шам
(логикалы қ
субъекті) тура толықтауыш.
Достарыңызбен бөлісу: |