П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 6 .2 . К Ү Р Д Е Л І Е Т ІС Т ІК Т Е Р
| 394
СӨЗЖАСАМ етістіктің көмекш і сыңарына косылып тұр. Етіс жүйесінің лексика-семантикалық орны оның то- лы қ қанды етістік сыңарда ғана, егер күрделі етістіктің екі сыңары да мәнді болып келетін жағ- дайда екеуіне де бір етіс жұрнақтары қосылаты - нын дәлелдейді. Мысалы: Сұраған киімін ал-дыр- ып бердім. Ол суретті ешкімге көрсетіп қойма т.т. Мен берген костюмді шкафқа үнемі ілдіріп қойғыз - дегенде: ілулі болуы ықтиятталса, оны ш каф қа қойылуы да шарт екені ескерілген. Есік тынбай ашылып, жабылып жатыр, келу- шілер саябырситын емес. Мұндағы “жатыр” - ашыл, жабыл етісгіктерінің екеуіне тиісті көмекші етістік. Етіс жұрнақты ба- яндауыштары аіи-ыл, жаб-ыл етістіктерінде. 6 .2 . К Ү Р Д Е Л І Е Т ІС Т ІК Т Е Р Күрделі етістіктер - тілдің сөзжасам құбы - лысынажататын белгілі сөзжасамдық үлгі арқылы ж асалы п, күрделі қимылды білдіретін лекси ка- лы қ бірліктер. Олардың жасалуы мен беретін ма- ғ ы н а с ы тіл б іл ім ін д егі ж ал п ы к ү р д ел і сө з атаулары ны ң теор и ял ы қ негізіне сай келеді. Күрделі етістіктердің жасалуы тілдегі туынды сөздердің жасалу заңды лы қтары мен ұш тасып жатады, теориялы қ тұрғы дан да сөзж асам ны ң қасиеттері күрделі етістіктерден аңғарылады. Күрделі етістіктердің озіндік ерекшеліктері, нақтылы жасалу үлгісі, белгілері бар. С о ң ғы кезеңге дейін күрделі етістік құра- мында аналитикалық формалы етістіктер де, (келе сал, айта бер, өте бер, келе бер, жүріп отыр, келе жатыр, көріп тұр), фразалық тіркестер де ( жүрек жұтқан, көз ілмеу, құлақ аспау, көні кепті, қарны ашты, ойға салды, обал болды, іші қимады т.б.), құранды етістікгер де (қызмет ет, риза қыл, жәрдем қыл, ғаш ык бол, көмек ет, сэлем ет т.б.), кейде еркін сөз тіркестері де (күле қарау, жантайып ж ату,асыға кіру,сөйлей келді,күлім сірей кірді, ашулана шықты т.б.) аталып келді. Қазақ тіл білімінде бұларды бір-бірінен ажы- рата қарау Н.Оралбаеваның еңбектерінен баста- лады. Күрделі етістік пен етістіктің аналитикалық формасы тілдің жалпы екі саласына жатады. Бірі - сөзжасам нысанасы, екіншісі - морфологияның н ы сан асы . С о н д ы қтан тіл б іл ім ін ің қазіргі жетістігі бойы нш а бұрын күрделі етістік сана- лып жүрген сөздердің тобынан аналитикалы қ ф о рм ал ы етістіктің бөлініп ш ы ғуы күрделі етістіктің өзіндік лингвистикалы қ табиғаты н ашып, оның жолдарын көрсетіп өзіндік белгілерін аны қтауға әкелді. Күрделі етістік те екі сөздің тіркесуінен жасалады, бір лексикалы қ мағынаны білдіреді. Екеуі қосы лы п ж аңа сапалы туынды күрделі етістікке айналады. Күрделі етістіктер - қазақ тілінің бай лекси- к а л ы қ қ а б а т т а р ы н ы ң б ір і. К о н е ж а з б а ескерткіш терде күрделі етістіктің бірен-саран кездесетіні де байқалады: Б уны көру білің (М ог.- Хб-15). Оғиг §ағаппің аіі т иг іа і асща&асіг кеііі Он оқ оғлыңа татыңа тегі буныкөру білің!. Таб- ғачда адурулту, қаңлақт у. Келтірілген мысалдардан күрделі етістікті жасаушы тірек сыңарлар көне түркі тілінде аз да болса күрделі етістік ж асауш ы элемент ретінде қолданы ла бастағаны байқалады . Қ азақ ауыз әдебиетінің: эпос, хисса-дастандар, ш еш ендік с о зд ер т.б. ж а н р л а р ы н д а м ы н а д а й күрделі етістіктер: алып келген, еріп келді, іздеп барып, са- тып алды, қайтып келді, жауып қойған, қашып барды,барып кірді,жетіп келді,кетіп барады,сұрап келді,ертіп апарды,кіріп келді,алы п көрді,іздеп келді, сұрай жетті, мініп кетті, артып алып, келіп жетті, экеп берді, жиылып келді, келіп түсті, ертіп барып, алып берді, сатып алса, жиып келдім, жылап келді, қағып кетті, естіп біл, алып қсиі, ілесіп барсын, жасап бер, тығып қой, орап сал, ашып кор, ұрлап ал кездеседі. Мысалы: Атамыз киік аулап кет кенъ кен, А намыздың мезгілі ж еткен екен... (Ғаш ы қ- наме). Қайт дегенге ш ытынап кете бермей, Өлеңіңнің түбіне бір барып қайт (Айтыс). Келе-келе кет, кел, жөнел, қайт сияқты етістіктер тілімізде етістік жасаудағы белсенді сы ңарға айналған. М ысалы: Бір-екі рет Ұлпан- нан да бэйге алып кетті. Бір-екі рет Біжікен де бәйгесін ш еш есін еэкеліп берді (Мүсірепов). Күрделі етістіктің пайда болуы кездейсоқ құбылыс емес. Олар - сөзжасамдық заңдылықтарға негізделу нәтижесінде түзілген тұлғалар. Күрделі етістіктер құрам ы ндағы жеке сөздер сөйлемге д е р б е с м үш е б о л у қ а с и е т ін е н а й ы р ы л ы п ,( сыңарлары ж еке-ж еке емес бір екпінмен айты- лып, лексикалану үрдісінен оту нәтижесінде пай- да болған. Сөз таптарының ішінде етістіктің алатын орны ерекше. Ол қолдану аясы аса кең әрі мағы налы қ қорлары өте мол, көне замандардан келе жатқан тілдік құбылыс. Мысалы, алып кет,беріп кет, кіріп шык, келіп кет, алып шық, қайтып кет, қашып шық т.б. деген күрделі етістіктер семантикалық ж ағы- |